గమనమే గమ్యం

 

-ఓల్గా 

~

 

(గత సంచికలు తరువాయి)

“మీరిద్దరూ కలిసి ఆ నిర్ణయానికొచ్చారా?

“ఊ-” అంది

నేను అబార్షన్ని వ్యతిరేకం కాదు. చెయ్యటం కష్టమూ కాదు, కానీ ఒక ఆలోచన వచ్చింది. నువ్వు కొడుకునో, కూతుర్నో కంటే మీ అమ్మా నాన్నల మనసు మారుతుందేమో – అట్లా జరిగిన కేసులు చాలా చూశాను. శారద స్వరాజ్యాన్ని పరిశీలనగా చూస్తూ చెప్పింది.

“ఒద్దు పెద్దమ్మా నేను పిల్లల్ని కనటం నా కోసం, నా ఇష్టంతో జరగాలి, మా అమ్మానాన్నల కోసం కాదు. అసలు నా కోసమో, నాకు పుట్టేవాళ్ళకోసమో కాదు మా అమ్మ కులాంతర వివాహాన్ని ఒప్పకోవాల్సింది. కుల విభజన తప్పనీ, మనుషులంతా సమానమనే నమ్మకం ఉండాలి మా అమ్మకు, ఆ నమ్మకం లేకుండా ఏదో కూతురనో, మనవడనో మమ్మల్ని దగ్గరకు తీస్తే అది మాకు ఏం గౌరవం? ముఖ్యంగా సుందర్రావుకి ఎంత అవమానం?”

శారదకు స్వరాజ్యం మనసు అర్థమైంది. ఆ పిల్ల మీద ప్రేమ, అన్నపూర్ణ మీద కోపం, జాలి వీటితో కాసేపు ఏం మాట్లాడకుండా కూచుంది. స్వరాజ్యాన్ని పరీక్ష చేసి

“నాలుగో నెల సగం పడినట్లుంది. అబార్షన్ అంత మంచిది కాదు. అజ్ఞానంగా ఉన్నందుకు కనాల్సిందే – తప్పదు. నాదీ తప్పేలే – నీ పెళ్ళి అవగానే ఒక క్లాసు తీసుకోవాల్సింది. ఇద్దరూ చదువుతున్నారు గదా అని నిర్లక్ష్యం చేశాను. ఏమంటావు?” “అనేందుకేముంది – నువ్వు చెప్పాక. ఈ ఒక్కర్ని కని చెంపలేసుకుని ఆపరేషన్ చేయించుకుంటా” అంది స్వరాజ్యం చీరె సరి చేసుకుంటూ,

“గుడ్” అని రక్త పరీక్ష చేయించుకోమని పంపింది. ఈ సంగతి అన్నపూర్ణకు చెబుదామని మనసు కొట్టుకుంటోంది. కానీ స్వరాజ్యం మాటలూ తీసివేయాల్సినవి కావు.

అన్నపూర్ణ విషయంలో తనకింత ధర్మసంకటం రావాలా? జాతీయ, అంతర్జాతీయ రాజకీయ బేధాలున్న స్నేహానికి అడ్డం రానిది వ్యక్తిగత విషయంలో ఇంత గొడవ అయింది – మాటలు లేక ముఖాలు చూసుకోలేని పరిస్థితి వచ్చిందేంటి – వ్యక్తిగతం అనుకుంటున్నాం గానీ ఇది పెద్ద సామాజిక విషయం. కులం అన్నిటికంటే ముఖ్యమైన

రాజకీయ విషయమేమో – స్వరాజ్యం మాటలు రాజకీయ పరిణితి ఉంటే తప్ప మాట్లాడలేనివి –

కాంపౌండర్ వచ్చి పేషెంట్లు చాలామంది ఉన్నారని చెప్పాక ఆ ఆలోచనలు పక్కన బెట్టి పనిలో పడింది.

స్వరాజ్యం నాలుగు రోజులుండి విశాఖపట్నం వెళ్ళింది. ఆ తర్వాత వారం లోపలే అన్నపూర్ణ అబ్బయ్య వచ్చారు. ఇద్దరూ పెద్ద జబ్బు చేసిన వాళ్ళలా ఉన్నారు.

శారదను చూడగానే అన్నపూర్ణ ఏడుపు మొదలెట్టింది. శారద ఆమెను సముదాయించి వివరం కనుకుంటే – అన్నపూర్ణ తన మూర్ఖత్వానికి పశ్చాత్తాప పడుతోంది – కూతురు దగ్గరకు వెళ్ళాలనుకుంటోంది. స్వరాజ్యం రానిస్తుందా – శారద సలహా కోసం వచ్చారు.

శారద మనసులోంచి పెద్ద భారం దిగింది.

“తప్పకుండా విశాఖ వెళ్ళండి. ఐతే సరాసరి వెళ్ళి స్వరాజ్యాన్ని కావలించుకోవాలనుకోకుండా ముందు ఎక్కడైనా దిగి — సుందర్రావుని కలిసి మీ మూర్ఖత్వానికి క్షమాపణ అడిగి అతను పెద్ద మనసుతో మిమ్మల్ని క్షమిస్తే అప్పడు అతని వెంట వెళ్ళండి, ఘర్షణ జరిగింది నీకూ నీ కూతురికీ గాని అందులో మీరు అవమానించింది సుందర్రావుని. అతని కుటుంబాన్ని వాళ్ళని కావలించుకునే సంస్కారమనూ, మరొకటనూ – అది మీకుందనుకుంటేనే వెళ్ళండి. అలా కాకుండా అయితే స్వరాజ్యం మిమ్మల్ని తన ఇంటికి రానివ్వదు”.

కూతుర్నివిడిచి ఉండలేక రాజీపడుతున్నారా? కులం గురించి మీ అభిప్రాయాలు మారాయా? తేల్చుకుని వెళ్ళాల్సిన అవసరం గురించి పదే పదే శారద చెప్పాక వాళ్ళిద్దరికీ అసలు సమస్య ఎక్కడుందో అర్థమైంది.

సుందర్రావుని క్షమాపణ అడుగుతామన్నారు. విశాఖపట్నం వెళ్ళారు. అన్నపూర్ణతో స్నేహం కొనసాగే పరిస్థితి వచ్చినందుకు శారదకు చాలా తెరిపిగా ఉంది. విశాఖపట్నంలో అంతా సవ్యంగా జరగాలని మనసారా కోరుకుంది. శారద కోరుకున్నట్లే జరిగింది. సుందర్రావు పెద్ద మనసుతో అన్నపూర్ణను అబ్బయ్యను ఇంటికి తీసికెళ్ళాడు.

స్వరాజ్యం శారదకు అర్జంట్ కాల్ బుక్ చేసి మరీ తెలుసుకుంది తన గర్భం విషయం తల్లికి తెలియదని – శారద చెప్పలేదని.

మొత్తానికి ఐదారు నెలల్లో అంతా సర్దుకుని మళ్ళీ శారదా అన్నపూర్ణలు మామూలయ్యారు.

ఆ వేసవి శలవులకు బంధువుల, స్నేహితుల పిల్లలందరినీ ఒక పదిరోజులు తన ఇంట్లో చేర్చి ఆటపాటలతో ఆనందంగా ఉంచాలనీ, ఆనందంతో పాటు వాళ్ల బుర్రల్లో తగుమాత్రం రాజకీయాలు నింపాలనీ అనుకుంది శారద. నటాషా బియస్సీ పూర్తి కావొస్తోంది. బంధువుల్లో, స్నేహితుల్లో నటాషాకు పదేళ్ళు అటూ పదేళ్ళు ఇటూ ఉన్న పిల్లలు పాతికమంది దాకా ఉన్నారు. వాళ్ళందరినీ రమ్మని కబురు చేసింది. కబురు వెళ్ళటం ఆలస్యం చాలామంది వచ్చారు. నటాషా కంటే పెద్ద వయసు వాళ్ళు ఎక్కువమంది రాలేదు. వాళ్ళకు పెళ్ళిళ్ళయి పోయాయి. అత్తవారిళ్ళకో, పుట్టిళ్ళకో, పురుళ్ళకో పరిమితమై పోయారు.

వచ్చిన వాళ్ళందరి చేతా రకరకాల కార్యక్రమాలు చేయాలని శారద అన్నపూర్ణ, సరస్వతి ముందుగానే ఆలోచించారు. డాన్సులు, నాటకాలు, తమకు నచ్చిన పుస్తకాల గురించి మాట్లాడటం, పాట కచ్చేరిలు, దగ్గర తోటలకు వెళ్ళీ వంటలు చేసుకుని తినటం, ఒకటి రెండు సినిమాలు చూడటం ఇలాంటి వాటితో పాటు శారద, అన్నపూర్ణ, సరస్వతి వాళ్ళకు చరిత్ర గురించి, సంస్కరణోద్యమం గురించీ, స్వాతంత్రోద్యమం గురించి, తెలంగాణా సాయుధ పోరాటం గురించి పాఠాలు చెప్పాలని కూడా అనుకున్నారు.

స్వరాజ్యం, సరస్వతి కూతుళ్ళు మనోరమ, విద్య రెండో తరం నాయకురాళ్ళుగా బాధ్యతలు తీసుకున్నారు. స్వరాజ్యం తన కూతురిని చంకనేసుకునే ఇల్లంతా గిరగిరా తిరుగుతోంది. ఇంతలో ఎవరో ఒకరు ఆ పిల్లలను ముద్దు చేస్తూ ఎత్తుకుంటారు. ఒకరి చేతుల్లోంచి ఇంకొకరి చేతుల్లోకి మారుతూ బుల్లి అరుణ కూడా సంతోషంతో కేరింతలు కొడుతోంది.

ఒక్కోరోజూ గడుస్తున్న కొద్దీ అందరికీ దిగులు పదిరోజులయితే ఎవరిళ్ళకు వాళ్ళు వెళ్ళిపోవాలి గదా అని,

పగలూ, సాయంత్రాలు కోలాహలంగా గడుస్తున్నాయి. రాత్రిళ్లు శారద, అన్నపూర్ణ, సరస్వతి రాజకీయ పాఠాలాగా తమ అనుభవాలు చెబుతున్నారు. పిల్లలు అడిగే ప్రశ్నలకు సమాధానాలు చెప్పలేక సతమతమవుతున్నారు.

“ఎంతైనా తరానికీ, తరానికీ మధ్య అంతరం ఉంటుందోయ్ – వాళ్ళ తెలివి,

చురుకు మనకు లేదోయ్” అని శారదే అనాల్సి వచ్చింది.

“అన్నపూర్ణా, నీ కూతురు స్వరాజ్యం ఉందే అది వజ్రమే” అంది సరస్వతి. అప్పడు అనిపించింది శారదకు నటాషా మిగిలిన వాళ్ళున్నంత చురుకుగా లేదని. మామూలుగా ఉండే చురుకుదనం ఏమైపోయింది? అనుకుని మర్నాడు నటాషా మీద ఓ కన్ను వేసి ఉంచింది. తేడా స్పష్టంగా తెలుస్తోంది. పరధ్యానంగా, అనాసక్తంగా ఉంటున్నదనిపించింది. అందరితో కలిసి ఆడుతూ పాడుతూనే ఏదో ఆలోచనలో పడిపోతోంది. ఎవరన్నా పిలిస్తే ఉలిక్కిపడుతోంది. అపుడపుడూ ముఖంలోకి దిగులు వచ్చి కూచుంటోంది. రెండు రోజులు గమనించాక శారదాంబ నటాషాను ఉదయాన్నే తన గదికి పిలిపించుకుంది, నిద్రకళ్ళతో వచ్చిన నటషా కళ్ళూ ముఖమూ తుడిచి, వేడి కాఫీ అందించింది.

“నటూ చెప్పమ్మా- ఏంటోగా ఉంటున్నావు. దిగులు పడుతున్నావు దేని గురించో – నాతో చెబితే ఆ దిగులు తగ్గదా?” అని అనునయంగా తల్లి అడుగుతుంటే నటాషా కళ్ళ నుండి బొటబొటా కన్నీళ్ళు కారాయి.

శారద కూతుర్ని దగ్గరకు తీసుకుని హత్తుకుని “పిచ్చిపిల్లా, ఏడుస్తావెందుకు. ఎవరినన్నా ప్రేమిస్తున్నావా?”

తల్లి అడిగిన ప్రశ్నకు బావురుమంది నటాషా

ఆ ఏడుపుని ఆపి విషయం రాబట్టేసరికి శారదాంబకే అలుపు వచ్చింది. శారదాంబ సందేహించింది నిజమైంది. నటాషా ప్రేమలో పడింది. ఆ కుర్రాడు ఎమ్మెస్సీ

ఈ ఏడాదే పూర్తిచేశాడు. ఉద్యోగం దొరికేలా ఉంది. వెంటనే పెళ్ళి చేసుకుందా మంటున్నాడు.

“వాళ్ళింట్లో ఒప్పకుంటారు. మనదీ వాళ్ళదీ ఒకే కులం’ అని నటాషా చెప్తుంటే శారద పేలవంగా నవ్వింది. కులం ప్రసక్తి తన ఇంట్లోకి కూడా వచ్చేసింది.

“మరి నీ చదువు? బియస్సీ తర్వాత మెడిసిన్ చదవవా?”

“లేదమ్మా – నాకింక చదవాలని లేదు – పెళ్ళీ చేసుకుని సెటిల్ అవాలని ఉంది నటాషాకి ఇప్పుడు ఉత్సాహం వచ్చింది. బరువు దిగిపోయింది.

“సరే – నీ ఇష్టం వచ్చినట్టే చెయ్యి వెళ్ళి హాయిగా అందరితో సంతోషంగా ఉండు. నేను నాన్నతో చెప్పి వాళ్ళ వాళ్ళతో మాట్లాడమంటాను.”

నటాషా రెక్కలొచ్చిన పిట్టలా తుర్రుమని అక్కడ్నించి ఎగిరిపోయింది.

శారద వెంటనే మూర్తికి ఫోన్ చేసి శనాదివారాల్లో రమ్మంటూ విషయం కూడా చెప్పింది, మూర్తి ఆశ్చర్యపడి “దానికప్పుడే పెళ్ళేంటి” అంటే శారదకు కళ్ళవెంట నీళ్ళొచ్చాయి.

ఆ సాయంత్రం అన్నపూర్ణతో ఆ సంగతి చెప్పి దిగులుపడుతూ కూచుంది శారద.

“నా జీవిత విధానం నా కూతురికి నచ్చలేదోయ్ – కారణం నేనేననుకుంటా. నటాషా చడువుకి ఇబ్బంది కలగకూడదని నాకు దూరం చేసుకున్నాను. నా విలువలు నేర్పలేకపోయాను. ఇప్పుడు చేయగలిగింది లేదు. నటాషా తన జీవితాన్ని తనే జీవించాలి. తన ఇష్టప్రకారం జీవించాలి. డాక్టర్ అవుతుందనుకున్నా – నా ప్రాక్టీస్ తీసుకుంటుందనుకున్నా నా రాజకీయాలను ముందుకు తీసుకుపోతుందనుకున్నా పోనీ – కూతుళ్ళూ కొడుకులే మనకు వారసులనుకోకూడదు. మన ఆశయాల వారసులు ఎక్కడో పుట్టి పెరుగుతుంటారు.

అన్నపూర్ణకు చెబుతున్న ఆ మాటలు శారద తనకు తానే చెప్పకున్నట్లు ఉన్నాయి.

మూర్తి రెండు రోజుల్లో వచ్చి నటాషా నడిగి వివరాలన్నీ కనుకోని విశాఖపట్నం వెళ్ళి వాళ్ళతో మాట్లాడి వచ్చాడు.

“అంతా బాగానే ఉంది గానీ వాళ్ళు పెళ్ళి శాస్త్రోక్తంగా జరగాలంటున్నారు. కన్యాదానం చెయ్యాలట”,

శారద నవ్వేసి కన్యాదానం ప్రసక్తే లేదు” అంది.

“లేదు. వాళ్ళు చాలా పట్టుగా ఉన్నారు. మనం ఏదో మార్గం ఆలోచించాలి”.

“ఏం మార్గం ఉంటుంది. నువ్వూ నేనూ పీటల మీద కూచుని నటాషాని వాళ్ళకి కన్యాదానం చేద్దామా? నా వల్ల కాదు”.

“మనం చెయ్యాలని కాదు, మన బంధువులెవరైనా ఆ పని చెయ్యొచ్చు”, “మీ లాయర్ల తెలివి తేటలే వేరేం – చిరాకు పడింది శారద.

“అంతకంటే మరో మార్గం లేదు. ఇదో తతంగం. దానికంత ప్రాముఖ్యం అనవసరం. కుర్రాడు చాలా మంచివాడు. నటాషాకు అతనంటే ప్రాణం. వాళ్ళిద్దరి ప్రేమనూ ఈ తతంగం కోసం కాదంటామా? ఏదో ఒక ఉపాయం చూసి పెళ్ళి

376 & ఓల్లా

జరిపిస్తామా?” శారదకు నిరుత్సాహం, నీరసం కమ్ముకొచ్చాయి.

“సరే – నువ్వే ఏదో ఒకటి చెయ్యి అని హాస్పిటల్కి వెళ్ళిపోయింది. ఆ రోజంతా మనసు మనసులో లేదు.

ఎంతమందికి తను దండలు మార్పించి, టీ పార్టీ ఇచ్చి పెళ్ళిళ్ళు చేసిందో లెక్కలేదు. ఇప్పడు తన కూతురు పురోహితుడి మంత్రాలతో, మంగళసూత్ర ధారణతో కన్యాదానంతో శాస్తోక్తంగా పెళ్ళి చేసుకుంటానంటుంది. ఎక్కడ జరిగింది లోపం?

అన్నపూర్ణ కూతురి పెళ్ళి తను చేసింది.

తన కూతురి పెళ్ళి ఇంకెవరో చేస్తారు.

సమాజంలో సంక్లిష్టత్వం పెరుగుతోంది. సరైన దిశగా వెళ్ళటం లేదు – స్వీయ జీవితాన్ని సామాజిక సందర్భాలతో సరిచూసుకునే సామర్థ్యం ఉంది గనుక శారద

తప్పంతా తనమీద వేసుకుని బాధపడలేదు. కూతురి పెళ్ళీ జరిపించే బంధువులెవరా అని ఆలోచిస్తూ – ఇక ఆ పెళ్ళి పనులలో పడిపోయింది.

నటాషా వివాహం జరిగిపోయింది. బంధువులు స్నేహితులు సందడిగా ఇల్లంతా తిరుగుతుంటే తన ఇంట్లో తనే పరాయిదానిలా అనిపించింది శారదకు, పెళ్ళి తంతు జరుగుతుంటే శారద, అన్నపూర్ణ, సరస్వతి మండపానికి కాస్త దూరంగా కూర్చున్నారు. సరస్వతి “మీరిద్దరూ మీ కూతుళ్ళ పెళ్ళి మీరు చెయ్యలేకపొయ్యారు. ఎవరో చేస్తున్నారు. ఏంటిది – అర్ధం లేకుండాను’ అంది ఆలోచిస్తూ, అన్నపూర్ణ టక్కున “ఆధునిక స్త్రీలం గదా – అందుకు – ” అనేసరికి శారద పెద్దగా నవ్వేసింది. గలగలా నవ్వుతున్న శారద నవ్వులో అన్నపూర్ణా జతగలిపింది.

సరస్వతి “ఊరుకోండి అందరూ ఇటే చూస్తున్నారు” అంది తనూ నవ్వాపుకోలేక సతమతమవుతూ, ఒకవైపు మంత్రోచ్ఛారణల మధ్య మాంగల్యధారణ జరుగుతుంటే ఈ ముగ్గురు తల్లలూ నవ్వాపుకోలేక పగలబడి నవ్వుతున్నారు.

వీళ్ళకు దగ్గరగా ఉన్నవారంతా వింతగా చూస్తుంటే మరింత నవ్వొచ్చింది ముగ్గురికి,

****************

నటాషా పెళ్ళి జరిగాక రాజకీయ శూన్యత్వాన్ని భరించలేననిపించింది శారదకు. ప్రాక్టీసు ఎంత సమయాన్ని తీసుకున్నా డాక్టర్గా ఎంత సేవ చేసినా తృప్తి కలగటం లేదు. సరస్వతి, అన్నపూర్ణల స్నేహం ఎంత సేద తీర్చినా ఏదో అశాంతి మనసును

తొలిచేస్తోంది. ప్రజా రాజకీయాలు లేకుండా జీవించటం కష్టంగా ఉంది. డబ్బు సంపాదించింది. మంచి హాస్పిటల్, ఇల్లు, కళ్ళముందు ఆనందంగా తిరుగుతున్న కూతురు, స్నేహితులు, పేరు, ప్రతిష్టా – కానీ ఒక మూల శూన్యం, రైతు కూలీలతో, వెనుకబడిన వర్గాల వారితో కలిసి వారికోసం పని చేయాలనే తపన – ఆడవాళ్ళ అభివృద్ధి కోసం చేయవలసిన, తీసుకురావాల్సిన చట్టాల గురించి ఆలోచన – ఆరోగ్యపరమైన పాలసీల కోసం ఉద్యమించాలనే ఆతృత – ఇవన్నీ శారదాంబ మనసుని తొలిచేస్తున్నాయి. ప్రతి విషయం గురించి నోట్సు రాసుకుంటోంది. రావాల్సిన మార్పుల గురించి స్నేహితులతో మాట్లాడుతోంది.

****************

రోజులిలా గడుస్తుండగా శారద బంధువు కాంగ్రెస్ పార్టీ సభ్యుడు ఉన్నత విద్యావంతుడు అయిన రావుగారు శారదను కాంగ్రెస్లో చేరమని గట్టిగా అభ్యర్థించటానికి వచ్చాడు.

ఆయన మాటలు విని శారద తేలిగ్గా తీసిపారేయలేదు. సూర్యం కూడా అక్కడే ఉన్నాడు.

తమ్ముడూ – నువ్వు అడగటంలో పొరపాటులేదు. కానీ కాంగ్రెస్కు సర్వస్వం ధారపోసి పనిచేసిన మా అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్యలు స్థానిక రాజకీయ ధోరణుల గురించి నాకు చెప్తుంటారు. వాళ్ళే క్రమంగా దూరమవుతున్నారు. నేను కాంగ్రెస్లో చేరి ఏం చెయ్యాలి? నా స్వభావం నీకు తెలుసు, అవినీతి అక్రమాలు సహించను, ఎవరి అధికారానికి తలవంచను. రాజీపడను. నాకు రాజకీయాలంటే ఆసక్తి ఉంది. కానీ నేను వాటిలో ఇమడలేను. దుర్గాబాయిని ఓడించిన పార్టీలో నా స్థానమేంటి? నేనేం చెయ్యగలుగుతాను?

రావు నిదానంగా ఆచితూచి మాట్లాడాడు.

“నువ్వన్నదంతా కరెక్టేనక్కా కానీ నేను నిన్ను కాంగ్రెస్లోకి రమ్మన్న కారణం వేరు. ఇప్పుడు పరిస్థితులు నీకు తెలుసు. రాజ్యాంగం రాసుకుని పదేళ్ళు కాలేదు. దేశ నిర్మాణమనే పెద్ద బాధ్యత అందరి మీదా ఉంది. అది సక్రమంగా జరగాలంటే కేంద్రంలో మేధావులు, నిజాయితీపరులూ శాయశక్తులా పని చెయ్యాలి. అన్ని రంగాల నుంచీ విద్యావేత్తలు, సోషలిస్టు భావాలు గలవారు, దేశ నిర్మాಣಂ మీద ఆసక్తి గలవారూ

వచ్చి పనిచేస్తే తప్ప అభివృద్ధి జరగదు. అందుకని నువ్వు కాంగ్రెస్ తరపున పోటీచేసి పార్లమెంట్ కి రావాలి. ఇది నా ఆశ మాత్రమే కాదు. నెహ్రూ గారి కోరిక కూడా, ఎన్నికలు దగ్గరకొచ్చాయి. నువ్వు నిర్ణయం తీసుకోవాలి?

“నేను ఎన్నికల్లో పోటీ చేయటమా? దుర్గాబాయి సంగతి తెలియదా?”

తెలుసక్కా – కానీ నాకు నమ్మకం ఉంది. బెజవాడ ప్రజలు నిన్ను ఎన్నుకుంటారు. పార్లమెంటుకెళితే నీకోసం చాలా పనులున్నాయి. హిందూ కోడ్బిల్లు ఇంకా సంస్కరించబడాలి, హెల్త్ పాలసీలు రూపొందించాలి. స్త్రీ శిశు సంక్షేమ పథకాలు ఒక అవగాహనతో ఏర్పడాలి. వీటన్నిటికీ నీ మేధస్సు, నీ విజ్ఞానం, నీ చట్ట పరిజ్ఞానం సోషలిస్టు ఆలోచనా ధోరణీ అన్నీ దోహదం చేస్తాయి. అందుకే నీ గురించి అంతా తెలిసీ నేను ఈ మాట అడిగే సాహసం చెయ్యటానికి సిద్ధపడ్డాను. ఆలోచించు. ఎన్నికలలో గెలుపోటముల గురించి ఎవరూ చెప్పలేరు. కానీ నువ్వు పాలసీలు రూపొందించే కమిటీలలో పని చేయటానికి ఎమ్.పి. వే కానవసరం లేదు. కాంగ్రెస్ సభ్యురాలివైతే చాలు. సభ్యురాలివి కాకున్న ఫరవాలేదు. కానీ చాలా ఆటంకాలు, చికాకులు ఎదుర్కోవాలి. అసలు నువ్వు ఎం.పి. గా గెలుస్తావనే నమ్మకం నాకుంది. ఆలోచించు ప్రజలకు నీ మీద ఉన్న అభిమానం సామాన్యమైంది కాదు. అది నీకు తెలియదేమో కానీ అందరికీ తెలుసు. శారదను ఒప్పించేందుకు ఓపికగా మాట్లాడుతున్నాడు రావు.

“బెజవాడ కమ్యునిస్టుల కంచు కోట. నేను కమ్యునిస్టు పార్టీ నుంచి బైటికి వచ్చినదాన్ని – వాళ్ళ దృష్టిలో బహిష్కరించబడిన దాన్ని నేనెలా గెలుస్తాను.”

గెలుస్తావు. మాకందరికీ నమ్మకం ఉంది. గెలవవు – నీకు ఎంపి అవటం ముఖ్యం కాదుగదా

శారదకు ఎటూ పాలుబోలేదు.

“నేను ఆలోచించి చెబుతాలే అని రావు గారిని పంపించింది. సూర్యంతో ఎప్పటికప్పుడు తన మనసులోని మాటలు చెపుతూనే ఉంది, రావుగారు వెళ్ళాక సూర్యం “రాజకీయ జీవితం లేకుండా నువ్వు శాంతిగా ఉండలేవు అక్కా ఎన్నికల్లో పోటీ చెయ్యి” అన్నాడు,

“ఎన్నికలంటే మాటలా? డబ్బూ ప్రచారం.

“అదంతా నేను చూసుకుంటాను గదా. ఆ విషయాలు నాకు ఒదిలెయ్” అన్నాడు. ఎంత ఆలోచించినా ఒక నిర్ణయానికి రావటం కష్టంగానే ఉంది. మూర్తితో మాట్లాడితే అతనూ ఏమీ చెప్పలేక పోయాడు.

‘నువ్వే ఆలోచించుకో – బెజవాడ నంతా ఎర్రదనంతో నింపిన ఇల్లు మూడు రంగులకు మారటం – చాలా ఐరనీ – ” అని నవ్వేశాడు.

నాకు రాజకీయ జీవితం లేకుండా బతకటం చాలా వెలితిగా ఉంది”

వెలితి గురించి నాతో చెప్తున్నావా? అది నీకంటే వందరెట్లు నేను అనుభ విస్తున్నాను”

“ఏదో ఒకటి చేయాలి మూర్తి నేను కాంగ్రెస్ పార్టీలో చేరతాను. ఎన్నికలలో పోటీ చేస్తాను. అది పొరపాటనిపిస్తే దిద్దుకుంటాను. ఏ పనీ చెయ్యనివాళ్ళు పొరపాట్లు చెయ్యకుండా పరిశుద్ధంగా ఉంటారు. నాకు ప్రవహించాలని ఉంది. నిలవనీరులా ఉండాలని లేదు. ప్రవాహంలో చెత్తాచెదారం ఒక్కోసారి చేరుతుంది. దానిని పక్కకు నెట్టి ప్రవహించకపోతే నిలవనీరు మురికినీరవుతుంది. పార్లమెంటుకి వెళ్తాను. ఏమైనా చెయ్యగలనేమో చూస్తాను.”

మూర్తితో మాట్లాడుతూనే ఒక నిర్ణయానికి వచ్చింది శారద,

నాలుగు రోజుల్లో శారదాంబ కాంగ్రెస్ పార్టీలో చేరిందనే వార్త బెజవాడలో సంచలనం సృష్టించింది.

“చూశావా? శారదాంబ ఎంతపని చేసిందో, శత్రుశిబిరంలోకి వెళ్ళి చేరింది” అన్నారు కొందరు.

“మనం ఆమెను శత్రువులా చూస్తే లేనిది ఆమె కాంగ్రెస్లో చేరితే వచ్చిందా తప్పు, మనం ఆమెను దూరం చేసుకున్నాం, వాళ్ళు తెలివిగా ఆ అవకాశాన్ని ఉపయోగించుకున్నారు. ఆమె తెలివి, మంచితనం అన్నిటినీ కాదనుకున్నాం, ఇప్పుడావిడ ఏం చేస్తే మనకెందుకు” అన్నారు కొందరు. ఎవరేమనుకున్నా ఆగని కాలం ఎన్నికలను తరుముకుంటూ వచ్చింది.

అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య బెజవాడ వచ్చారు. స్వరాజ్యం పదిరోజుల ముందు వస్తానని ఉత్తరం రాసింది గానీ ఆ ఉత్తరంలో ఏదో అసంతృప్తి ఉంది. “స్వరాజ్యానికి నే చేసిన పని నచ్చలేదనుకుంటానోయ్’ అంది శారద. “చిన్నపిల్ల – దానికేం తెలుసు అంది అన్నపూర్ణ

‘అది కమ్యూనిజం వైపు వెళ్తుంటే మీరు అటునుండి ఇటు వచ్చారు. స్వరాజ్యం కొంత గందరగోళపడి ఉంటుంది” అన్నాడు అబ్బయ్య

రామస్వామి గారు శారద ఎన్నికల్లో పోటీ చేస్తోందని తెలిసి తన పనులన్నీ పక్కనబెట్టి ప్రచారం చెయ్యటానికి వచ్చారు.

“మన వాళ్ళందరికీ మీ మీద కోపం పెరుగుతుందండీ”, అంది శారద నవ్వుతూ

పెరగనివ్వవమ్మా- దానివల్ల ఎవరికి నష్టం? మంచి మనుషుల్ని దూరం చేసుకుని వారిమీద కోపం తెచ్చుకునే సంప్రదాయం మనవాళ్ళు నేర్చుకుంటూనే ఉన్నారు. నువ్వు పార్లమెంటుకి వెళ్ళి ఏదో మంచిపని చేస్తావు. మా శారదాంబ ఎన్నికల్లో పోటీ చేస్తుంటే నేను ఊరికే ఇంట్లో కూచోనా? బెజవాడలో నాకూ అంతో ఇంతో పేరూ ప్రతిష్ణా ఉన్నాయి, నా మాటకూ విలువ ఉంది. అది నీకు ఉపయోగపడితే చాలని వచ్చేశాను” అన్నాడాయన.

బెజవాడలో ఎన్నికల వేడి వేసవి కాలాన్ని ముందే తెచ్చింది. సరస్వతి, అన్నపూర్ణల ఆధ్వర్యంలో మహిళా బృందాలు పని చేస్తున్నాయి, సూర్యం అందరినీ ఆర్గనైజు చేసి నడిపించే పనిలో క్షణం తీరిక లేకుండా తిరుగుతున్నాడు. శారదకు ప్రత్యర్థి కమ్యూనిస్టుపార్టీ నుంచి తమ్మిన పోతరాజు, అతనంటే శారదకు మొదటి నుంచీ ప్రత్యేకాభిమానం. అతనికీ శారదంటే గౌరవం. కానీ రాజకీయాలు ఇద్దరినీ ఎదురెదురుగా నిలబెట్టాయి. ఒకరోజు వారిద్దరూ ఎదురు పడ్డారు. మామూలుగా మాట్లాడుకుని ఒకరినొకరు అభినందించుకుని ఎవరిదారిన వారు వెళ్ళిపోయారు. ఆ తర్వాత నాలుగురోజులకు అబ్బయ్య, సూర్యం కొన్ని కరపత్రాలు పట్టుకొచ్చారు. అన్నపూర్ణకిచ్చారు, అవి చదివి అన్నపూర్ణ ముఖం పాలిపోయింది. పద్మ భీత్కారం చేస్తూ వాటిని నలిపేసింది.

“ఇవి శారద కంటపడకుండా చూడాలి. చాలా బాధపడుతుంది”. అంది అన్నపూర్ణ కంగారుగా “ఆవిడ బాధ పడుతుందో, నవ్వుకుంటుందో ఏం చేస్తుందో – ఈ కరపత్రాలు ఎలాగైనా ఆవిడ కంటపడతాయి. ఏ సభలోనో హఠాత్తుగా వీటి గురించి తెలిసే బదులు స్థిమితంగా వీటి గురించి తెలుసుకుని పబ్లిక్లో వీటి గురించి ఎట్లా రియాక్ట్ అవాలో ఆలోచించుకోవటం తెలివైన పని” అన్నాడు అబ్బయ్య

అతనే శారద దగ్గర కవి తీసుకెళ్ళి

“డాక్టర్ గారూ – ఇవి చూడండి. మీరొకసారి చూస్తే నేను చింపి అవతల పారేస్తాను” అని వాటిని అందించాడు.

శారద అవి తీసుకుని చూసింది.

కమ్యూనిస్టు పార్టీ ప్రచార కరపత్రాలవి. దానిలోని సమాచారం మాత్ర శారద “కాంట్రాక్టు పెళ్ళి” గురించిన పిచ్చిరాతలే – 1946 ఎన్నికలలో కాంగ్రెస్ శారదపై బురద జల్లుతూ వేసిన కరపత్రాలకేమీ తీసుపోకుండా ఉన్నాయి.

శారద వాటిని చదివి పెద్దగా నవ్వేసింది. దూరం నుంచి చూస్తున్న అన్నపూర్ణ పద్మ దగ్గరకొచ్చారు.

“ఇప్పటి వరకూ నాలో ఏమూలో కాస్త అశాంతి ఉండేది. అది కాస్తా పోయింది. కమ్యూనిస్టులు, కాంగ్రెస్ వాళ్ళు అందరూ ఒకటే ఆడవాళ్ళ విషయంలో, చాలా పెద్ద మార్పులు రావాలి. స్త్రీల సమానత్వాన్ని గౌరవించటం ఈ దేశంలో తేలిక కాదు. మనం చాలా పోరాడాలి దానికోసం. ఈ కరపత్రాలు నా విలువను తగ్గించలేవు ప్రజల్లో – ప్రజల్లో మార్పు వచ్చింది. రాజకీయ పార్టీలలోనే రావాలి.”

సరిగ్గా అప్పడే రామస్వామి గారు ఆ కరపత్రాలను పట్టుకుని వచ్చాడు. ఆయన ముఖం బాధ, కోపం కలిసి ఎర్రబడింది.

శారద ఆయన్ని కూచోబెట్టి ఆ కర పత్రాలను చేతిలో నుండి తీసి అవతల పడేసింది “నువ్వింత స్థిమితంగా ఎలా ఉన్నావమ్మా అన్నాడాయన కంటనీరొక్కటే తక్కువగా, వాళ్ళేదో కోతిపని చేశారని మనం కొండముచ్చులమవుదామా చెప్పండి అంది శారద నవ్వుతూ,

“ఇది కోతిపని – అల్లరి చిల్లర పని కాదమ్మా అమానుషమైనపని.” “మనుషులుగా ఉండటం చాలా కష్టమైన పని. గాలిబ్ అనే కవి ఎంత బాగా చెప్పాడనుకున్నారు – శారద మాటలు ఆయన చెవికెక్కటం లేదు.

“నీ మీద వాళ్ళకింత కోపం ఎందుకో నాకు తెలుసమ్మా నువ్వు మేధావివి, మేధావి అయిన మహిళను మగవాళ్ళు సహించలేరు. ఎట్లాగయినా ఆమెను అల్లరి పాలు చేసి, చిల్లర కింద తీసి పారేసి, విలువ లేకుండా చేస్తేగాని వాళ్ళ కంటే అందివచ్చేది ఏముందమ్మా, ఆ రోజు కాంగ్రెస్ వాళ్లు చేసిన పని ఇవ్వాళ వీళ్ళు చేశారు. అప్పడూ కొంతమంది నీ గురించి తక్కువగా మాట్లాడటం నాకు తెలుసు?

వాళ్ళను అప్పడు చివాటు పెట్టగలిగిన స్థితిలో ఉన్నాను. ఇప్పడు అసహ్యించుకుంటున్నాను. మనసులోదంతా కక్కేస్తే గాని ఆయన శాంతించేలా లేదు.

“ఒద్దు రామస్వామి గారూ – అసహ్యించుకోవద్దు. జాలి పడదాం. ఇన్నాళ్ళ కమ్యూనిస్టు ఉద్యమంలో వాళ్ళు అతి చిన్న విషయాలు కూడా నేర్చుకోలేదే అని జాలి పడదాం, నవ్వగలిగితే మరీ మంచిది, ఇది చాలా అల్లరి చిల్లర విషయం, దీనిని మనసులోకి తీసుకుని బాధపడేంత ప్రాముఖ్యత ఇవ్వకండి.”

“ఇది నీ వ్యక్తిగత విషయం గాబట్టి దాన్నలా తీసిపారెయ్యకపోతే లాభం లేదనుకుంటున్నావు. మంచిదే. కానీ తోటి మనుషులుగా మేమెట్లా ఊరు కోవాలమ్మా ఊరుకుంటే మేం మనుషులమని పించుకుంటామా?

“ఇప్పడు మనకు ఊపిరాడని పనులున్నాయి. ఈ విషయంతో ఊపిరాడ కుండా చెయ్యాలనే, మనల్ని దెబ్బకొట్టాలనే వాళ్ళిలా చేశారు. మనం మరీ అంత బలహీనులం కాదని చెప్పటమే మంచిది, దీన్నింతటితో ఒదిలేద్దాం.

“అక్కయ్య చెప్పినట్లు చెయ్యండి రామస్వామి గారు, పదండి చాలా పనులున్నాయి. ఈ పిచ్చి మాటలకు సమయం లేదు మన దగ్గర అన్నాడు సూర్యం,

శారద ఆ కరపత్రాలను అవతల విసిరేసి ఎన్నికల ప్రచారానికి బయలుదేరటంతో అన్నపూర్ణ గుండెల మీద నుంచి పెద్ద బరువు దిగింది. పద్మ కూడా కాస్త చల్లబడింది.

కానీ శారదను పెళ్ళి చేసుకోమని ఒత్తిడి చేసి, అది పార్టీకి మంచిదని బలవంతపెట్టి ఇవాళ ఆ పెళ్ళిని అడ్డంపెట్టి శారద మీద దుష్ర్పచారం చేస్తున్న కమ్యూనిస్టులపై అన్నపూర్ణకు వచ్చిన కోపానికి అంతులేదు, ఎన్నికలైనన్ని రోజులూ “కమ్యూనిస్టులలా ఎలా చేస్తారు?” అని సతాయిస్తూనే ఉంది.

“కమ్యూనిస్టులు పై నుంచి దిగొచ్చారా? వాళ్ళూ మనుషులే. వాళ్ళ ప్రయోజనాలు వాళ్ళు చూసుకుంటారు.”

“కానీ మరీ ఇంత అన్యాయమా?”

“ఇంత అన్యాయం కమ్యూనిస్టులు చెయ్యగూడదని నీ కోరిక కదూ అన్నపూర్ణా మనందరికీ తెలిసో తెలియకో కమ్యూనిజం మీద ఆశ ఉంది. కమ్యూనిస్టులంటే ఇలా ఉండాలనే ఊహ ఉంది. వాళ్ళు ఆదర్శాలను పాటిస్తారనే నమ్మకం ఉంది.

కానీ విషయవేుమిటంటే కమ్యూనిజం సామాన్యమైన సంగతి కాదు. ఈ కమ్యూనిస్టులంతా భూస్వామ్య భావజాలం నుంచి వచ్చిన వారే. దానితోనే వారి యుద్ధం. కానీ అది వాళ్ళకే తెలియకుండా వాళ్ళను చుట్టేసుకుంటుంది. దాన్ని ఒదిలించుకోవటం తేలిక కాదు. వాళ్ళ నుంచి మరీ ఎక్కువ ఆశించలేం ఇప్పుడే – భవిష్యత్తు సంగతి తెలియదు” అబ్బయ్య ఎంత చెప్పినా అన్నపూర్ణ మనసులోంచి “మరీ ఇంత అన్యాయమా” అన్న ప్రశ్న పోలేదు.

రెండు పార్టీల ప్రచారాలు ఒకదానికొకటి తీసిపోకుండా జరుగుతున్నాయి. ఎన్నికల తేదీ వచ్చేసింది, వెళ్ళి పోయింది.

దుర్గాబాయి కొన్ని వందల ఓట్ల తేడాతో ఓడిపోతే శారదాంబ కొన్ని వందల ఓట్లు తేడాతో గెలిచింది.

కమ్యూనిస్టుల కంచుకోట పగలగొట్టామని, కాంగ్రెస్ సంబరపడింది. కాంగ్రెస్ సంబరానికి కమ్యూనిస్టు పార్టీ నిర్మాత అయిన తను కారణమవటంలోని విచిత్రాన్ని అర్ధం చేసుకునే ప్రయత్నంలో అలిసిపోయింది శారద, పార్లమెంటు సభ్యురాలిగా వెళ్తున్న జెజవాడ మహిళగా ఎంతోమంది ఆమెను గౌరవించారు.

*******

ప్రమాణ స్వీకారానికి ఢిల్లీ వెళ్ళింది శారద, 30 వ దశాబ్దంలో కలిసి పని చేసిన భారత జాతీయ మహిళ సంఘం నాయకులు చాలా సంవత్సరాల తర్వాత శారదను చూసి సంతోషించారు.

విశాలాక్షి కుటుంబం అంతా వచ్చి శారదను అభినందించారు.

“నువ్వు కొంపదీసి మంత్రివై మా డిపార్ట్మెంట్ కొచ్చి పెత్తనం చేస్తావేంటి? అంది విశాలాక్షి నవ్వుతూ,

“ఆ ప్రమాదం లేదులేవోయ్ – పార్లమెంటులో అనుభవం లేకుండా ఒక్కసారే మంత్రినెలా అవుతాను? చూద్దాం – ఏం చేద్దామో -” నిష్కల్మషంగా అంది శారద,

బెజవాడ తిరిగి వచ్చిన శారదను పనులు ముంచెత్తాయి.

ప్రాక్టీసు, నియోజకవర్గ సభ్యులను తెలుసుకోవటం, వచ్చిన వాళ్ళతో మాట్లాడి పంపటం, తన ఆఫీసు నుంచి జరగాల్సిన పనులు జరిగేలా చూడటం – వీటన్నిటితో ఒక్క క్షణం తీరటం లేదు.

మూర్తి హైదరాబాదులో తన ప్రాక్టీసు పెంచుకునే పనిలో పడిపోయాడు.

పార్లమెంటులో హిందుకోడ్ బిల్లు పాస్ అయినా దాని గురించి చేయాల్సింది చాలా ఉంది. దుర్గాబాయి, శారద ఆ కమిటీలో ఉండి దానికి మెరుగులు దిద్దే పనిలో పడ్డారు.

ప్రజారోగ్యం గురించిన పాలసీలను సమీక్షించి వాటిని మరింత

ప్రజోపయోగకరంగా రూపొందించే కమిటీలో కూడా శారద మనసంతా పెట్టి పనిచేస్తోంది.

పని ఎంత చేసినా ఎక్కడ వేసిన గొంగడి అక్కడే ఉండటం మొదట్లో శారదకు మింగుడు పడలేదు.

హిందూకోడ్ బిల్లు చట్టం చేయటానికి ఏర్పడ్డ కమిటీలో సనాతనవాదుల సంగతలా ఉంచి అంతో ఇంతో ఆధునికంగా ఆలోచిస్తారనుకున్నవారు కూడా ఎంతగా సంప్రదాయాలలో కూరుకుపోయూరో చూస్తుంటే శారదకు మతిపోయేది.

ఏ చిన్న సవరణ స్త్రీలకు మరింత వెసులుబాటు కల్పించేది ప్రతిపాదించినా అందరూ హాహాకారాలన్నా చేసేవారు. లేదా మౌనమన్నా పాటించేవారు.

బిల్లుని వివాహం, విడాకుల విషయాల్లో స్త్రీలకు, పురుషులకు స్వేచ్ఛనిచ్చేలా చేయటానికి శారద చేసిన ప్రతి ప్రతిపాదననూ తిరస్కరించారు.

ఆ చట్టం వల్ల స్త్రీలకు ఒనగూడే ప్రయోజనం అతి తక్కువని శారదకు అర్థమైంది. అది దుర్గాబాయితో తప్ప ఎవరితో చెప్పినా కనీసం సానుభూతి కూడా దొరకలేదు.

విశాలాక్షి ఒకరోజు శారదను తన ఇంట్లో భోజనానికి పిల్చింది. శారదకు వెళ్ళాలనిపించలేదు గానీ విశాలాక్షి ఒదల్లేదు.

విశాలాక్షి తన ఆడంబరాన్నీ అతిశయాన్నీ చూపించే తీరు శారదకు నచ్చదు. చిరాకు తెప్పిస్తుంది. ఐనా చిన్ననాటి స్నేహం ఒక రకంగా రక్త సంబంధం లాంటిదే – విశాలాక్షిని చివాట్లు పెట్టగలదు శారద. చివరకు వెళ్ళింది – భోజనాలయ్యాక శారద ఇక వెళ్తానంటే.

“ఉండు. నీతో మాట్లాడాలనే పిల్చానివాళ – నువ్వేంటి హిందూకోడ్ బిల్లు విషయంలో మరీ విచ్చలవిడిగా మాట్లాడుతున్నావట. సెక్రటేరియెట్ దాకా వచ్చాయా మాటలు. నువ్వు ఉన్నట్లే అందరూ ఉండాలంటే కుదురుతుందా? అందరినీ నీలా మూరమంటూవా?”

“నాలా ఒకరు కూడా మారరు విశాలా – అసలు నీ సమస్య ఏంటి చెప్పు? “నా సమస్యా? పెళ్ళీ మీద కనీస గౌరవం లేని నిన్ను ఆ కమిటీలో వెయ్యటం.

నువ్వందులో మీ చలంగారి సిద్ధాంతాలన్నీ చొప్పించాలని ప్రయత్నించటం” శారదకు విశాలను చూస్తే జాలనిపించింది. చిరాకు పిచ్చింది.

పెళ్ళి అతి పవిత్రం. జన్మజన్మల బంధం, స్వర్గంలో నిర్ణయింపబడతాయని నమ్మేవాళ్ళకు ఈ కమిటీలు ఎందుకు? స్వర్గాన్ని నమ్మకుని ఉండొచ్చుగా, పెళ్ళీ – స్త్రీ పురుషుల సంబంధం మానవ సమాజం ఏర్పడిన నాటి నుండీ మానవుల చేత ఎన్నో రకాలుగా మార్చబడింది. ఆ సంగతి నీకు తెలియకపోతే తెలుసుకో – మార్పులు – కొత్త మార్పులు వస్తాయి. రావాలి. అందరికీ అన్ని అవకాశాలూ అందుబాటులో ఉండాలి. విశాలా మార్పు అనేది లేకపోతే స్త్రీల గురించిన ఆలోచనలో, పెళ్ళి గురించిన ఆలోచనలో ఎన్నో మార్పులు రాకపోతే నువ్వివాళ ఇలా ఉండేదానివేనా ఆలోచించు. నీకు అనుకూలమైన మార్పుల్ని ఆహ్వానిస్తావు. అవి నీకు అర్థమవుతాయి – నీకు అనుభవంలోకి వస్తాయి, కానీ మిగిలిన స్త్రీల విషయంలో రావాల్సిన మార్పులు గురించి కనీసం తెలుసుకుందామనుకోవు. నువ్వు చాలా మారాలోయ్ – నువ్వు చాలా గట్టిదానివి – పట్టుదల గల దానివి. కావలసినవి సాధించుకున్నావు. కానీ అందరూ అలా ఉండరు. బలహీనులు, నీకున్న అవకాశాలు లేనివాళ్ళు ఉంటూరు, వాళ్ళ గురించి తెలుసుకో. తెలుసుకోకపోతే నీ తెలివి, నీ ఉద్యోగం అన్నీ వృధా – వృధా – వృధా. ” విశాలక్షి ముఖం చిన్నబోయింది,

“సరేలే – ఆ సంగతులు ఒదిలేద్దాం. మీ అమ్మాయి ఏం చేస్తోంది? అంది విశాలాక్షి

“నువ్వు పెద్ద తేనెతుట్టను కదిలించి – మళ్ళీ మెడకు గంధం రాస్తానంటే ఎట్లా విశాలా – మన అభిప్రాయాలు కలవవు. ఏం చేద్దాం? ఆ సంగతి గ్రహిద్దాం. నేను మాట్లాడే విషయాలు గురించి నువ్వు సీరియస్గా ఆలోచించు అప్పడు మనమింకా

మంచి స్నేహితులమవుతాం. నీ వల్ల దేశానికి కూడా మేలు జరుగుతుంది.” అంటూ లేచింది శారద.

ఇంటికి వెళ్ళే దారంతా విశాల తనకు చెప్పదల్చుకున్న విషయం మనసులో జోరీగలా రోద చేస్తూనే ఉంది.

సెక్రటేరియేట్లో తన గురించి గౌరవం లేదు. పుకార్లు షికార్లు చేస్తున్నాయి.

386 • ఓల్లా

అందులో విశాల పాత్ర కూడా ఉండి ఉండొచ్చు.

దేశ రాజధాని ఢిల్లీ, విశాలమైన రోడ్లు, భవనాలు పార్లమెంటు దేశ భవిష్యత్తుని నిర్ణయించి శాసించగల కేంద్రం. కానీ ఇది ఒక కుగ్రామం. శాసనాలు మనుధర్మ శాస్త్ర జననాలు – మార్పు సహించని అధికారులు.

ప్రజాస్వామ్య అర్థం తెలియని వాతావరణం. చట్టాలలోనే కాదు – అవే కాస్త నయం, అవినీతి చాపకింద నీరులా పాకుతోంది. దీని నిలాగే సాగనిస్తే ఏదో ఒకనాటికి ఆ అవినీతి చెదలు పార్లమెంటుని తినేస్తుంది. కుప్పకూల్చేస్తుంది. దీనిని ఆపేదెట్టా

ఒక సారి నెహ్రూతో మాట్లాడి తన అసంతృప్తి అంతా చెబితే –

ఆయనకు తెలియదా? కానీ తనూ అంతా తెలుసుకున్నదని ఆయనకు చెప్పటం మంచిది. ఈ పార్లమెంటులో ఎన్నో చేయాలనుకుంది. కనీసపు పనులు కూడా జరగటం లేదు. అవినీతిని ఆపలేకపోవటం దుర్భరంగా ఉంది. దీనికంటే తన పరిధిలో తను డాక్టరుగా, చిన్న చిన్న సంస్కరణల కోసం పని చేసినా ప్రయోజనం ఎక్కువ ఉంటుందనిపిస్తుంది. ఇక్కడకు రాకముందు నెహ్రూ సోషలిస్టు విధానాల మీద చిన్నపాటి నమ్మకం ఉండేది. అది కూడా పోతోంది. అది ఆయనతో చెప్పటం నిజాయితీగా ఉంటుంది.

శారద పార్లమెంటు సభ్యురాలై నాలుగేళ్ళయింది. తన నియోజకవర్గంలో ప్రజలకు కావలసిన పనులు కొన్ని చేయగలిగింది గానీ ఎంతో తేలికగా జరిగే ఆ పనులకు కూడా స్థానిక నాయకుల నుండి ఏవో అభ్యంతరాలు వచ్చేవి. వాళ్ళు కల్పించే ఆటంకాలను దాటటానికే ఎక్కువ సమయం, శక్తి ఖర్చవుతున్నాయి. మగవాళ్ళు అహంకారాలు, ఎంత డాక్టరయినా ఒక ఆడదాని మాట వినాల్సి రావటానికి వాళ్ళు పడే అవస్థలూ చూస్తుంటే శారదకు ఒకవైపు కోపం, మరోవైపు నిరుత్సాహం, తాను ప్రతి విషయాన్నీ చట్ట ప్రకారం రూల్సు అన్నీ వివరించి చెప్పి ఒప్పించ గలుగుతోంది. కానీ రాజకీయాలలో ఆసక్తి ఉండి, పెద్దగా విషయ పరిజ్ఞానం లేని ఆడవాళ్ళను వీళ్ళు బతకనిస్తారా? అసలు రాజకీయాలలోకే రానివ్వరు. నాయకులుగా ఎదగనివ్వరు. అధికారం అసలు ఇవ్వరు. తనకే ఇంత కష్టంగా ఉంటే మామూలు స్త్రీలకింకెంత కష్టం? హైదరాబాద్లో సదాలక్ష్మి అసెంబ్లీలో చేసే పోరాటాలు తెలుస్తున్నాయి. ఈశ్వరీబాయి రిపబ్లికన్ పార్టీ నాయకురాలిగా ఎదుగుతున్న తీరు కూడా గమనిస్తోంది. నాయకులుగా ఇలాంటి వాళ్ళు వందల సంఖ్యలో రావాలి. అట్లా వస్తే తప్ప మంచి మార్పులు రావనేది అర్థమవుతోంది. ఇంకొక్క సంవత్సరం

తర్వాత రాబోయే ఎన్నికలలో పోటీ చేయాలని శారదకు అనిపించలేదు. పార్లమెంటులో చేయగలిగింది ఎంత స్వల్పమో అర్ధమైంది. పాలసీలు చేయటంలో స్త్రీల పరంగా ఆలోచించే వాతావరణమే లేదు. ఎగతాళి, వ్యంగ్యం తప్ప స్త్రీల సమస్యలను అర్థం చేసుకునే వారే లేరక్కడ. నెహ్రూకి అర్థమయినా ఆయనొక్కడివల్లా ఏమీ జరగదనేది కూడా శారదకు ఈ నాలుగేళ్ళలో తెలిసి వచ్చింది. ఐనా ఒకసారి తన అసంతృప్తిని నెహ్రూతో పంచుకోవాలనిపించింది శారదకు. సమయం కోసం అడిగితే ఆయన కాదనకుండా ఇచ్చాడు,

“స్త్రీలకు రాజకీయాలలో ఇపుడున్న చోటు చాలదు. దానికోసం మీరేం చేయబోతున్నారు? ప్రభుత్వపరంగా పారిశ్రామిక అభివృద్ధికి జరగాల్సిన పనులు నత్తనడక నడుస్తున్నాయి ఎందుకు? మిశ్రమ ఆర్థిక విధానంలో ఇంతవరకూ చెప్పకోదగిన ప్రభుత్వరంగ సంస్థలు రావటం లేదు. ఏ శక్తులు దానికి అడ్డుపడుతున్నాయో మీకు తెలుసు. ఎందుకలా జరగనిస్తున్నారు? ఇలా ప్రశ్న తర్వాత ప్రశ్న అడుగుతూ పోయింది శారద. నెహ్రూ సమాధానాలు ఇస్తూనే ఉన్నాడు ఒక రాజకీయవేత్తలా –

“అన్నీ జరుగుతాయి. సమయం పడుతుంది. స్వతంత్రం వచ్చిన పన్నెండేళ్ళలోనే అంతా మారిపోవటం జరగదు. ప్రభుత్వరంగ సంస్థలు ఇపుడిపుడే అన్ని రాష్ట్రాల్లో ప్రారంభించేందుకు అనుమతులు ఇచ్చాం కదా – నిధులు మెల్లిగా వెళ్తాయి. స్త్రీలకు రాజకీయాలలో చోటు తప్పకుండా దొరుకుతుంది”,

“మిస్టర్ నెహ్రూ – మీరు కాసేపు ప్రధానమంత్రినని మర్చిపొండి. ఒక మామూలు మనిషిగా మారండి. పార్లమెంటులో జరుగుతున్న రాజకీయ విధానం మీకు సంతృప్తి నిస్తోందా? పెరిగిపోతున్న అవినీతిని చూస్తుంటే మీకు నిద్ర పడుతోందా? దీనిని ఎవరైనా కంట్రోలు చేయగలరని మీరు నమ్ముతున్నారా? ఈ ప్రజాస్వామ్యం బతికి బట్టకడుతుందని అనుకుంటున్నారా?”

వెల్ – డాక్టర్. ప్రశ్నలడగటం తేలిక. అడిగారు. నన్ను మామూలు మనిషిగా సమాధానం ఇమ్మన్నారు. కానీ నేను ప్రధానమంత్రిని, ప్రధానమంత్రిగా నేను మీకు చెప్పదల్చుకున్నదేమిటంటే నేను నిస్సహాయుడిని. నిజంగా నిస్సహాయుడిని. నేను ఇంత నిస్సహాయత్వంలోనూ ఏదో చేస్తున్నాను. ఇంతకంటే చేయలేకపోతున్నాను. రాజకీయాల సంగతి మనం ఒకరికొకరం చెప్పకోనవసరం లేదు. వీటిని మార్చాలి. ఎలాగో తెలియదు. తోచినది చేసుకుంటూ పోవటం తప్ప మరో మార్గం లేదు.

ఒకోసారి నాకూ నిరాశ కమ్ముకొస్తుంది. కానీ దేశ నిర్మాణ బాధ్యతను ఒదులుకోలేను. వీటన్నిటిలోంచే మనం పైకి లేవాలి. ఇంతకంటే నేనేం చెప్పలేను.

“యస్. ప్రైమ్మినిష్టర్. మీరు ప్రధానమంత్రి పదవిలో ఉన్నారు. పురుషులు. అందువల్ల మీకు ఎంత నిరాశలోనూ ఆశ కన్పించటం సహజం. ఒక స్త్రీగా, పార్లమెంటు సభ్యురాలిగా చెబుతున్నాను. నాకు స్త్రీల పరంగా ఏ ఆశా కనిపించటం లేదు, వెనుకబడిన వర్గాల పరంగా అసలే కనిపించటం లేదు, దుర్గాబాయి రాజకీయాలకు దూరంగా సంస్థలను నిర్మించుకుంటూ ఎందుకు పనిచేస్తోందో నాకిప్పడు బాగా అర్థమవుతోంది. అలాంటి వ్యక్తులకూ, సంస్థలకూ మీరు సహకరిస్తున్నారు. మంచి పని చేస్తున్నారు. ఒకటి నేనూ ఒప్పకుంటాను. మీరు మరి కొద్దిమంది తప్పకుండా ఈ ప్రభుత్వాన్ని నడిపించాలి. మీరు మీ నిస్సహాయత్వాన్నించి బయట పడాలి అని కోరుకుంటున్నాను – ”

నెహ్రూ గారికి నమస్కారం చేసి వచ్చేసింది శారద,

మళ్ళీ ఎన్నికలొచ్చాయి. శారద వాటికి సాధ్యమైనంత దూరంగా ఉంది. స్త్రీలకు రాజకీయాలలో పాల్గొనే శిక్షణ అవసరం అనే అభిప్రాయం శారదలో బలపడింది. సంఖ్యలో కూడా స్త్రీలు శాసనసభల్లో, పార్లమెంటులో బలపడితే గాని వారి పరిస్థితి మెరుగు పడదు అన్న తన అభిప్రాయాన్ని అన్నపూర్ణతో, సరస్వతితో చర్చించింది. వారూ అంగీకరించారు.

ఇంతలో చైనా భారత్ల సరిహద్దు సమస్య, యుద్ధం వచ్చి పడ్డాయి. కమ్యూనిస్టులు చైనాను బలపరుస్తున్నారంటూ ప్రభుత్వం కమ్యూనిస్టు నాయకులను అరెస్టు చేయటం మొదలుపెట్టింది.

శారద ఆందోళన పడటం తప్ప ఏమీ చేయలేని తన పరిస్థితికి విచారపడుతూనే అవసరంలో ఉన్న కమ్యూనిస్టు కుటుంబాలకు తను చేయగలిగిన సాయం చేస్తూ వచ్చింది.

కమ్యూనిస్టు పార్టీలో పెరుగుతున్న విభేదాలను గురించి ఎవరో ఒకరు చెబుతూ ఉండేవారు.

ప్రజల సమస్యల పట్ల కాకుండా రష్యా, చైనా మార్గాలంటూ అంతంత విభేదాలు సృష్టించుకోవటం వల్ల పార్టీ చాలా నష్టపోతుందనిపించేది.

నాయకులందరి స్వభావాలూ శారదకు బాగా తెలుసు. అందువల్ల ఇదంతా ఎక్కడికి

దారి తీస్తుందోననే ఆందోళన కూడా ఆమె మనసులో పెరుగుతోంది. అన్నపూర్ణ శారద ఆందోళనను చాలా తేలిగ్గా తీసివేసేది.

“వాళ్ళు నిన్ను ఒద్దనుకున్నారు. నువ్వూ వాళ్ళను ఒదిలేశావు, ఇంకా ఆ పార్టీ గురించి ఇంత ఆందోళన పడతావెందుకు? అని విసుకునేది.

నేనేమిటి అనేది కాడు అన్నపూర్ణా – దేశ భవిష్యత్తు గురించి మనం నిరంతరం ఆలోచిస్తూనే ఉండాలి. కమ్యూనిస్టు పార్టీ పొరపాటు చెయ్యొచ్చు. పని చేసే వాళ్ళే గదా పొరపాట్లు చేస్తారు. కానీ కమ్యూనిస్టు పార్టీ బలంగా ఉంటేనే దేశం బాగుపడుతుంది. ఇవాళ కాకపోతే రేపు – మరొక రోజు ప్రజలు కమ్యూనిజంలోని మంచి గ్రహిస్తారు. కానీ పార్టీ బలహీనమైతే, గందరగోళపడితే చాలా నష్టం దేశానికి ప్రజాస్వామ్యానికి బలమైన ప్రతిపక్షమే కదా అసలైన ఆక్సిజన్. కమ్యూనిస్టులు బలమైన ప్రతిపక్షంగా ఉండాలి. హిందూకోడ్బిలు ఈ మాత్రంగా వచ్చిందంటే అది కమ్యూనిస్టుల వల్లే ప్రజా అనుకూల చట్టాలు వస్తున్నపుడు వాటిని మరింత అనుకూలంగా మార్చే పని ఎవరు చేస్తారు? ప్రజా వ్యతిరేక విధానాలకు వ్యతిరేకంగా గొంతులు ఎవరు విప్పుతారు? కమ్యూనిస్టులు తప్ప – వాళ్ళలో వాళ్ళు తగవులు పడుతూ ప్రజల సమస్యల్ని పట్టించుకోకుండా, ఉద్యమాలు నిర్మించకుండా పోతే ఎట్లా – నాకు చాలా ఆందోళనగా ఉంది. బి.పి. పెరిగిపోతోంది. ఇంకోవైపు నెహ్రూ గారి ఆరోగ్యం సున్నితంగా ఉంది. చైనా యుద్ధం ఆయనను కుంగదీస్తోంది”,

“అదంతా నిన్ను కుంగదీస్తోంది. శారదా – మరీ ఎక్కువ ఆలోచించకు –

“ఆలోచించకుండా ఎట్లా – అసలు సాధ్యమా, ఆలోచించటం కాదు సమస్య ఆలోచించి దానిని కార్యరూపంలో పెట్టలేకపోవటం – చాలా ఒంటరిగా అనిపిస్తోంది అన్నపూర్ణా –

శారద ఆవేదన అర్థం చేసుకోగలిగేది అన్నపూర్ణ, సరస్వతులే –

ఒకోసారి వాళ్ళూ నిరాశలో కూరుకుపోయేవారు.

“ఏంటో – స్వాతంత్రం రాకముందు ఎన్నికలలు కన్నాం. ఇపుడు కలలు కూడా లేకుండా పోయాయి” అనేది అన్నపూర్ణ

అపుడు శారద ఉత్సాహం తెచ్చుకునేది.

“నాకు బోలెడు కలలున్నాయి. ఆ కలల కోసమే ఈ జీవిత ప్రయాణం – ప్రయాణం చేస్తున్నంతసేపూ దిగులుపడటానికేమీ లేదోయ్. ఏం సాధించామంటే ఇంత దూరం

ప్రయాణించటమే –

“గమ్యం అంటూ లేకుండా – ?

“గమ్యం ఒకటుండి అక్కడికి చేరుకోవటంతో ప్రయాణం ఆగిపోతుందనుకుంటే పొరపాటోయ్ – గమ్యాలు అనంతాలు – ఒకటి చేరుకుంటే మరొకటి ఎదురు చూస్తుంటుంది మనకోసం, మనం నడుస్తూనే ఉండాలి. ఆగిపోకూడదు. ఆగిపోయామా – ఇంకేముంది – ” అనేది శారద,

దేశ విభజన చేసి సరిహద్దులలో, రెండు దేశాల ప్రజలలో ఒక ఆరని చిచ్చు రగిల్చి వెళ్ళిన బ్రిటీష్ వారి దుర్మార్గాన్ని అర్ధం చేసుకోగలం. కానీ చైనా, భారత్ సరిహద్దుల మధ్య యుద్ధాన్ని అర్ధం చేసుకోవటం ఎలాగో చాలామందికి అర్ధం కాలేదు. ఒక సోషలిస్టు దేశం దురాక్రమణ చెయ్యదనే వాదంతో కొందరు కమ్యూనిస్టులు ముందుకు వచ్చారు. మరికొందరు దానిని అంగీకరించలేకపోయారు. చైనా కమ్యూనిస్టు పార్టీతో విబేధించేవారు, ఏకీభవించే వారు దాదాపు రెండు గ్రూపులుగా విడిపోయాయి.

యుద్ధ ప్రపంచంలో దేశభక్తి ఉప్పొంగటం సహజం. కొందరిని దేశద్రోహులుగా ముద్ర వేసినపుడు దేశభక్తి మరింత నిరూపితమవుతుంది. అనేక మంది కమ్యూనిస్టులు దేశద్రోహులుగా, జైళ్ళ పాలయ్యారు.

స్వరాజ్యం భర్త అరెస్టు అయ్యాడు, స్వరాజ్యం ఉద్యోగం కూడా ప్రమాదంలో పడింది. కాలేజీలో శలవు పెట్టి పిల్లను తీసుకుని బెజవాడ వచ్చేసింది స్వరాజ్యం, ఈ యుద్ధం, ఈ అలజడి, ఈ అరెస్టులు స్వరాజ్యానికంతగా అర్థం కాలేదు. శారదాంబ స్వరాజ్యాన్ని ఓదార్చింది గానీ ఆమె మనసూ అలజడితో అశాంతితో నిండిపోయాయి.

సోవియట్ యూనియన్, చైనా రెండు సోషలిస్టు శిబిరాలుగా ఏర్పడి ప్రపంచ ప్రజలను మంచికో చెడ్డకో ప్రభావితం చేయబోతున్నాయని ఆమెకు అర్థం అయింది గానీ అది మింగుడు పడలేదు. అంధకారంలోని ప్రజలకు ఆశాదీపాలనుకున్నవి ఇలా మారిపోవటం ఏమిటన్న ప్రశ్నకు ప్రపంచ రాజకీయ అధ్యయన వేత్తలు ఏవో విశ్లేషణలు చేసి సమాధానాలు చెప్పవచ్చు. కానీ ప్రపంచాధిపత్యపు పోరు తో సామాన్య ప్రజలు ఏమవుతారో పట్టించుకునేవారు లేకపోవటం విషాదం. ఆ విషాదం శారదాంబ మనసునిండా ముసురులా పట్టేసింది. సోషలిస్టు శిబిరంలో ఆధిపత్యం కోసం పోరులో సోషలిస్టు, కమ్యూనిస్టు విలువలన్నిటినీ కోల్పోతే – ఈ ఆధిపత్యం దేని కోసం? ఇన్ని ఉద్యమాలు ఇన్ని యుద్ధాలు, ఇన్ని బలిదానాలు ఏ ప్రపంచం కోసం చేశారో

ప్రజలు – ఆ ప్రపంచం కేవలం ఒక కల అనే చేదు నిజం మింగడం ఎలా? ఆశ దేనిపైన పెట్టుకోవాలి? నిరాశ నుంచి ఎలా తప్పుకోవాలి. నిరాశలో మునిగిపోకుండా ఏ ఆధారాన్ని పట్టుకోవాలి? దీన్నంతా తట్టుకునే గుండె నిబ్బరం ఎక్కడ నుంచి తెచ్చుకోవాలి?

శారదాంబ కమ్యూనిస్టు పార్టీలో లేకపోయినా జాతీయంగా, అంతర్జాతీయంగా వారి సిద్ధాంతాలలో, కార్యాచరణలో వస్తున్న మార్పులను గమనిస్తూనే ఉంది. స్టాలిన్ మరణించిన తర్వాత కృశ్చెవ్ అధికారంలోకి వచ్చి స్టాలిన్ పై చేసిన ఆరోపణలు, శాంతియుత పరివర్తన ద్వారా కొన్ని దేశాల్లో సోషలిజం రావచ్చంటూ సోవియట్ పార్టీ చేసిన తీర్మానం అన్నిటినీ శారద ఆసక్తితో గమనిస్తూనే ఉంది. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో అనుభవించిన కష్టాలు, నష్టాలు మొత్తం దేశం తల్లకిందులై మళ్ళీ కుదురుకోటానికి ప్రజలు చేసిన చేయవలసి వచ్చిన త్యాగాలు వీటన్నిటి ప్రభావం కావొచ్చు సోవియట్ యూనియన్ ప్రపంచశాంతి మీద ప్రధానంగా కేంద్రీకరించి మాట్లాడుతూ, మిలటరీ పరంగా బలపడుతూ వస్తోంది. చైనా పార్టీ దీనినంగీకరించటానికి సిద్ధంగా లేదు. దేశాలకు స్వతంత్రం, జాతులకు విముక్తి కలగకుండా శాంతి ఎలా సాధ్యమని వాదిస్తున్నది. సామ్రాజ్యవాద దేశాలపై యుద్ధం తప్ప సామరస్యం ఎలా కుదురుతుందంటుంది? స్వరాజ్యానికి ఈ రాజకీయాలను వివరించే క్రమంలో శారదకు అసలు సమస్య ఆధిపత్యం అని తోచింది. ఆధిపత్యానికి ఎవరూ, కమ్యూనిస్టులతో సహా ఎవరూ మినహాయింపు కాదని లీలగా అనిపించే సరికి భయమెరుగని శారదకు ఏదో భయం ఆవహించింది. తాత్వికంగా ఈ ఆధిపత్య భావన గురించి భయం కలిగినపుడే, భౌతిక ప్రపంచంలో శారద ఏ రెండు విషయాల గురించీ భయపడుతుందో ఆ రెండూ జరిగిపోయాయి.

మే నెలలో నెహ్రూ మరణించాడు. జులై నెలలో కమ్యూనిస్టు పార్టీ రెండుగా చీలటం ఖాయమైంది.

జీవితంలో ఎన్నో ఆటుపోట్లను అవలీలగా తట్టుకున్న శారద ఈ రెండు పరిణామాలనూ తట్టుకోలేకపోయింది.

ఆమె హృదయం మీద నేరుగా పనిచేశాయీ సంఘటనలు. ఈ చీలికలింతటితో ఆగవని కూడా ఆమెకు అర్థమవుతోంది.

భర్త జైలు పాలవటంతో స్వరాజ్యం పూర్తిగా నిరాశపడుతూ, డిప్రెషన్లోకి వెళుతుందేమో అన్న భయంతో అన్నపూర్ణ మనవరాలు అరుణజ్యోతిని తన దగ్గర

ఉంచుకుని స్వరాజ్యాన్ని శారద దగ్గరకు పంపింది. శారద ఆమెకు హాస్పిటల్లో చిన్నచిన్నపనులు అప్పగించేది. భర్తలు జైలు పాలై ఆర్థికంగా చాలా క్లిష్ట పరిస్థితుల్లో ఉన్న కమ్యూనిస్టు కుటుంబాలను ఆదుకోటానికి తాను ఎవరికీ తెలియకుండా చేసే సహాయాలను ఇప్పుడు స్వరాజ్యం ద్వారా చేయిస్తోంది. ఇద్దరూ కలిసి పుస్తకాలు చదువుకునే సమయం ఎలాగూ ఉంది. ఏం చేసినా స్వరాజ్యం ప్రశ్నలకు సమాధానం దొరకటం లేదు.

శారదలో అప్పడే మొలకెత్తుతున్న ఆధిపత్యం అనే తాత్త్విక భావనను అందుకోవటం స్వరాజ్యానికి కష్టమే అవుతోంది.

“నిన్ను నువ్వు ఆధిపత్యాన్ని అమలు చేసే పరికరంగా వాడుకుంటావా? ఆధిపత్యం సృష్టించిన ఒక వ్యక్తిగానో శక్తిగానో పనిచేస్తావా? లేక దాని నుంచి స్వేచ్ఛ కోసం స్ట్రగుల్ అవుతూ, ఆ స్ట్రగుల్ జీవితమంతా చేస్తూ, నిరంతరం దానికోసమే జీవిస్తూ, ప్రతిక్షణం నిన్ను నువ్వు బతికించుకోటానికి, వికసింపచేసుకోటానికి చేసే ఆ పోరాటమే జీవిత గమ్యమనుకుంటావా?” శారద తనను తాను రాపిడి పెట్టుకుంటూ, మెదడుని మండించుకుంటూ మాట్లాడే మాటలు విని

పెద్దమ్మా – నాకేం అర్ధం కావటం లేదు. ఆధిపత్య పరికరాన్నా నేను? అదేంటి” అని అడిగేది నిస్సహాయంగా,

“నీకు వివరంగా చెప్పలేకపోతున్నా గానీ మానవులందరిలో ఈ ఆధిపత్యమనే క్రిమి చేరిపోయిందమ్మా – ఇన్ని వేల సంవత్సరాల మానవ పరిణామంలో, రాజ్య విస్తరణ కాంక్షలలో వర్ణ, వర్గ సంరక్షణ విధానాలలో, స్త్రీల అణచివేతలో ఈ ఆధిపత్యం కరడుగట్టి మానవులలో ప్రవేశించిందనిపిస్తోంది, ఇతరుల మీద ఒక ఆధిపత్యం నెరపకపోతే మనుషులు బతకలేరా?

ఆధిపత్యం సాగించాలంటే స్వేచ్ఛ కోరే మనుషులుండాలి కదా? స్వేచ్ఛను కోరకుండా బానిసలైన వాళ్ళ మీద అమలు చేసే ఆధిపత్యం మళ్ళీ తృప్తినివ్వదు. స్వేచ్ఛాకాంక్ష రగులుతుంది. ఆ కాంక్ష ఉధృతమై పోరాటాలూ, ఆ పోరాటాలలో మళ్ళీ ఆధిపత్య సంస్కృతి – దాని మీద తిరుగుబాటు – బైటి శత్రువు, లోపలి శత్రువు – కానీ బైటి శత్రువుని గుర్తించటం తేలిక, లోపలి శత్రువుని గుర్తించటం కష్టం – ”

శారద ఆలోచనల ధాటికి ఆమె గుండె తట్టుకోలేక పోతోంది.

స్వరాజ్యం తన నిరాశను మర్చిపోయి శారద శరీరంతో, మెదడుతో చేస్తున్న కఠోర పరిశ్రమను తగ్గించాలని చూసేది.

పెద్దమ్మా నువ్వు చాలా అశాంతి పడుతున్నావు. అది మంచిది కాదు నీ ఆరోగ్యానికి?

“నా అశాంతి వేరు. కానీ నీ అశాంతి నిన్ను తినేస్తోంది పెద్దమ్మా అంత ఆలోచించకు సినిమాకు వెళ్దామా ఇవాళ?”

“పలాయనం వైపు ప్రయాణం కాదు నాది” అంటూనే ఆలోచనల్లో మునిగిపోయేది. ఆమెను ఆ ఆలోచనల నుండి రక్షిస్తున్నది సామాన్య ప్రజలు, తమ సమస్యలు చెప్పుకోటానికి వచ్చే మామూలు స్త్రీలు, విద్యార్థులు, ఉద్యోగార్డులు, రకరకాల బాధల్లో ఉన్నవారు, వారి సమస్యలు ఎలాగైనా పరిష్కరించి వాళ్ళ ముఖాల్లో సంతోషం చూడాలనే కాంక్ష ఆమె జీవన తత్త్వ కాంక్ష ఆ పనులలో ఈ ఆలోచనలకు కొంత అంతరాయం కలిగేది. రాత్రుళ్ళు మాత్రం పుస్తకాలు, చర్చలు, ఆవేశాలు, అశాంతులు,

అలసటలు.

సూర్యం కూడా అక్కను చూసి భయపడుతున్నాడు.

“మా నాన్నకూడా చరిత్రకు సంబంధించిన పరిశోధనలో మునిగి, ఆ ఆలోచనల తీవ్రతతోనే అనారోగ్యం పాలయ్యాడు. ఆయన గుండె బలహీనమయింది. మళ్ళీ ఇప్పడు అక్కను చూస్తుంటే భయంగా ఉంది, స్వరాజ్యం నువ్వు మీ అమ్మాయిని తీసుకురా – పిల్లలతో ఆటలతో కాలం గడిపితేనన్నా ఇవన్నీ కాస్త వెనకపడతాయేమో అనటంతో అరుణజ్యోతి భవిష్యత్ దీపంలా ఆ ఇల్లు వెలిగింది. శారద, స్వరాజ్యం మళ్ళీ నవ్వుతున్నారు. సూర్యం శారద ఇంట్లో ఉన్నంతసేపూ ఆమె కళ్ళముందు పిల్లలుండేలా చేస్తున్నాడు.

ఆ రోజు ఎవరో విద్యార్థి శారద కోసం వచ్చాడు. శారద ఆ పిల్లవాడు చెప్పేది ఓపికగా విన్నది. కాలేజీ ఫీజు కట్టటానికి ఆ కుర్రాడికి సమయానికి ఫీజు అందలేదు. డబ్బు సమకూర్చుకుని వెళ్ళేసరికి సీటు లేదన్నారు. సంవత్సరం వృధా అవుతుందనే వ్యధతో ఏడుస్తున్న ఆ కుర్రవాడికి ఎవరో డాక్టర్ శారదాంబ దగ్గరకు వెళ్ళమని సలహా ఇచ్చారు. ఆ అబ్బాయిని తీసుకుని ప్రిన్సిపాల్తో మాట్లాడదామని వెళ్లింది శారద,

“డబ్బు అందటంలో ఒక్కరోజు ఆలస్యానికి ఒక సంవత్సరం వృధా కావటం

ఏమిటి – ఈ అబ్బాయిని కాలేజీలో చేర్చుకోండి” అని అడిగింది శారద, ప్రిన్సిపాల్ ససేమిరా వీలుకాదన్నాడు. ఆ అనటంలో అతను కనపరిచిన అహంభావం, అధికార దర్పం, అమానుషత్వం శారద హృదయాన్ని కలిచివేశాయి. బాధ, అవమానం, కోపంతో ఆమె బైటికి నడిచింది.

“మరో కాలేజీలో సీటు దొరకక పోదు. ప్రయత్నిద్దాం. రేపు రా” అని తను ఇంటికి వెళ్ళింది.

రూల్సు, వాటిని దాటకూడని కంట్రోళ్ళు, వాటి అమలుపై అధికారం, అది ఆధిపత్యంగా మారి మానవత్వాన్ని సంహరించటం – ఒక చిన్న ఘటన ఎంత తాత్త్విక భావననైనా రగిలించవచ్చు.

తప్పులు, నేరాలు, క్రమశిక్షణలు, శిక్షలు, ఆధిపత్యం ఆ కళాశాల అధికారి మాటల్లో శారదకు విశ్వరూపంలో కనిపించింది.

మనిషిపై మనిషి చేసే, అమలు చేయాలని చూసే ఆధిపత్యం కూడా యుద్ధమే. ఈ యుద్ధానికి ఆయుధాలు, సైన్యాలు, టాంకర్లు, బాంబులు, విమానాలూ ఆకర్లేదు. ఇది యుద్ధమని ఎవరికీ తెలియదు. ఎవరూ చర్చించరు యుద్ధపు తీరుల గురించి, యుద్ధ విన్యాసాల గురించి, యుద్ధ ఫలితాల గురించి, నిశ్శబ్దంగా, రహస్యంగా జరిగే యుద్ధం సమాజం లోలోపల దాగిన ఈ ఆధిపత్యం. ఐతే ఆ నిశ్శబ్దం అప్పుడప్పుడూ బద్దలై అనేక చోట్ల సంఘర్షణలు రేపుతుంది. సాంఘిక వ్యవస్థల్లో, ఆర్థిక అసమానతల్లో, జాతుల్లో, మతాల్లో రంగుల్లో రూపుల్లో భాషల్లో ప్రాంతాల్లో మన లోపలి లోతుల్లో ఆ సంఘర్షణ బద్దలై, ఆ రహస్య నిశ్శబ్ద యుద్ధం ఒకనాడు బహిరంగమవుతుంది. విస్ఫోటనం. విలయం, మనిషి మరింతగా చచ్చి, అమానవులు మరింత బలవంతులై, ఆధిపత్యం మళ్ళీ రహస్యమై – ” స్వరాజ్యం ఆ రోజు శారదను ఆపలేకపోయింది. ఎంతోసేపు ఆ విషయం మాట్లాడుతూనే ఉంది.

శారదాంబ ఆ రోజు భోజనం చేయలేకపోయింది. సూర్యం, నటాషా స్వరాజ్యంలు బలవంతంగా కూర్చోబెట్టారు. పద్మ పక్కనే కూచుని తినిపించింది. కాసేపు అవీ ఇవీ మాట్లాడుకుని అందరూ తమ గదుల్లోకి వెళ్ళీ పడుకున్నారు. స్వరాజ్యం శారద దగ్గరకు వచ్చింది.

పెద్దమ్మా నువ్వివాళ చాలా అన్రెస్ట్గా ఉన్నావు” అంది పక్కన కూచుంటూ, నవ్వింది శారద,

“ఊ – నిజమే. ఆ ప్రిన్సిపాల్ వ్యవహారం ఎన్నో ఆలోచనలు రేపింది” “ఆధిపత్యం గురించేనా?”

“ఔను. నా ఆధిపత్యం గురించి కూడా – చాలా ఆలోచించాను. కానీ ఇప్పుడు చాలా ప్రశాంతంగా ఉంది స్వరాజ్యం, ఈ మధ్య కాలంలో ఎన్నో సందేహాలు సమాజం గురించి, మార్పు గురించి, మన జీవిత ప్రయాణాల గురించీ – ఇప్పుడు నాకంతా స్పష్టంగా ఉంది – ఆధిపత్యాన్ని గుర్తించి పోరాడే ప్రతి క్షణము సజీవంగా మనతోనే ఉంటుంది. మనం పోరాడుతామా, బానిసత్వంలోకి జారిపోతామా అనేది మనం మనుషులుగా ఉన్నామా లేదా అనే దానికి గుర్తు. స్వరాజ్యం – ఆధిపత్యం ఒక్కచోట ఒక్కరూపంలో లేదమ్మా – అన్నిటినీ గుర్తించాలి మనం – మనతో సహా – ”

వెలుగుతున్న శారదాంబ కళ్ళు చూస్తుంటే స్వరాజ్యానికి ఆ తేజస్సు చూసి భయం వేసింది.

పెద్దమ్మా – నువ్వింక నిద్రపో – నాకూ నిద్రౌస్తోంది” అంటూ తడబడే అడుగులతో తన గదిలోకి వెళ్ళింది.

సూర్యంతో ఏదో చెప్పాలనిపించింది గానీ ఎందుకో ఒద్దనుకుని, పడుకుని గట్టిగా కళ్ళు మూసుకుంది.

మర్నాడు ఉదయం నెమ్మదిగా స్నానం ముగించి “నిద్రలేని రాత్రి వల్ల వచ్చిందా ఇంత బలహీనత, ఈ నీరసం” అనుకుంటూ నాలుగడుగులు వేసిన శారదాంబ కుప్పకూలిపోయింది. సూర్యం, నటాషా పరిగెత్తుకు వచ్చి లేపుతుంటే సూర్యానికి అర్థమైంది అక్క ఇక లేదని, అతనికి సృహ తప్పింది. స్వరాజ్యానికి అంతా అయోమయంగా ఉంది. నటాషా, పద్మలకేమీ అర్ధం కాలేదు.

క్షణాల్లో బెజవాడంతా శారదాంబ ఇంటి ముందు ఉందా అన్నట్లయింది. అందరి కళ్ళూ కన్నీళ్ళతో మసకబారాయి. ఆధునిక స్త్రీనని గర్వించిన కళ్ళు ఆధునికతలోని ఆధిపత్యాన్ని అర్ధం చేసుకునే క్రమంలో మూతబడిపోయాయి.

(సమాప్తం)

గమనమే గమ్యం

 

volgaదుర్గాబాయి ఎన్నికల్లో ఓడిపోయింది. రెండువందల కంటే తక్కువ ఓట్ల మెజారిటీతో ప్రత్యర్థి గెలిచాడు. శారద దుర్గాబాయికి ఉత్తరం రాసింది. కమ్యూనిస్టు అభ్యర్థులు ఎక్కువమంది గెలిచినందుకు ఆనందపడింది. రోజులు వేగంగా గడుస్తున్నాయి. పగలూ రాత్రీ తేడా లేకుండా ఊపిరాడని పనులతో శారద పరుగిడుతోంది. దుర్గాబాయి ఓటమి కలిగించిన నిరాశ మనసులోంచి పూర్తిగా పోకముందే దుర్గాబాయి చింతామణి దేశ్ ముఖ్ ల వివాహ వార్త వచ్చింది, అన్నపూర్ణ, స్వరాజ్యం ఆ ఆనందాన్ని మోసుకుంటూ బెజవాడ వచ్చారు. స్వరాజ్యం ఆంధ్రా యూనివర్సిటీలో ఎమ్.ఎస్.సి లో చేరటానికి  వెళ్తోంది. వెళ్ళేముందు శారద పెద్దమ్మతో నాలుగు రోజులు గడపాలని ప్రయాణమైతే ఒక్కరోజుకి నేనూ మీ పెద్దమ్మతో మాట్లాడుకోటానికి వస్తానంది అన్నపూర్ణ. “నువ్వొస్తే మీరిద్దరే మాట్లాడుకుంటారు. నేనొకదాన్నే వెళ్తానంది స్వరాజ్యం. ఆ విషయం మీద కాసేపు తగవు పడిన తల్లీ కూతుళ్లను అబ్బయ్య సమాధాన పరిచాడు. “అన్నపూర్ణ ఒక్క పూట మాత్రమే ఉండి వచ్చేస్తుంది, స్వరాజ్యం నాలుగు రోజులుంటుంది” అన్న తండ్రి మాటను గొణుక్కుంటూనైనా ఒప్పకోక తప్పలేదు స్వరాజ్యానికి,

“నాకంటే నీకు శారద పెద్దమ్మ ఎక్కువైంది” నిష్టూరమాడింది తల్లి, “కాదమ్మా నువ్వూ పెద్దమ్మా చిన్నప్పటి నుంచీ స్నేహితులు. నాకు మొన్న మొన్ననే గదా పెద్దమ్మ దగ్గర చనువు. ఆమె పూర్తిగా నాకే కావాలనిపిస్తుంది, అందరికంటే నన్నే ప్రేమించాలనిపిస్తుంది. నాకు పెద్దమ్మంటే ఉన్న ప్రేమ ఎవరికీ ఉండదు – ”

తన ఉద్వేగాన్ని అణుచుకోలేక అక్కడి నుంచీ వెళ్ళిపోయింది. అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య ఒకరి ముఖాలొకరు చూసుకున్నారు.

“ఏంటంత ఆవేశపడుతుంది” అన్నపూర్ణ ఆశ్చర్యపడింది.

“ఈ వయసులో పిల్లలకు కొందరిపట్ల విపరీతమైన ఆరాధన ఏర్పడుతుంది – అది మామూలే – మనకా వయసులో గాంధీ గారు ఆరాధ్యుడు కదూ – అలాగే -”

“ఇది కమ్యూనిస్టు అవదు గదా”

“ఆ భయం నాకూ ఉంది – ” నవ్వాడు అబ్బయ్య,

సాయంత్రానికి బెజవాడ చేరారు. ఆ రాత్రి మాత్రమే అన్నపూర్ణ ఉండి మర్నాడు ఉదయం వెళ్ళిపోతుంది.

రాత్రి భోజనాలయ్యాక అందరూ కూచుని కబుర్లాడుకునేటపుడు “దుర్గాబాయి గారు పెళ్ళీ చేసుకున్నందుకు నాకు చాలా ఆనందంగా ఉంది’

అంది అన్నపూర్ణ

“ఎందుకంత ఆనందం, పెళ్ళే జీవిత పరమార్థమా?” నవ్వింది శారద,

“పరమార్థమని కాదు. ఒక మంచి తోడు దొరికింది. చేసే పని మరింత బాగా చెయ్యటానికి మరింత బలం”,

“దుర్గకి ఎవరి బలమూ అరువుగా అకర్లేదు. తన బలం తనకు చాలు”.

“దుర్గ సంగతి పక్కన బెడదాం. ఆమె అసామాన్యురాలు. మిగిలిన వాళ్ళకు ఒకరికొక తోడు అక్కర్లేదా?

‘అది మనకు అలవాటైపోయింది అన్నపూర్ణా, ఒక పెళ్ళి – భార్యా భర్త. భర్త మంచివాడైతే ఫరవాలేదు. ఎందరు ఆడవాళ్ళకు వాళ్ళ భర్తలు బలమిస్తున్నారు చెప్పవోయ్, భార్యలలోని సర్వశక్తులూ లాగేసే వాళ్ళే ఎక్కువ. మనం కూడా పెళ్ళిళ్ళకు ఆనందపడటం, పిల్లలకు పెళ్ళీ తప్పనిసరిగా చెయ్యాలనుకోవటంతో ఆ ఆచారమునూ, మరొకటనూ బలపడుతుంది. దాన్ని బలపడనివ్వకూడదు. అది ఎంత బలహీనపడితే ఆడవాళ్ళకంత మంచిదోయ్”,

“చలం గారిలా మాట్లాడుతున్నావు”,

“ఆయన మూటలు నిజమని నాకనిపించినపుడు నా మాటలకు ఆయన మూటలకూ తేడా ఉండదుకదోయ్’,

స్వరాజ్యం ఎదుట ఆ మాటలు పొడిగించాలనిపించలేదు అన్నపూర్ణకు, కానీ శారద ఆపలేదు.

“స్త్రి పురుషుల మధ్య స్నేహం, ప్రేమ, సాంగత్యం, సెక్సు ఇవి ఆనందాన్నివ్వవని నేననటం లేదు. మనుషులకు సెక్సు అవసరమని తెలియని దాన్ని కాదు – కానీ పెళ్ళి తప్ప సెక్సుకి ఇంకోదారి లేకపోవటం, స్త్రీ పురుషుల స్నేహానికి వీలు లేకపోవటం ఎంత దుర్మార్గమోయ్, దానివల్ల చచ్చినట్లు పెళ్ళి చేసుకోవాలి. ఇక ఆ పెళ్ళీ ఇద్దర్నీ కుంగదీస్తుంది. ఇక ఆ పెళ్ళి నుంచి బైటపడే దారీ ఉండదు”.

‘హిందూకోడ్ బిల్లు ఒస్తోందిగా”

“బిల్లులతో చట్టాలతో పోయేంత బలహీనమైంది కాదోయ్ పెళ్ళి, కొండచిలవలా చుట్టుకుని బిగుసుకొని ఉంది.

“శుభమా అని దుర్గ పెళ్ళి గురించి మాట్లాడుతుంటే –”

“పెళ్ళి శుభం అనుకోవటంతోనే నా పేచీ – దుర్గ పెళ్ళితో కాదు. వాళ్ళిద్దరి

సంగతి గురించి కాదు – మొత్తం పెళ్ళీ అనే తప్పనిసరి చెరసాల గురించి చెబుతున్నాను”.

“ఆడవాళ్ళందరం అందులో బందీలంటావు”

olga title

“ఆడవాళ్ళనే కాదు – మగవాళ్ళు కూడా – మానవుల్ని అమానుషంగా చేస్తుందోయ్ పెళ్ళి

“మరీ దారుణంగా మాట్లాడకు శారదా”

“దారుణం నా మాటలు కాదు. పెళ్ళీ – అందులో పెత్తనం, అధికారం ఉందోయ్ – అది చాలా దారుణం”,

“దాన్నించి బైటపడేదెట్లా పెద్దమ్మా – బైటపడి ఆడవాళ్ళు మగవాళ్ళు ప్రేమగా కలవటం ఎట్లా”

“ఎట్లా అంటే ఇట్లా అని చెప్పటానికి నా దగ్గర రెడీమేడ్ సమాధానం లేదమ్మా – ఇది దారుణం అని గుర్తించటం ఒక ముందడుగని నాకనిపిస్తుంది. తర్వాతి అడుగులు చాలా ఉన్నాయి – కులం, మతం, డబ్బు – వీటి ప్రభావాల నుంచి తప్పించుకుని ప్రేమించగలిగేందుకు చేసే పోరాటాలూ – ఇలా అడుగులు వేసుకుంటూ ఆ దారిలో నడుస్తూ వెళ్ళటమే – పెళ్ళి దారుణమని సన్యాసులవటం కాదు పరిష్కారం. ప్రేమ కోసం, ఉన్నతమైన స్త్రీ పురుష సంబంధాల కోసం అన్వేషించటంలోనే ఆనందాన్ని పొందటం నేర్చుకోవాలి”

శారద వంక ఆరాధనగా చూస్తున్న స్వరాజ్యాన్ని చూస్తుంటే అన్నపూర్ణకేదో ఆందోళన.

“నాకు నిద్రోస్తోంది పడుకుందాంరా ”అని లేచింది.

“నువ్వు పడుకోమ్మా నాకు నిద్రరాటంలా” స్వరాజ్యం లేవలేదు. చేసేది లేక అన్నపూర్ణ వెళ్ళింది. స్వరాజ్యం శారదకు మరింత దగ్గర చేరి తన సందేహాలన్నీ అడగటం మొదలుపెట్టింది. శారద చెబుతుంటే శ్రద్ధగా వింటూ –

ఆ రాత్రే కాదు మిగిలిన నాలుగు రోజులూ శారదను ఒక్క క్షణం ఒదలలేదు స్వరాజ్యం. ఆమెతో పాటు ఆస్పత్రికి వెళ్ళింది. రోగుల ఇళ్ళకు వెళ్ళింది. సరస్వతీ గోరాల దగ్గరకూ, మెల్లీ లక్ష్మణరావుల దగ్గరకూ వెళ్ళింది. అదంతా కొత్త ప్రపంచంలా ఉందా అమ్మాయికి.

“ఇన్నాళ్ళూ నేనిదంతా మిస్సయ్యాను పెద్దమ్మా. అమ్మా నాన్నా ఎంత చెప్పినా

బెజవాడ వచ్చేదాన్ని కాదు. ముందే వచ్చుంటే ఎంత బాగుండేది” అంటే శారద నవ్వింది,

“ముందే వస్తే ఇంత నచ్చేది కాదేమో. ప్రతి దానికీ ఒక టైముంటుంది. కోడిగుడ్డు పిల్లవటానికున్నట్టు”

“పెద్దమ్మా – నేను ఉత్తరాలు రాస్తే సమాధానం ఇస్తావా?” “ఎందుకివ్వను పిచ్చిపిల్లా – నేను మీ పెద్దమ్మను” అని స్వరాజ్యాన్ని దగ్గరకు తీసుకుంది.

స్వరాజ్యం విశాఖపట్నంలో హాస్టల్లో ఉన్నా శలవు రోజుల్లో తమ బంధువుల ఇళ్ళకు వెళ్ళి ఇష్టమైనవన్నీ వండించుకుని తినమని శారద వాళ్ళ అడ్రసులన్నీ ఇచ్చి వాళ్ళకు ఉత్తరాలు రాసింది.

: ; ; :

“మీ వాళ్ళు చూడు ఏం చేశారో. మూడేళ్ళు తిరగకుండా ఎన్నికలు తెచ్చిపెట్టారు. మొన్నటివరకూ సాయుధ విప్లవం ద్వారా నెహ్రూ ప్రభుత్వాన్ని పడగొడతామన్నారు ఇప్పుడు — ”

“ఇప్పుడు ప్రజాస్వామ్యబద్ధంగా పడగొట్టారు. మంచిదే గదా – అవిశ్వాస తీర్మానం ప్రవేశపెట్టటంలో తప్పేమీ లేదోయ్”,

“నిన్ను వాళ్ళు శత్రువులా చూస్తున్నారు. నువ్వు మాత్రం వాళ్ళను సమర్ధించటం మానవు”,

“వాళ్ళు చేసింది సరైనది కాదని వ్యతిరేకిస్తేనే కదా వాళ్ళు నేనూ అని మాట్లాడే అవకాశం వచ్చింది. ఎన్నికల రాజకీయాలలో వాళ్ళు చేసింది కరక్టేనోయ్”

అన్నపూర్ణకు మరి మాట్లాడేందుకేమీ లేకపోయింది, ఒంట్లో బాగోలేదని శారద దగ్గర పరీక్ష చేయించుకోటానికి వచ్చింది అన్నపూర్ణ పరీక్ష చేసి మందులిచ్చాక రాజకీయాలు మాట్లాడుకుంటున్నారు మధ్య మధ్యలో గర్భిణీ స్త్రీలు పరీక్షల కోసం వస్తున్నారు.

శారద వాళ్ళను పరీక్షిస్తూ, జాగ్రత్తలు చెప్తూ అన్నపూర్ణతో మాట్లాడుతూ ఉంది.

ఆ సమయంలో తెల్లగా సన్నగా పొడవుగా ఉన్న ఓ యువతి వచ్చింది. పక్కనే కాస్త పొట్టిగా తెల్లగా ఉన్న కుర్రవాడు. వాళ్ళిద్దరినీ చూస్తూనే శారద ముఖం విప్పారింది.

“రావోయ్ – రా – విశేషమా – అన్నపూర్ణా, ఈ అమ్మాయి ఎవరో తెలుసా? చలసాని శ్రీనివాసరావు చెల్లెలు. వీడు తమ్ముడు ప్రసాదు. హేమలత కదూ నీ పేరు”.

డాక్టర్ గారికి తామంతా గుర్తున్నందుకు ఆ అక్కాతమ్ముళ్ళు సంతోషపడ్డారు. ఔనండి. నాకిప్పుడు మూడోనెల, పరీక్ష చేయించుకుందామని వచ్చాను”.

“మీ పెళ్ళి గోరాగారు చేశారు కదూ – నే రాలేదులే – సరస్వతి చెప్పింది. మీ అన్నయ్య శ్రీనివాసరావంటే నాకెంతో అభిమానం. ఇప్పటికీ కళ్ళల్లో మెదుల్లున్నట్టే ఉంటాడు. అన్నపూర్ణా – మీ పార్టీనే పొట్టన బెట్టుకుంది. పదమ్మా పరీక్ష చేస్తాను” అంటూ పక్కకు తీసికెళ్ళి కర్టెను వేసి కబుర్లు చెబుతూ పరీక్ష చేసింది.

“శ్రీనివాసరావు ఒకరోజు మీ అందరి గురించీ చెప్పాడు. మీ నాన్నగారు బసవయ్యగారు బాగున్నారా? ఈ ప్రసాదుని చూస్తుంటే ముచ్చటేస్తోందోయ్. బాగా చదివించండి. శ్రీనివాసరావు గుర్తోస్తే మాత్రం బాధగా ఉంటుంది. గర్వంగా ఉంటుంది”,

పరీక్ష పూర్తి చేసి జాగ్రత్తలు చెప్పి మందులు తనే ఇచ్చి “క్రమం తప్పకుండా పరీక్షలు చేయించుకో. నీ పురుడు చులాగ్గా అవుతుంది” అని వాళ్ళను పంపింది గానీ శ్రీనివాసరావుని తల్చుకుంటూ కంటనీరు పెట్టింది.

అన్నపూర్ణ ఏదో చెప్పబోయేంతలో మరో గర్భిణీ స్త్రీ రావటం శారద ఆమెను పరీక్ష చేయటం – ఇలా మధ్యాహ్నం వరకూ గడిపి ఇద్దరూ భోజనానికి ఇంటికి వెళ్ళారు. ఇంటి దగ్గర మళ్ళీ రాజకీయ చర్చలు వేడి వేడిగా సాగాయి. చూస్తుండగానే ఎన్నికలు దగ్గరకొచ్చాయి, కమ్యూనిస్టుల విజయం మీద ఎవరికీ సందేహం లేదు. ఆంధ్ర రాష్ట్రంలో కమ్యూనిస్టు ప్రభుత్వం ఏర్పడుతుందని అందరూ నమ్మారు,

అందరి నమ్మకాలనూ ఎన్నికలు దెబ్బతీశాయి. కమ్యూనిస్టులకు అదివరకున్న బలం కూడా లేకుండాపోయింది.ఘోరంగా ఓడిపోయారు. కారణాలనేకం. అవి ఫలితాన్ని మార్చలేవు. శారద, మూర్తీ ఆశ్చర్యపడి ఏవేవో విశ్లేషణలు చేశారు. శారదకు ఇప్పడు పార్టీతో ఏ సంబంధమూ లేదు. నాయకులెవరూ ఆమెతో మాట్లాడరు. కోటేశ్వరమ్మ, రాజమ్మ వంటివాళ్ళు ఎప్పడైనా ఎకడైనా కనపడితే ప్రాణం లేచొచ్చినట్లు పలకరిస్తారు. అంతే – ఐనా కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఓడిందంటే శారదకు గుండె కలుక్కుమంది. బాధపడుతూ కూర్చునే తీరిక లేకపోవటమే శారదను రక్షించింది. శారద ప్రాక్టీసు విపరీతంగా పెరిగింది. హాస్పిటల్కి వచ్చేవారిని చూసి ఊరుకోదు శారద. సాయంత్రం నాలుగు నుంచీ జట్కాబండిలో బీదవాళ్ళుండే పేటలకు

వెళ్తుంది. ఇంటింటికీ వెళ్ళి యోగక్షేమాలడిగి, ఆరోగ్య సూత్రాలు చెప్పి, అవసరమైన వాళ్ళకు తనవెంట తెచ్చిన మందులిచ్చి వస్తుంది. ఏడింటి నుంచీ మళ్ళీ హాస్పిటల్, పురుళ్ళకు ఒక సమయమంటూ ఉండదు – తిండికి, నిద్రకూ కూడా సమయం లేకుండా పనిచేసే రోజులు చాలానే ఉంటాయి. బెజవాడ ప్రజలకు శారద ప్రత్యక్ష దేవత అనే భావం కలిగిందంటే అందులో ఆశ్చర్యపడటానికేమీ లేదు. ఒకరోజు మధ్యాహ్నం పనంతా పూర్తి చేసుకుని ఇక భోజనానికి ఇంటికి వెళ్దామనుకుంటూ లేస్తుంటే గదిలోకి వచ్చిన ఉమాదేవిని చూసి ఆశ్చర్యపోయింది. ఆరేళ్ళక్రితం తనను ద్రోహిగా చూసిన ఉమాదేవి – ఎవరినీ తనతో మాట్లాడనివ్వకుండా చూసిన ఉమాదేవి,

“రావోయ్ రా – ఒంట్లో ఎలా ఉంది?” నిష్కల్మషంగా నవ్వింది శారద,

“బాగానే ఉంది డాక్టర్ గారు. మీతో పనుండి వచ్చాను” ఉమాదేవి కూడా ఏమీ జరగనట్లే మాట్లాడింది,

“చెప్పు ఏమిటి పని? ఏం కావాలి?

“ఉద్యోగం డాక్టర్ గారు”

“ఉద్యోగమా?

“ఔను డాక్టర్ గారు. ఉద్యోగం చేస్తే కాస్త మా ఆర్థిక పరిస్థితి బాగుంటుంది.

మీకు చాలా పలుకుబడి ఉంది. ఎవరితోనైనా చెప్పి ఏదైనా ఉద్యోగంలో వేయిస్తే – ఉమాదేవి బిడియంగా తలదించుకుంది.

“దాన్టేముందోయ్ – అలాగే చేద్దాం. నేను ప్రయత్నిస్తాను. ఏదో ఒకటి దొరకపోదు. నువ్వు బెంగపెట్టుకోకు. ఏదీ నాలుక చూపించు. ఎనీమిక్గా ఉన్నావు, రక్తం తక్కువగా ఉంది. మందులిస్తాను. వాటిని వాడుతూ ఆకు కూరలు బాగా తిను.”

జాగ్రత్తలు చెబుతూ మందులిచ్చింది. కుటుంబ యోగక్షేమాలడిగింది.

ఉమాదేవి శారదకు మంచి స్నేహితురాలనుకునేవారు తెలియని వారెవరన్నా అక్కడుంటే,

మరొక వారం రోజుల్లో ఉమాదేవి ఉద్యోగంలో చేరింది. శారద ఆ క్షణంలో సంతోషపడి ఆ సంగతి మర్చిపోయింది,

ఐతే హేమలత నిండు గర్భిణిగా ప్రసవానికి వచ్చినపుడు చెప్పిన మాటలు ఆమెను కాస్త బాధపెట్టకపోలేదు.

فـ

హేమలతని పార్టీ వాళ్ళంతా శారద దగ్గర పురుడు పోసుకోవద్దని బలవంతం చేశారట. ఆపాలని ప్రయత్నించారట.

“నేను మొదట్నించీ ఆమె దగ్గర చూపించుకున్నాను. ఆమె మంచి డాక్టరు. మీ రాజకీయాలతో నన్నిప్పడు వెళ్ళొద్దంటే నేనెలా మానేస్తాను. నేనావిడ దగ్గరకే వెళ్తాను” అని ఎదిరించి వచ్చానని చెబితే శారదకు చాలా చిరాకనిపించింది.

“ఇంత ఎదగని మనుషులు ఏం సాధిస్తారు?” అనిపించింది. హేమలతకు ఆడపిల్ల పుట్టింది.

‘&)

“బంగారు బొమ్మలా ఉందోయ్ నీ కూతురు’ అంటూ నవ్వుతూ, పాపను నవ్వించింది.

“నీకు కొడుకు పుడితే శ్రీనివాసరావని పేరు పెట్టుకున్నావు. పాపకేం పేరు పెడతావు. మంచి పేరు పెట్టు.”

తన దగ్గరకు వచ్చిన ప్రతివారితో స్నేహంగా మాట్లాడి తమ కష్టసుఖాలు పంచుకోటానికి, ఏ అవసరమైనా వస్తే ఆదుకోటానికీ డాక్టర్ శారదాంబ ఉందనే నమ్మకం వాళ్ళలో కలిగిస్తుంది శారద, చాలాసార్లు ఆ నమ్మకాలు నిజమవుతాయి, నా సమస్య ఇదమ్మా అంటూ వచ్చిన వాళ్ళు శారద దగ్గర నుంచి సహాయం పొందకుండా వెళ్ళరు.

వీటన్నిటితో ఇరవై నాలుగు గంటలూ చాలవన్నట్టు పనిచేస్తున్నా శారదకు మనసులో ఏదో వెలితి.

తను విడివిడి వ్యక్తులకు తన చేతిలో ఉన్న సహాయమేదో చేయగలుగుతోంది. కానీ ఎంతమందికి చేయగలుగుతుంది? ఎన్నాళ్ళు చేయగలుగుతుంది? వ్యవస్థలలో, సాగుతున్న ఆచారాలు, విధానాలలో మార్పులు రాకుండా వ్యక్తులుగా చేసే పనులకు వాటికున్న పరిమితులకూ తేడా తెలియనిది కాకామె. ఆ తేడా బాగా తెలిసే రాజకీయాలకు, జన్మనిచ్చి అభివృద్ధి చేసిన వ్యక్తి ఆమె. అందువల్ల రాజకీయ జీవితం లేని లోటు ఆమెను వేధిస్తూనే ఉంది. ఆంధ్ర రాష్ట్రం వచ్చి గుంటూరులో హైకోర్డు ఏర్పడిన తర్వాత మూర్తి కొంత నిలకడగా ప్రాక్టీసు గురించి ఆలోచించటంతో అతని అశాంతి కొంత పోయింది. ఇద్దరూ తమ తమ పనులలో మునిగిపోయారు. నటాషా చదువు, తన స్నేహితులు, బంధువులతో సంతోషంగానే ఉంది. స్వరాజ్యం శలవలకు విశాఖపట్నం నుంచి వచ్చినపుడు మాత్రం ముగ్గురినీ ఒకచోట కలుపుతుంది. పాటలు

పాడుకుంటారు విడివిడిగా – కలిసి, మూర్తీ, శారద షేక్స్పియర్, షా, ఇబ్సన్ నాటకాల నుంచి కొంత భాగమైనా చదివేదాకా ఊరుకోదు స్వరాజ్యం. ఇబ్సన్ “డాత్స్ హౌస్” లో చివరి ఘట్టం భావయుక్తంగా మూర్తి, శారదలు చదువుతుంటే స్వరాజ్యం ఉత్తేజితు రాలయ్యేది. నటాషా స్వరాజ్యం ఎప్పడొస్తుందా అని ఎదురు చూస్తుండేది. స్వరాజ్యం శలవులన్నీ బెజవాడలోనే గడుపుతోందని అన్నపూర్ణ విసుకున్నా లెక్కజేసేది కాదు. తమ్ముడున్నాడు గదమ్మా – వాడు చాలు మిమ్మల్ని సతాయించటానికి, నేను కూడా ఎందుకు” అని హాస్యంలోకి దించేది.

“వాడు మా దగ్గరే ఉండీ, నువ్వు లేకుండానూ మమ్మల్ని సతాయిస్తున్నారే తల్లీ ఏం పిల్లలో మీరు” అని అన్నపూర్ణ కోపం తెచ్చుకుంటుంటే అబ్బయ్య ఆమెను ఓదార్చి శాంతింపజేసేవాడు.

ఎన్నికల రాజకీయాలలో అన్నపూర్ణ వంటి స్త్రీలను ప్రవేశించనిచ్చే ఉద్దేశం కాంగ్రెస్ నాయకులకు లేదు. ఎన్నికల రాజకీయాలు కాక మరో రాజకీయ కార్యక్రమమూ లేదు. ఆంధ్రరాష్ట్రం వచ్చేవరకూ ఏదో ఒక పని కల్పించుకునేది. ఆంధ్రరాష్ట్రం ఏర్పడ్డ తర్వాత శారదా నికేతన్కి వెళ్ళటం, లక్ష్మీబాయమ్మ గారి ఆరోగ్యం చూసుకోవడం, ఖద్దరు అమ్మటం, వినోబా మొదలెడుతున్న సర్వోదయా ఉద్యమం గురించి తెలుసుకోవటం తప్ప పెద్ద పనులేవీ లేవు. అందువల్ల అన్నపూర్ణకు ఇంటి ధ్యాస, కుటుంబం గురించిన ఆలోచన ఎక్కువయ్యాయి. కానీ స్వరాజ్యం ఆమె చేతికి అందటం లేదు.

“స్వరాజ్యానికి పెళ్ళీ చెయ్యొద్దా అని అబ్బయ్య నడిగితే –

“డాక్టర్ గారి నడిగిరా మంచి సంబంధాలున్నాయేమో” అని నవ్వేవాడు.

“ఈ శారద ఇన్నాళ్ళకు నన్ను అశాంతిపాలు చేస్తోంది చూడండి చిత్రం” అనేది అన్నపూర్ణ

నువ్వూ నీ కూతురూ చెరో విధంగా మారారు. దానికి డాక్టర్ గారిని ఆడిపోసుకోకు’ అని మందలించేవాడు అబ్బయ్య. మళ్ళీ శారదను కలిసినపుడు

ఇద్దరూ అతుకుపోయేవారు. రాజకీయ జీవితం లేకుండా బతకటం బాగోలేదని, దాన్నించి బైటపడటం ఎట్లాగనీ చర్చించుకునేవారు, *

బెజవాడ, కృష్ణాజిల్లా నుంచి కవులు, కళాకారులు 1950 నుంచే మద్రాసు వెళ్ళటం మొదలైనా 55 నాటికి బాగా పెరిగింది. జనరల్గా జరిగే సాహిత్య

కార్యక్రమాలు బాగా తగ్గాయి. మొత్తం మీద ఒక ఉత్తేజ రహిత వాతావరణం కమ్ముకుంది. లక్ష్మణరావు మెల్లీ కూడా బెజవాడ నుండి వెళ్ళిపోతున్నారనే వార్త శారదను కలవరపరిచింది. వాళ్ళు మాస్కో వెళ్తున్నారు. సరస్వతి ఒకతే బెజవాడలో శారదలా స్థిర నివాసం – గోరాగారి నాస్తికోద్యమం, ఇతర రాజకీయ కార్యక్రమాలు సాగుతూనే ఉన్నాయి. కమ్యూనిస్టులు కొందరు పార్టీ ఒదిలి కాంగ్రెస్లో చేరారు. వారిలో నారాయణరాజు ఒకడు. అతను శారదను కూడా చేరమని చెప్తూ వస్తున్నాడు.

“ఇదేం కొత్త గాదు గదా డాక్టర్ గారు. ఎన్నిసార్లు గతంలో మనం ప్రచ్ఛన్నంగా కాంగ్రెస్లో పనిచేసి మన తీర్మానాలు అక్కడ నెగ్గించుకోలేదు. మన కార్యక్రమాలకు దేశవ్యాప్త ఆమోదం సంపాదించలేదు. ఆలోచించండి” అంటూ చెప్తుండేవాడు.

1956లో ఆంధ్రరాష్ట్రం కాస్తా ఆంధ్రప్రదేశ్ అవటంతో హైకోర్టు హైదరాబాద్ కు మారుతుందని అందరికీ అర్థమైంది. మూర్తికి ఇంకా త్వరగా అర్థమైంది. హైదరాబాదుకు మారితే మంచిదని అతనికి అనిపించింది. బెజవాడనుంచి తను కదిలేది లేదని శారద తెగేసి చెప్పాక మూర్తి తను హైదరాబాదులో తన న్యాయవాద వృత్తి కొత్తగా మొదలు పెడతానన్నాడు. మద్రాసు నుంచి కుటుంబాన్ని కూడా హైదరాబాదు మార్చాలనుకుంటున్నానంటే శారద అలాగే చెయ్యమంది. దానికి కావలసిన ఏర్పాట్లు చేసింది. మూర్తి కూతురు కల్యాణి అప్పుడప్పుడు మద్రాసునుంచి బెజవాడ వచ్చి శారద ప్రేమను పొంది వెళ్తుండేది. శారద ఆ అమ్మాయినంత ఆదరించటం, స్వంత కూతురిలా ప్రేమించటం చుట్టుపక్కల వాళ్ళకు అర్థమయ్యేది కాదు. ఒకరిద్దరు లోపలి ఆరాటం ఆపుకోలేక ఏదో ఒకటి అనేవారు –

శారద నవ్వి వాళ్ళ స్థాయిని బట్టి వాళ్ళకు మనుషులెలా ఉండాలి కుటుంబ సంబంధాలు ఎంత సంకుచితంగా ఉన్నాయి, అవి ఎలా మారాలి అని ఓపికగా చెప్పేది.

వాళ్ళలో కమ్యూనిస్టు పార్టీ వాళ్ళో సానుభూతి పరులో ఉన్నారా వాళ్ళకు మరింత లోతుగా మానవ సంబంధాల గురించి వివరించేది,

కాలం నెమ్మదిగా గడుస్తోంది. సుబ్బమ్మ ఆరోగ్యం మందగించి నీరసంగా ఉంటోంది. ఈ ఒకటి రెండేళ్ళలో జరిగిన సంఘటనలు ఆమెను ఎక్కువగానే కుంగదీశాయి. శారద కూడా నటాషా గురించి, సుబ్బమ్మ గురించి శ్రద్ధ తీసుకుంటోంది. అలాంటి రోజుల్లో శారద మద్రాసు ప్రయాణం తలపెట్టాల్సి వచ్చింది. కోటేశ్వరికి ఆరోగ్యం బొత్తిగా బాగోలేదనీ, శారదను తప్పకుండా రమ్మని పదేపదే

అడుగుతోందని ఫోన్ వచ్చింది. ప్రాక్టీసు బాగా పుంజుకుంటున్న రోజులు. నాలుగు రోజులు ఊళ్ళో లేకపోవటం అంటే అంత తేలిక కాదు. కాన్పు కేసులు ఒదిలి వెళ్ళలేదు. మొదటినుంచీ శారద దగ్గర చూపించుకున్నవాళ్ళు సమయానికి శారద లేకపోతే భరించలేరు. ఎన్నో సర్దుబాట్లు చేసుకుంటే గాని శారదకు మద్రాసు ప్రయాణం కుదరలేదు. అప్పటికి ఫోను వచ్చి నెల దాటింది. కోటేశ్వరి జీవించే ఉందనే నమ్మకంతోనే వెళ్ళింది శారద, శారద నమ్మకం నిజమే గానీ కోటేశ్వరిని చూడగానే రోజులలో ఉంది అని అర్థమైంది శారదకు, తను ఇప్పటికైనా వచ్చి మంచిపని చేశాననుకుంది. కోటేశ్వరి జబ్బు, జరుగుతున్న వైద్యం అన్నీ వివరంగా తెలుసుకుంది. అంతా బాగానే ఉంది గానీ జబ్బు తగ్గేది కాదు.

కోటేశ్వరి పక్కనే కూచుని “విశాలాక్షికి కబురు పంపారా?” అని అడిగింది.

ఎవరూ సమాధానం చెప్పలేదు. “ఏం అమ్మా – విశాలాక్షికి కబురు పంపనా?” అనడిగింది. కోటేశ్వరి ఒద్దన్నట్లు తల అడ్డంగా ఊపింది.

“నన్నూ నా వృత్తినీ, తన పుటకనూ చీదరించుకు పోయింది. ఏంటమ్మా దాంతో నాకు సంబంధం – ఇన్నాళ్ళు లేనిది చచ్చేముందు కావలించుకుంటే ఒస్తుందా? మా బతుకులిట్టా ఎళ్ళమారిపోవాల్సిందే – ఒదు గానీ – నేనప్పడు చెప్పానే నా డబ్బు మంచి పనులకు పంచిపెట్టాలని – ఆ టైమొచ్చింది. డబ్బు నీ చేతికిస్తాను. నువ్వు నాగరత్నమ్మకీ, దుర్గమ్మకూ ఇచ్చిరా. తల్లీ – ఈ పుణ్యం కట్టుకో – నీ చేతులు మీదుగా ఇప్పించాలనే నిన్ను పిలిపించమని వీళ్ళ ప్రాణాలు తీశాను. బంగారు తల్లివి – ఒచ్చావు. ఈ పని ఒక్కటీ చెయ్యమ్మా” అని శారద చేతులు పట్టుకుంది.

“మంచిపని చెయ్యమంటూ ఇంత బతిమాలతావేంటమ్మా ఈ పని నా చేతుల మీదుగా జరగటం నా అదృష్టం. వెంటనే ఆ పని చేస్తాను. దుర్గాబాయి దేముంది. ఆంధ్ర మహిళా సభకు వెళ్ళి ఇచ్చి రావటమే.

నాగరత్నమ్మ గారి దగ్గరకు వెళ్ళటమే కష్టం. దూరం కదా – రైలు టిక్కెట్టు దొరకాలి – •

“ఎందుకు రెండు కార్లున్నాయి. దర్జాగా కార్లో వెళ్ళమ్మా” అని ఎవరినో పిల్చి “కారూ డ్రైవరూ సిద్ధంగా ఉన్నారా” అని అడిగింది.

మరో గంటలో కారులో దుర్గాబాయి దగ్గరకు వెళ్ళి కోటేశ్వరి ఇచ్చిన డబ్బు ఇచ్చి రసీదు తీసుకుంది.

ఆంధ్ర మహిళా సభ అంతా ఒకసారి కలయదిప్పింది దుర్గాబాయి, దుర్గాబాయికున్న

ముందు చూపును ఆ సంస్థ మీద ఆమెకున్న ప్రేమనూ ఆ సంస్థ నడుస్తున్న తీరునూ శారద మనస్ఫూర్తిగా ఆనందించింది.

“ఇదుగో – మీ ఏలూరు నుంచే వచ్చిందీ అమ్మాయి. మహా తెలివైనది. చురుకైనది”, చురుకుదనంతో మెరిసిపోతున్న ఒక యువతిని చూపింది దుర్గ, “మా ఏలూరేంటి?” “నువ్వు పోటీ చేశావుగా – ఓడిపోయావనుకో – మాలతీ శారదాంబ గారు తెలుసా? అప్పటికి నీకు ఓటు లేదేమో ”- అంది దుర్గ.

“శారదాంబ గారిని చూశానండి. ఎన్నికలప్పుడే. నేనప్పడు స్కూల్ ఫైనల్లో ఉ న్నాను. నమస్కారమండి” అంది ఆ యువతి,

“చాలా మంచి అమ్మాయి – వీళ్ళాయన నాగేశ్వరరావు అని రచయిత, జర్నలిస్టు, వీళ్ళిద్దరూ భవిష్యత్తులో చరిత్ర సృష్టిస్తారు” అంది దుర్గ మాలతి భుజం తడుతూ,

“అదంతా దుర్గాబాయమ్మ గారి అభిమానం. కొన్ని విలువలతో బతకగలిగితే చాలనుకుంటున్నాం” అంది మాలతి వినయంగా నవ్వుతూ. ఆ అమ్మాయి భుజం తట్టి ముందుకు నడిచింది శారద.

మర్నాడు తెల్లవారుఝామునే శారద తంజావూరు దగ్గర తిరువాయూరుకి ప్రయాణమైంది. సాయంత్రమవుతుండగా ఆ ఊరు చేరింది. కావేరీ నది ఒడ్డున ఉన్న త్యాగరాజస్వామి ఆలయంలోనే ఆ సమయంలో ఆవిడ ఉంటుందని తెలుసుకుని సరాసరి అక్కడికే వెళ్ళింది. ఆ ఊరు చిన్నదే గాని ముచ్చటగా ఉంది, నదికి దగ్గరగా అంత విశాలమైన స్థలంలో చిన్న ఆలయం నిర్మించటానికి ఒంటిచేత్తో పని చేసిన నాగరత్నమ్మ గారి పట్టుదలకూ, త్యాగరాజస్వామి మీద ఆమెకున్న ప్రేమకూ శారద నిండు మనసుతో చేతులెత్తి నమస్కరించింది.

తనను తాను పరిచయం చేసుకుని వచ్చిన పని చెప్పింది. నాగరత్నమ్మ సంతోషంతో శారదను దీవించింది.

త్యాగరాజస్వామి దగ్గర దీపం వెలిగించి నమస్కారం చేసింది. అక్కడే కూచున్నారు

కాసేపు ఇద్దరూ,

నాగరత్నమ్మ గారు అప్రయత్నంగా గొంతెత్తి రాగాలాపన అందుకున్నారు.

“ఏ పనికో జన్మించి తినని నన్నెంచవలదు, శ్రీరామ! నే నే పనికో జన్మించితినని.

శ్రీపతి! శ్రీరామచంద్ర! చిత్తమునకు తెలియదా? ఏ పనికో జన్మించితినని నన్నెంచవలదు”

ఆవిడ పాడుతుంటే శారద తన అదృష్ణాన్ని నమ్మలేకపోయింది. తన ఒక్కదాని ఎదుట, త్యాగరాజాలయంలో, కావేరీ ఒడ్డున ఆ సంగీత నిధి పాడుతుంటే శారద మనసు పులకించిపోయింది. కళ్ళవెంట నీళ్ళు కారాయి. మనసులో ఆ కీర్తననూ, ఆ వాతావరణాన్ని ఆ కావేరిని గాఢంగా ముద్రించుకుంది.

శారదాంబ వివరాలన్నీ ఒక్కొక్కటే ఓపికగా అడిగి తెలుసుకుంది నాగరత్నమ్మ శారదకు కూడా ఎంతో సంతోషంగా తన గురించి ఆమెకు చెబుతుంటే తనేమేమిటి, ఎవరు ఏం చేస్తోంది? అనే విషయాలు కొత్తగా తను కూడా తెలుసుకుంటు న్నట్లనిపించింది, అదొక వింత అనుభూతి అయింది.

“ఈ రాత్రికి మా ఇంట్లో ఉండి రేపు వెళ్దువు గాని రా” అని అక్కడి నుంచి శారదను ఇంటికి తీసుకెళ్ళింది.

ఇంటికి వెళ్ళాక శారద స్నానం, భోజనం చేసి కూర్చున్న తర్వాత “ఈ పుస్తకం చూశావా” అంటూ “రాధికా స్వాంతనము” అనే కావ్యాన్ని శారద చేతిలో పెట్టింది. ముద్దు పళని రాసిన కావ్యం అది. పుస్తకం తెరిచి ముందుమాట చదివింది.

చాలా అలజడి, ఆనందం, కలవరం –

ముడు పళని వేశ్య కాబట్టి వీరేశలింగం గారు ఆమె రాసిన కావ్యం నిండా పచ్చి శృంగారముందని విమర్శిస్తే – దానికి నాగరత్నమ్మ గారిచ్చిన సమాధానం ఆ ముందుమాటలో ఉంది.

ఆ మాటలలో ఎంతో అర్థముంది. ఆలోచించటానికెంతో ఉంది. అది పక్కన బెడితే నాగరత్నమ్మ ధీరత్వానికి ఆశ్చర్యపోయింది శారద – సాహసవంతురాలని అందరూ చెప్పకునే శారద.

వీరేశలింగం గారి వంటి పండితుడిని, సంస్కర్తను, ప్రజాభిమానం ఎంతగానో పొందినవాడిని అట్లా పది వాక్యాలలో కడిగివేయటానికి ఎంత సాహసం, ఎంత పాండిత్యం కావాలి? నాగరత్నమ్మ గాయకురాలనే ఇన్నాళ్ళూ అనుకుంది శారద, ఆమె మేధస్సు, విద్య, విమర్శనా శక్తి, సాహసం తెలియదు. స్త్రీలను మేధావులుగా గుర్తించరని బాధపడే తనెంత గుర్తిస్తోంది?

కోటేశ్వరి, విశాలాక్షి గుర్తొచ్చారు. కులం, కుల వృత్తులు, వీటి ఆవిర్భావం వీటి

గురించి ఆలోచించటానికి ఎంతో ఉందనిపించింది శారదకు, కులాలు పోవాలనటం తప్ప కుల అస్తిత్వం గురించి ఆలోచించటం లేదు. ఆ దిశగా ఆలోచించటానికెంతో ఉంది. కోటేశ్వరి, విశాలాక్షి నిశ్శబ్ద యుద్ధం చేశారు. నాగరత్నమ్మ, ముత్తు లక్ష్మీరెడ్డి బహిరంగంగానే పని చేశారు. ఐనా ఇంకా తేలాల్సిన విషయాలు చాలా ఉన్నాయి. జాతి, కులం మామూలు విషయాలు కాదు. కుల నిర్మూలన అంటున్న అంబేద్కర్ రాసిన విషయాల గురించి జరగాల్సిన చర్చ జరగటం లేదు. కమ్యూనిస్టులూ పట్టించుకోవటం లేదు. ఎలా ఎక్కడ నుంచి – ఆర్థికమా, సాంఘికమూ, సంస్కృతా, వృత్తులా – శారద మనసు ఆ రాత్రి అనేక విషయాలతో అల్లకల్లోలమయింది. నిద్ర పట్టలేదు. తెల్లవారి ఎర్రని కళ్ళతో నిద్రలేచి స్నానం చేసి తల దువ్వకుంటుంటే నాగరత్నమ్మ గారి కీర్తన మధురంగా శాంతంగా వినిపించింది.

శాంతము లేక సౌఖ్యము లేదు సారసదళ నయన

దాంతునికైన వే – దాంతునికైన

శాంతము లేక సౌఖ్యము లేదు

దార సుతులు ధన ధాన్యములుండిన

సారెకు జప తప సంపద గల్గిన

శాంతము లేక సౌఖ్యము లేదు

ఆగమ శాస్త్రములన్నియు జదివిన

బాగుగ సకల హృద్భావము దెలిసిన

శాంతము లేక సౌఖ్యము లేదు

శారద నాగరత్నమ్మ గారి పక్కన జేరి తాళం వేస్తూ తనూ మెల్లిగా గొంతు కలిపింది.

యాగాధికర్మము లన్నియు జేసిన

భాగవతులనుచు బాగుగ బేరైన

శాంతము లేక సౌఖ్యము లేదు

రాజాధిరాజ ! శ్రీ రాఘవ త్యాగ

రాజ వినుత సాధురక్షక తనకుప

శాంతము లేక సౌఖ్యము లేదు –

కీర్తన పూర్తయ్యేసరికి శారద మనసు ప్రశాంత మయింది. ఆమెకు నమస్కారం చేసి బయల్దేరింది.

దారంతా కోటేశ్వరికి నమస్కారాలు చెప్పకుంటూనే ఉంది ఈ అనుభవాన్ని తనకిచ్చినందుకు,

కోటేశ్వరికి రెండు రసీదులూ ఇచ్చి ఆ సాయంత్రమే బెజవాడ రైలెక్కింది.

బెజవాడ చేరిన రెండు రోజులకే కోటేశ్వరి చనిపోయిందని ఫోను వచ్చింది.

తను సరైన సమయానికి వెళ్ళగలిగినందుకు సంతృప్తిగా అనిపించింది. విశాలక్షికి ఫోను చేద్దామా ఒద్దా అని ఆలోచించి చివరికి రాత్రికి ఫోను చేసి చెప్పింది.

“అలాగా – జబ్బేమిటి” పొడిపొడిగా వివరాలడిగి తెలుసుకుంది విశాలాక్షి ఆ ఫోన్ పెట్టేశాక విశాలాక్షి యేడ్చిన యేడుపు శారద ఊహించనిది.

***************************

ఎమ్మెస్సీ పూర్తవుతూనే స్వరాజ్యం విశాఖపట్నం ఎ.వి.యన్ కాలేజీలో ఉద్యోగం సంపాదించింది. ఉద్యోగంలో చేరటానికి ముందు ఒకసారి ఇంటికి వచ్చి వెళ్ళమని అన్నపూర్ణ ఉత్తరాలు తీవ్రంగా రాసీ రాసీ విసుగెత్తిన తర్వాత ముందు బెజవాడ వచ్చి పెద్దమ్మను, పెదనాన్ననూ, నటాషానూ చూసి ఆ తర్వాత గుంటూరు వస్తానని స్వరాజ్యం నుండీ సమాధానం వచ్చింది. అన్నపూర్ణకు ఏదో అనుమానం తోచింది గానీ అది అబ్బయ్యతో కూడా పంచుకోలేదు. “స్వరాజ్యాన్ని నాలుగు రోజుల్లో పంపు తల్లీ అని నిష్టూరంగా శారదకో ఉత్తరం రాసి ఊరుకుంది.

స్వరాజ్యం వస్తుందంటే ఇంట్లో అందరికీ ఆనందమే. స్వరాజ్యానికి ఎవరితో ఉండే పనులు వారితో ఉంటాయి, వచ్చి ఒకరోజు అలసట తీర్చుకున్న తర్వాత శారద ఒంటరిగా ఉన్నపుడు తన మనసులో మాట బైట పెట్టింది.

పెద్దమ్మా నేను పెళ్ళీ చేసుకోవాలని నిర్ణయించుకున్నాను”

“ఔనా – మరి రాగానే చెప్పలేదేం. మీ అమ్మానాన్నకు చెప్పావా? ఎవరతను? ఏం చేస్తాడు? స్వరాజ్యం అనుకున్నంత ఆనందమూ ప్రకటించలేదు. హడావుడీ చెయ్యలేదు శారద,

“నాకు సీనియర్ యూనివర్సిటీలో, విశాఖ పోర్టు కార్మికుల సంఘంలో పని చేస్తున్నాడు. కమ్యూనిస్టు, మా కులం కాదు. మా పెళ్ళి నువ్వే చెయ్యాలి”.

శారద ముఖంలో ఇప్పడు ఆనందం నిండిపోయింది. స్వరాజ్యాన్ని దగ్గరకు లాక్కుని,

నీ పెళ్ళి నేనెందుకు చేస్తాను. మీ అమ్మ నన్ను బతకనిస్తుందా? మీ అమ్మా నాన్నలను అంత తక్కువగా అంచనా వెయ్యకు, కమ్యూనిస్టనీ, కులాంతరమనీ వాళ్ళేమీ అభ్యంతరం పెట్టరు. ఇవాళ సాయంత్రం మనిద్దరం గుంటూరు వెళ్దాం పద. అసలు నువ్వొకదానివే వెళ్లి చెస్తే మంచిది. నా మీద నా కూతురు నమ్మకం ఉంచిందని మీ అమ్మ సంతోషపడుతుంది, వెళ్ళరాదు?”

స్వరాజ్యం ఆలోచనలో పడింది.

వెళ్తాను. కానీ రేపు సాయంత్రానికి మీరు రావాలి అంది స్వరాజ్యం,

“అలాగేవస్తా ముందు నువ్వు వెళ్ళి మూట విప్పెయ్” అని ప్రేమగా నవ్వింది. స్వరాజ్యాన్ని గుంటూరు పంపి తల్లితో ఈ కబురు చెప్పి ఆ తర్వాత సరస్వతికి, … కబురు పంపి, మర్నాడు అందరూ కలిసి గుంటూరు వెళ్ళాలని మనసులో అనుకుంది. ఇంతలో ఆస్పత్రి నుంచి కబురొచ్చింది అర్జెంటు కేసని. ఇలా వెళ్తున్నానని ఒక కేకైనా వేయకుండా చెప్పలు వేసుకుని వెళ్ళిపోయింది. మళ్ళీ ఇంటికి వచ్చే సరికి రాత్రి పదయింది. స్వరాజ్యం వెళ్ళిపోయినట్లుంది. లేకపోతే శారద కోసం ఎదురు చూస్తూ వరండాలో కూచుని ఉండేది. శారద తల్లి నిద్రపోతూ ఉంటుందనుకుంటూనే సుబ్బమ్మ గదిలోకి వెళ్ళింది. ఆమె నిద్రపోతోంది. నిద్రలో అమాయకంగా, నవ్వు ముఖంతో ప్రశాంతంగా ఉన్న తల్లిని చూస్తే శారదకు ప్రేమ గుండెల్లో నుంచి పొంగుకువచ్చింది. నెమ్మదిగా ఆమె మీదికి వంగి నుదుటి మీద మెల్లిగా పెదవుల్లాన్చింది. శారద పెదవులు ఒక్క క్షణం ఆ నుదుటి మీదే గట్టిగా అడ్డుకున్నాయి. శారద చటుక్కున లేచింది. ఒకక్షణం భయ సందేహాలతో అలాగే చూసింది. చేయి పట్టుకునే సరికి అర్ధమైపోయింది. తల్లి పక్కనే కూలబడి పోయింది శారద. మనసంతా నిరామయమయింది.

“నాకు చెప్పకుండా ఏ చిన్న పనీ చేసేదానివి కాదు. ఇంత పెద్ద పని చేశావేమి టమ్మా అనుకుంది మనసులో –

కళ్ళవెంట నీళ్ళు కారుతున్నాయి. ఇల్లంతా నిశ్శబ్దంగా ఉంది. శారదకు ఎవరినీ పిలవాలనిపించలేదు. తల్లి ముఖం చూస్తూ, ఆమె చేతిని తన చేతితో నిమురుతూ అలాగే కూచుండిపోయింది.

తల్లి బోళా మనిషనీ, అంత సమర్థురాలు కాదనీ అందరూ అనుకుంటారు. కానీ చాలా తెలివైనదని తనకొక్కదానికే తెలుసు. సమాజంలో, ఇంట్లో వచ్చే మార్పులను

366 • ఓల్లా

చివరివరకూ అర్థం చేసుకుని ఆనందంగా వాటితో సహజీవనం చేసింది. తన చిన్న చిన్న ఆచార వ్యవహారాలకు కాస్త చోటుంచుకుంది. దేనికీ రొష్టు పడలేదు. కష్టాలు వస్తాయి పోతాయి అనుకుంది. జీవించటంలో అంతకంటే తెలివైన మార్గం ఏముంటుంది? ఎన్నెన్నో జ్ఞాపకాలు శారదకు,

తనమీద తల్లికున్న నమ్మకం ప్రేమ ఎన్ని సందర్భాల్లో అర్థమై గుండె తడయిందో అవన్నీ ఒక్కొక్కటిగా గుర్తుకొస్తున్నాయి.

రేపటి నుంచీ అమ్మ కనిపించదు. తనివిదీరా తల్లి ముఖం చూస్తూ, అడ్డం పడుతున్న కన్నీళ్ళను తుడుచుకుంటూ అక్కడే కూచుంది.

రాత్రి పన్నెండు గంటల ప్రాంతంలో రోజూ సుబ్బమ్మను దొడ్లోకి తీసుకుపోయే ఆయా వచ్చి శారద నక్కడ చూసి

“అమ్మా – ఏమైంది అంది కంగారుగా.

“అమ్మ వెళ్ళిపోయింది దుర్గా అంటూ లేచి ఆ కబురు చెప్పవలసిన వాళ్ళకు చెప్పే పనిలో పడింది.

మర్నాడు ఉదయం నుంచీ ఎందరో వచ్చి సుబ్బమ్మను చూసి, నమస్కరించి శారదను పలకరించి వెళ్తున్నారు. సాయంత్రం వరకూ బంధువులు, స్నేహితులు వస్తూనే ఉన్నారు. కానీ ఆపదలో, అవసరంలో వేళ కాని వేళల్లో వచ్చి సుబ్బమ్మ చేతి కింద నడిచే వంటగదిలో నిప్ప ఆరకుండా చేసిన ఎందరో రాలేదు. శారద కొందరు వస్తారని ఎదురు చూసింది, యువకులుగా ఉన్నప్పటి నుంచీ అమ్మా అంటూ పిల్చి ఆమె ఆప్యాయతను పంచుకున్న కొందరు చివరిసారిగా ఆమెను చూడటానికి వస్తారని చూసింది. రాలేదు. అన్నపూర్ణ, సరస్వతి శారదను ఒదలకుండా కూర్చున్నారు, ఆ తల్లీ కూతుళ్ళ అనుబంధం వీరిద్దరికి బాగా తెలుసు. ఒక వైద్యురాలిగా మృత్యువుని అర్థం చేసుకోగలిగినా కూతురిగా ఆ వాస్తవాన్ని మింగటం శారదకైనా కష్టమేనని చాలామంది అనుకున్నారు.

ఆనాటి సూర్యాస్తమయంలో కలిసిపోయింది సుబ్బమ్మ,

శారద మనసింకా పచ్చిగా ఉన్నా స్వరాజ్యం పెళ్ళీ గురించి అన్నపూర్ణతో మాట్లాడాలని తల్లిపోయిన వారం రోజుల్లోనే గుంటూరు వెళ్ళింది.

అన్నపూర్ణకు శారద వచ్చిన పని తెలుసు. కానీ తెలియనట్లే వేరే సంగతులు చెప్తూ పోయింది,

“అవన్నీ ఆపవోయ్ – స్వరాజ్యం పెళ్ళి సంగతేమిటి? మీరేమనుకుంటున్నారు? అన్నపూర్ణ ముఖం వివర్ణమైంది,

“నాకిష్టం లేదు శారదా, అబ్బయ్య అమ్మాయి ఇష్టం. నాదేం లేదంటున్నాడు. నాకు కులం గురించి పట్టింపు లేదు. కానీ అలవాట్లలో, ఆచారాల్లో తేడాల వల్ల తర్వాత్తర్వాత సమస్యలొస్తాయి అని భయంగా ఉంది”

ఏ పెళ్ళీలోనైనా సమస్యలొస్తాయి. ఒస్తే ఎదిరిస్తాం గానీ సమస్యలొస్తాయని చేతులు ముడుచుకు కూచుంటామా?”

‘నాకెలా చెప్పాలో అర్థం కావటం లేదు – హరిజనుల బాగు కోసం నేనూ పని చేశా. కానీ ఒక హరిజనుడు అల్లడవుతాడంటే ఒప్పకోలేకపోతున్నా

“వాళ్ళూ నువ్వూ వేరు వేరనుకుని – వాళ్ళు నీకంటే తక్కువని, వాళ్ళను ఉద్ధరించటం మంచిపని, వాళ్ళకు మేలు చేస్తున్నాననీ నువ్వు హరిజనోద్యమంలో పని చేశావు, వాళ్ళను నీతో సమానమని అనుకోలేదన్న మాట – అదేంటోయ్ – నువ్విలా ఉండటం ఏమీ బాగోలేదోయ్ – అంది శారద.

అన్నపూర్ణ తలదించుకు కూచుంది.

స్వరాజ్యం తల్లి గురించి అవమానపడుతూ ముఖం ఎర్రగా చేసుకుంది. అబ్బయ్య సమస్య తనది కానట్లు ఏదో పుస్తకం తిరగేస్తూ కూచున్నాడు, “సరస్వతి కూతురు మనోరమ పెళ్ళీ గుర్తులేదా? గాంధీ గారే చేయాలనుకున్నారు. ఆయన మరణించాక గాని అది కుదరలేదు. గాంధీ ఆశ్రమంలో నెహ్రూ చేతుల మీద జరిగింది. వాళ్ళిద్దరూ ఎంత బాగుంటారు. నాకు తెలిసి వాళ్ళకే సమస్యలూ లేవు. ఇప్పడు లవణానికి జాషువా గారమ్మాయితో పెళ్ళీ ఎంత ప్రేమగా సంతోషంగా ఉన్నారు వాళ్ళు, అసలు – ఎప్పట్నించి నువ్వు గాంధీగారి శిష్యురాలివి – నువ్వనాల్సిన మాట లేనా ఇవి?

“మనోరమ సంజీవరావుల పెళ్ళికి గాంధీగారు ఎంత ఆలోచించారు. వాళ్ళిద్దరూ గాంధీ ఆశ్రమంలో ఏడాదిపైగా కలిసి పనిచేసి ఒకర్నొకరు అర్ధం చేసుకున్నారు, హేమలత జాషువాగారి సంస్కారం పంచుకుని పెరిగిన పిల్ల –

“అమ్మా – నేనూ సుందర్రావూ రెండేళ్ళ నుంచీ ఒకరినొకరు అర్థం చేసుకున్నాం. సుందర్రావు నీకంటే చాలా సంస్కారవంతుడు.” ఆవేశంగా అంది స్వరాజ్యం,

“ఔను. నేనే సంస్కారం లేనిదాన్ని హీనురాల్ని అంటూ ఏడుపు మొదలెట్టింది అన్నపూర్ణ

“ఈ ఇంట్లో జరగవలసిన మాటలు కావివి. అన్నపూర్ణా – నాకసలు అర్థం కావటం లేదోయ్ – ఆ అబ్బాయి బాగా చదువుకున్నవాడు. ఆ చదువుతో సంపాదించుకుని తానొకడే ఎదిగిపోవాలనుకోకుండా అందరి బాగు కోసం పని చేస్తున్నాడు, కులం కారణంగా నువ్వు – అన్నపూర్ణవి – కూతురి ప్రేమను ఒప్పకోవటోయ్ – ”

“ఆదర్శాల కోసం పెళ్ళీళ్ళు చేసుకోకూడదు” కఠినంగా అంది అన్నపూర్ణ

పెద్దమ్మా – నేను ఆదర్శాల కోసం చేసుకోవటం లేదు. సుందరం మా దరిద్రపు కమ్మ కులంలో పుట్టినా, బ్రాహ్మణ కులంలో పుట్టినా అతని సంస్కారం ఇదే అయితే నేనతన్ని ప్రేమించేదాన్ని – అతను హరిజనుడనీ, మా పెళ్ళి ఆదర్శమనీ నేను అనుకోవటం లేదు. అమ్మని అది నమ్మమనండి. స్వరాజ్యం తీవ్రతకు అందరూ భయపడ్డారు.

పెద్దమ్మా – ఈ కాంగ్రెస్ హరిజనోద్ధరణ ఒట్టి బూటకం, అందులో ఈ కమ్మ, రెడ్డి కాంగ్రెస్ వాళ్ళది మరీ బూటకం. నేను అమ్మమ్మ గారి ఊరెళ్ళినపుడు చూశానుగా – వీళ్ళు కుర్చీలలో మంచాల మీదా దర్జాగా కూర్చుంటారు. హరిజనులొచ్చి కింద కూచోవాలి. ఇళ్ళల్లోకి రానివ్వరు. మళ్ళీ బ్రాహ్మలు తమని వంటిళ్ళలోకి రానివ్వరని ఏడుస్తారు. వీళ్ళేమో అంటరానితనం పాటిస్తారు. మీరు కమ్యూనిస్టులు గాబట్టి మీరట్లా ఉండరేమో – కమ్మ బ్రాహ్మలు పెద్దమ్మా ఈ కాంగ్రెస్ వాళ్ళంతా –

అందరూ కాసేపు నిశ్శబ్దమై పోయారు. స్వరాజ్యం మాటల్లో నిజం అందరికీ తెలుసు,

శారద అంటరానితనం పాటించకూడదనే ప్రత్యేకమైన స్పృహతో ఉంటుంది. మహిళా సంఘంలో పదే పదే చెప్పింది. ఆచరింపచేసింది. ఐనా కొందరు కులాన్ని అధిగమించలేదనీ, స్వరాజ్యం చెప్పినవి కమ్యూనిస్టుల ఇళ్ళల్లో కూడా జరుగుతాయని శారదకు తెలుసు. కానీ అన్నపూర్ణ ఇంత సంకుచితంగా ఆలోచిస్తుందని అసలు అనుకోలేదు.

“అన్నపూర్ణా – అంబేద్కర్ రైటనిపిస్తోంది. కుల నిర్మూలనే జరగవలసిన మొదటి పని – తర్వాతే మిగిలిన విషయాలు, కులాంతర వివాహాల వల్లనే కులం లేకుండా

పోతుందని ఆయన చెప్పిన మాటల్లో ఎంత నిజం ఉందో నాకివాళ అర్థమవుతోంది. నీకే ఇంత వ్యతిరేకత ఉంటే ఇక మామూలు వాళ్ళ సంగతేంటి?”

నాకిప్పుడు దేశోద్ధరణ గురించి ఉపన్యాసం ఇవ్వకు శారదా – నా కూతురి భవిష్యత్తు నాకు ముఖ్యం.”

“నీ కూతురి భవిష్యత్తు, దేశ భవిష్యత్తు వేరని ఎందుకనుకుంటావు?” అబ్బయ్య కలగజేసుకున్నాడు.

“ఇది మాటలతో, వాదనలతో పరిష్కారమయ్యే సమస్య కాదు డాక్టర్ గారు. ఇవన్నీ అనవసరం, స్వరాజ్యం మేజరు, స్వతంత్రురాలు, అది వెళ్ళి దానిష్టం వచ్చిన పెళ్ళీ చేసుకోవచ్చు.

“థాంక్స్ నాన్నా తేల్చి చెప్పావు, పెద్దమ్మా – నేను నీతో వస్తాను ఉండు” అని బట్టలు మార్చుకుని వచ్చింది.

అన్నపూర్ణ మాట్లాడకుండా కూర్చుంది, వారించలేదు.

పద పెద్దమ్మా” అని స్వరాజ్యం తొందర చేస్తోంది.

“ఏంటోయ్ ఇది – ఈ పిచ్చి, మూర్ఖత్వం ఏంటి నీకు? స్వరాజ్యాన్ని దగ్గరకు తీసుకో – మీ ఇద్దరూ ఆనందంగా కూతురి పెళ్ళి చెయ్యండి. ఆనందంగా జరగాల్సిన పనిని అశాంతిమయం చేసుకోకండి”,

ఎంత చెప్పినా అన్నపూర్ణ కరగలేదు.

చివరికి కట్టుబట్టలతో స్వరాజ్యం శారద వెంట ఆమె ఇంటికి వచ్చింది. శారద ఎన్నో కులాంతర వివాహాలు, దండల పెళ్ళిళ్ళు తన ఇంట్లో చేయించింది. కానీ అన్నపూర్ణ కూతురి పెళ్ళీ ఇట్లా తన ఇంట్లో జరుగుతుందని అనుకోలేదు. అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య, శారద కుటుంబంలో వారేనని అందరూ అనుకుంటారు. వాళ్ళిద్దరూ రాకుండా వాళ్ళ కూతురి పెళ్ళి శారద ఇంట్లో జరగటం అందరికీ ఆశ్చర్యమే. తల్లి రాని లోటు తెలియకుండా స్వరాజ్యానికి తనే తల్లయింది శారద, సరస్వతి, గోరా, మెల్లీ, లక్ష్మణరావుల సహాయం ఉంది. సుందర్రావు కుటుంబం కూడా శారద ఇంట్లోనే దిగారు, సుందర్రావు తల్లిదండ్రులు సంకోచంతో దూరదూరంగా ఉంటే శారద వాళ్ళకు బెజవాడంతా తిప్పి చూపి, అందరి ఇళ్ళకూ తీసికెళ్ళి, వాళ్ళందరి వద్దా వీళ్ళను గౌరవించి మొత్తానికి వాళ్ళ బెరుకు పోగొట్టింది.

సుందర్రావు బంధువులు పాతికమంది దాకా వచ్చారు. మరో పాతికమంది బెజవాడ మిత్రులు. గోరా గారి అధ్యక్షతన, శారద నిర్వహణలో ఆనందంగా జరిగిపోయింది.

పెళ్ళయిన మర్నాడే స్వరాజ్యం, సుందర్రావులు విశాఖపట్నం వెళ్ళిపోయారు. అన్నపూర్ణ గురించి ఆలోచిస్తూంటే శారదకు కులం ఎంత పెద్ద సమస్యో అర్థమయింది. “ఇన్నాళ్ళూ ఆడవాళ్ళే అన్నిటిలో అధమస్థానంలో ఉన్నారనుకున్నాను. మాల మూదిగలు, వృత్తి కులాల వాళ్ళు, అక్కడ స్త్రీలూ — అసలు జరగవలసిన పనంతా అక్కడే ఉంది. కులాలు లేనట్టు నటించటమే స్వతంత్రోద్యమం, కమ్యూనిస్టు ఉద్యమాలూ నేర్పాయా? అంబేద్కర్ని మళ్ళీ చదవాలి” అనుకుంది శారద.

************

విశాఖపట్నం వెళ్ళి స్వరాజ్యాన్ని చూడాలి అనుకుంటూనే అయిదు నెలలు గడిచి పోయాయి. వెళ్ళి వాళ్ళకు కావలసిన సామాను కొనిచ్చి రావాలనేది శారద ఆరాటం. శారద రేపా మాపా అని ఆలోచిస్తుండగానే స్వరాజ్యం వచ్చేసింది. ఉత్తరమన్నా రాయకుండా దిగిన ఆ పిల్లను చూస్తే శారదకు విషయం అర్థమయింది. ఐనా పైకేమీ మాట్లాడకుండా

“ఎప్పటికప్పుడు విశాఖపట్నం రావాలనుకుంటూనే ఆలస్యమైంది” అంది.

స్వరాజ్యం నవ్వి పర్లేదులే పెద్దమ్మా మేం బాగానే ఉన్నాం.

ఏ అవసరం వచ్చినా నీకు ఉంతరం రాయనా?” అంది శారద హాస్పిటల్కి బయలు దేరుతుంటే నేనూ వస్తాను పెద్దమ్మా అంది తప్పు

చేసినట్లు,

“ఇద్దరూ హాస్పిటల్కి వెళ్ళారు. శారద ఇన్ పేషెంట్స్ని చూసి వస్తానని వెళ్ళింది.

ఓ గంటలో కన్సల్టింగ్ రూంకి వచ్చేసరికి స్వరాజ్యం దిగులుగా కూచుని ఉంది.

“ఎన్నో నెల? శారద కుర్చీలో కూచుంటూ అడిగింది.

“మూడో నెల అనుకుంటా”

“అనుకుంటా బుద్ధిలేదూ? ఎమ్.ఎస్.సి. చదివావు. కాస్త జాగ్రత్త పడలేక పోయావా??

“ఎబార్షన్ కుదరదా పెద్దమ్మా

 

గమనమే గమ్యం

 

volgaజైల్లోకి వార్తలొస్తున్నాయి. కృష్ణా, గుంటూరు, గోదావరి జిల్లాలలో చైతన్యవంతులైన యువతరం, పాతిక ముప్ఫై సంవత్సరాల వయసున్న యువతరం ప్రాణాల్ని వదులుతోంది. పిట్టల్ని కాల్చినట్టు కాల్చేస్తున్నారు. ముఖ్యమైన కార్యకర్తలను కోల్పోతున్నా నాయకులకు ప్రమాదం ఎందుకర్థం కావటం లేదనే ప్రశ్న శారదను వేధిస్తోంది. ఈ సమయంలో, ఈ సందర్భంలో చేయదగిన పోరాటం ఇది కాదనే విషయం గట్టిగా మాట్లాడుతున్న వాళ్ళను శత్రువులుగా ఎందుకు చూస్తున్నారు. పైనుంచి కిందివరకూ చర్చించటం లేదెందుకని? పోరాటం ఆపమన్న వాళ్ళను ప్రాణత్యాగాలకు భయపడే పిరికివాళ్ళలా చూసే ధోరణిని పెంచుతున్నదెవరు? సమాధానం లేని ప్రశ్నలు.

ప్రదర్శనలో అరెస్టు చేసిన వారిలో పదహారుమంది మీద కేసులు పెట్టి మిగిలిన వారిని షరతులతో విడుదల చేశారు. శారదను, సూర్యావతిని వెల్లూరు పంపి మిగిలినవారిని బెజవాడలోనే ఉంచారు. కేసు విచారణ బెజవాడలోనే, విచారణకు బెజవాడ వెళ్ళేరోజు కోసం తహతహలాడుతూ ఒంటరితనంలో మగ్గిపోతోంది శారద.

బెజవాడలో కేసు విచారణకు ముందురోజే శారదను సూర్యావతిని అక్కడికి చేర్చారు. ప్రయాణమంతా మౌనమే. ఇద్దరు మంచి మిత్రులు శత్రుత్వం లేకుండా మాట్లాడుకోకపోవటం శారదకు ఇంతవరకూ అనుభవంలో లేదు. శత్రువులతో సహితం మాట్లాడి వాళ్ళను ఎదిరించటమో, ఒప్పించటమో, మందలించటమో చేసే స్వభావం శారదది. బెజవాడలో శారదకు ప్రత్యేకంగా ఒక గది ఇచ్చారు. ఒద్దని అందరితో పాటు ఉంటాననీ అన్నా వినలేదు. తన గదిలోకి వెళ్తూ మిగిలినవారి వంక ఆశగా చూసింది శారద. అందరూ తలలు పక్కకు తిప్పకున్నారు. శారద గుండెల్లో నొప్పి మొదలయింది. ఆ రోజు తిండి నిద్రా లేకుండా నీళ్ళు కూడా రాని కళ్ళతో జైలు గోడలను చూస్తూ గడిపేసింది. మర్నాడు పదిగంటల ప్రాంతంలో అందరినీ వ్యాను ఎక్కించారు. అందరినీ నవ్వుతూ పలకరించబోయింది శారద.

“ఎలా ఉన్నారోయ్ – అందరూ చిక్కిపోయారు. ఇక్కడి తిండి మీకెవరికీ సరిపడటం లేదల్లే ఉంది. పిల్లలకు పాలైనా ఇస్తున్నారా జైలు వాళ్ళు” కోటేశ్వరమ్మ “లేదు” అని చిన్నగా అన్నదో లేదో ఉమాదేవి “అనవసరమైన ప్రశ్నలకు ఎవ్వరూ జవాబులివ్వకర్లేదు” అని గట్టిగా అరిచింది. అందరి ముఖాలూ నల్లబడ్డాయి. శారదకు మొహం తిప్పేసి కూర్చున్నారు. గుండెల్లోకి రాబోతున్న కుంగుబాటుని బలంగా వెనక్కు నెట్టి “మీరు చేస్తున్నది సరి కాదోయ్” అని తనూ బైటికి చూస్తూ కూర్చుంది. కోర్డు విచారణ రొటీన్ గా జరిగింది. నాలుగు రోజుల తర్వాత మళ్ళీ వాయిదా. ఆ నాలుగు రోజులూ శారదకు, ఆమె స్నేహపూరిత స్వభావానికీ సవాలు.

సుబ్బమ్మ చూడటానికి వస్తానంటే ఒద్దంది. హాస్పిటల్లో పనిచేసిన మంగమ్మ, సుందరమ్మ వచ్చారు.

శారదను చూసి ఒకటే ఏడుపు. వారిని సముదాయించటం శారదకు కష్టమై పోయింది. నవ్వించి, బతిమాలి, బెదిరించి వాళ్ళ ఏడుపుని ఆపి విషయాలన్నీ కనుక్కుంది.

సుబ్బమ్మ ఆరోగ్యం బాగోలేదు. కానీ ఆమె ధైర్యంగానే ఉంది. పోలీసులు హాస్పిటల్ మొత్తం ఎట్లా ధ్వంసం చేశారో చెప్తూ మళ్ళీ ఏడవసాగారు. వాళ్ళను సముదాయించి పంపి జైలర్తో మాట్లాడాలని బైటికి వచ్చింది.

సూర్యావతికి ఆరోగ్యం బాగోలేదనీ హాస్పిటల్కు తీసికెళ్ళాలనీ నలుగురు జైలరు చుట్టూ చేరి అడుగుతున్నారు. జైలరు వాళ్ళ మాటలు వినిపించుకోకుండా ‘అవసరమైనపుడు మేం తీసుకువెళ్తాం మీరు చెప్పాల్సిన అవసరం లేదని తీసి పారేసినట్లు మాట్లాడుతున్నాడు,

“మిస్టర్ – వీళ్ళంతా సమాజంలో గౌరవంగా బతికే కుటుంబాల నుండి వచ్చినవాళ్ళు. మీరు ఎట్లా అంటే అట్లా మాట్లాడితే మీ సంస్కారమే బైటపడుతుంది గౌరవం ఇచ్చి పుచ్చుకోవటం తెలియదా మీకు? నేను డాక్టర్ని ఆమెను ముందు నేను చూసి హాస్పిటల్కు తీసికెళ్ళాలో లేదో చెబుతాను” అంటూ సూర్యావతి నుంచిన గదిలోకి వెళ్ళింది. కోటేశ్వరమ్మ, రాజమ్మ, కమల, సుగుణ ఆమె వెనకాలే వెళ్ళారు.

“ఉమాదేవి లేదు నయం. ఉంటే గొడవ చేసేది. సూర్యావతిని చూడనిచ్చేది కాదు” అంది రాజమ్మ

మిగిలినవాళ్ళు ఔనన్నట్లు తలలూపారు.

శారద సూర్యావతి దగ్గరకు వెళ్ళేసరికి ఆమె ఒళ్ళు తెలియకుండా నిద్రపోతోంది. నుదుటి మీద చేయివేసి చూస్తే వేడిగా ఉంది. తన గదిలోకి వెళ్ళి ధర్మామీటర్ తెచ్చి రాజమ్మ కిచ్చి నిద్రలేచాక టెంపరేచర్ చూడండి. జ్వరం ఉంది. ఈ మందు వేసి నుదుటి మీద తడిగుడ్డ వేస్తూ ఉండండి. ముందు తడిగుడ్డ వేయండి. మెలకువ వచ్చాక నే చెప్పినట్లు చేయండి. మందు పడిన గంటలో జ్వరం తగ్గకపోతే నాకు చెప్పండి. హాస్పిటల్కి పంపి రక్తపరిక్షలు చేయిద్దాం” అని చెప్పి పదడుగులు వేసి మళ్ళీ వెనక్కు వచ్చి

“సూర్యావతికి నేను వచ్చి చూశానని చెప్పకండి. జైలరు డాక్టర్ని పిలిపించాడని చెప్పండి” అని వెళ్ళిపోయింది.

మరుసటి వాయిదా రోజు కూడా శారదతో ఎవరూ మాట్లాడలేదు. కోర్టు దగ్గర వ్యాను దిగుతుంటే రాజమ్మ కూతురు విమలను ఎవరో తీసుకొచ్చారక్కడికి. రాజమ్మ కూతుర్ని ఎత్తుకుని ముద్దులు పెట్టి, ఏడుస్తున్న పిల్లను సముదాయించి గుండెలకు హత్తుకుంది. అందరి మనసుల్నీ కలచివేసింది ఆ దృశ్యం. శారదే రాజమ్మకు పురుడు పోసి ముందుగా ఆ పాపను ఎత్తుకుంది. ఆ వాత్సల్యం పొంగుకొచ్చింది శారద గుండెల్లో “రాజమ్మా – నీ కూతురెంత బాగుందే – ఇలా ఇవ్వు” అంటూ చేతులు సాచింది.

రాజమ్మ సంతోషంగా పాపను శారద చేతులకందించింది. శారద ఆ పాపను గుండెలకు హత్తుకుని ముద్దుపెట్టి “రాజమ్మా” అని ఏదో చెప్పబోతోంది. ఇంతలో ఉమాదేవి ఎక్కడినుంచి వచ్చిందో డేగలా వచ్చి శారద చేతిలోంచి పాపను లాక్కుని రాజమ్మ చేతుల్లో పెట్టి,

“రాజమ్మా నీకెన్నిసార్లు చెప్పినా బుద్ధి రాదా. అడ్డమైనవాళ్ళతో రాసుకు పూసుకు తిరుగుతావు. మనవాళ్ళు మనకు ఆదేశాలు పంపించారా లేదా? వాటి ప్రకారం నడుచుకుంటారా లేదా? లేకపోతే ద్రోహులతో కలిసిపోతారా? ఇంకోసారి ఇట్లాంటివి జరిగితే పార్టీకి రిపోర్టు చెయ్యాల్సి వస్తుంది జాగ్రత్త అని చరచరా అవతలి వైపుకు వెళ్ళిపోయింది. అందరూ నిర్ఘాంత పోయారు. కోటేశ్వరమ్మ కళ్ళవెంట నీళ్ళు.

“డాక్టర్ గారి వయసు, అనుభవం, ఆమె మనసు, మంచితనం, ఎందులోనూ సమానం కాలేని ఉమాదేవి ఇట్లా మాట్లాడొచ్చా పిల్లను ఎత్తుకున్నంత మాత్రాన కొంపలంటుకుంటాయా? ఉమాదేవికి ఇంత అధికారం ఎవరిచ్చారు?” అంది రాజమ్మకే వినిపించేటట్లు,

“ఎవరూ ఇవ్వలేదు. పార్టీ పేరుతో అధికారం చలాయిస్తోంది. అట్లా చలాయించే వారే పార్టీకి అసలైన ప్రతినిధులని పార్టీ అనుకుంటున్నంత కాలం ఉమాదేవి ఇట్లాగే మాట్లాడుతుంది” అంది రాజమ్మ

olga title

శారద మనసు పూర్తిగా విరిగిపోయింది. ముక్కలు ముక్కలయింది.

మాట్లాడకుండా కోర్టు లోపలికి వెళ్ళి తన స్థానంలో కూర్చుంది.

ఈ సారి విచారణ కొంత బాగానే సాగింది. నెల తర్వాత తీర్పు ఇస్తానన్నాడు మేజిస్ట్రేటు.

మళ్ళీ వెల్లూరు ప్రయాణం కమ్మన్నారు శారదను, సూర్యావతిని. సూర్యావతి జ్వరంతో నీరసించి ఉంది. ప్రయాణం చేయలేననీ, కొన్నాళ్ళు బెజవాడలోనే ఉంటాననీ అడిగితే జైలు అధికారులు ఒప్పకోలేదు. జైల్లో ఉన్న స్త్రీలందరూ సూర్యావతికి అడ్డుగా నిలబడ్డారు. జైలు సిబ్బంది వాళ్ళను నెడుతూ తిడుతూ సూర్యావతిని ముందుకు లాగుతున్నారు. శారద ప్రయాణానికి సిద్ధమై వచ్చినది, ఇదంతా చూసి ఆవేశంతో అటు పరిగెత్తింది. జైలు సిబ్బందిని అటూ, ఇటూ లాగి సూర్యావతికి అడ్డంగా నిలబడి “ఖబడ్డార్, మావాళ్ళ మీద చేయి వేశారంటే మీరు ఉద్యోగాలలో ఉండరు. ఆవిడ నాలుగు రోజుల్నించీ జ్వరంతో ఉంది. మీరు హాస్పిటల్కి కూడా పంపలేదు, నేను మందులిచ్చి ఈ మాత్రం నిలబడేలా చేశాను. మీరామెను చంపదల్చుకున్నారా? నీరసించి ఉన్న రోగిని బెజవాడ నుంచి వెల్లూరు దాకా ప్రయాణం చేయమంటారా? దారిలో జ్వరం తిరగబడితే, ఎమర్జెన్సీ వస్తే ఎవరు బాధ్యత వహిస్తారు? మీరు మనుషులేనా? మీకు మంచి మాటలు చెప్పిన వాళ్ళను కొడతారా? తిడతారా? రండి నన్ను కొట్టండి. నన్ను దాటి వచ్చి సూర్యావతి గారిని తీసుకెళ్ళండి.”

శారద మాటలకు సిబ్బందంతా భయపడిపోయారు. అక్కడ్నించి వెళ్ళి జైలరుతో ఏం చెప్పారో మొత్తానికి సూర్యావతి మరో నాలుగు రోజులు బెజవాడలో ఉండేందుకు ఒప్పకున్నారు.

సూర్యావతికి పాలు, పళ్ళు, మెరుగైన ఆహారం ఇస్తే తప్ప నాలుగు రోజులకైనా ఆమె కోలుకోదని చెప్పి ఇవ్వవలసిన ఆహారం, మందులు వేళ ప్రకారం కాగితాల మీద రాసి ఒక కాగితం జైలరుకి ఒక కాగితం రాజమ్మకు ఇచ్చింది.

“ధైర్యంగా ఉండండోయ్. సూర్యావతి కొచ్చింది మామూలు జ్వరమే. కాస్త బలమైన తిండి పడితే నీరసం తగ్గిపోతుంది” అని చెప్పి తను వెళ్ళి వ్యానులో కూర్చుంది.

ఇది జరిగినంత సేపూ ఉమాదేవీ, మరో నలుగురూ చిటపటలాడుతూ ఉండటం శారదతో సహా అందరూ గమనించారు.

రైలు స్టేషన్కి సుబ్బమ్మను తీసుకుని నర్సు లక్ష్మి, మంగమ్మ వచ్చారు.

సుబ్బమ్మతను కళ్ళనీళ్ళు పెట్టుకుంటే శారద తట్టుకోలేదనీ, ఎట్టి పరిస్థితులలోనూ తను ఏడవకూడదనీ గట్టిగా నిర్ణయించుకుని వచ్చింది.

“ఎట్లా ఉన్నావమ్మా” అని అడిగిన శారదకు “నాకేం. శుభ్రంగా తిని తిరుగుతున్నాను. నువ్వెట్లా ఉన్నావు. అక్కడి తిండీ, నీళ్ళూ సరిపడినట్లు లేవు. చిక్కిపోయావు. నల్లబడ్డావు”.

“జైలుకి వెళ్ళినవాళ్ళు చిక్కిపోకపోతే చాలామంది జైళ్ళకెళ్తారమ్మా తిండి మరీ అన్యాయంగా లేదులే – అక్కడ నువ్వు లేవుగా”,

“నేను లేకపోతే ఏం, మన వాళ్ళంతా ఉన్నారుగా, వెల్లూరులో సూర్యావతి ఉందంటే నేనున్నట్టే కాదూ? ఇక్కడ అందరూ ఉండనే ఉన్నారు. మీ పాటలు మీటింగులు, సరదాలు దేనికీ లోటుండదని నాకు తెలుసులే.”

“అమ్మా నటాషా ఎలా ఉంది?”

“దానికేం బాగానే ఉంది. అక్కడ విమలత్త పిల్లలు దీని ఈడు వాళ్ళేగా, అందరూ జతగా జట్టుగా బడికెళ్తున్నారు. బాగా చదువుతున్నదట. మొన్నొక రోజు ఫోనులో మాట్లాడి అమ్మమ్మా – అమ్మ వచ్చిందా? శలవల్లో నేనొచ్చే సరికి అమ్మని రమ్మని చెప్పు” అన్నది. పిచ్చితల్లి, దానికేం తెలుసు మీ గొడవలు? మూర్తి కూడా వెల్లూరేగా?”

“ఆ – వారం వారం ఇంటర్వ్యూ దొరుకుతోంది. బాగానే ఉన్నాడు”.

“పాపం పార్టీ కుర్రాళ్ళంతా చచ్చిపోతున్నారే” అంటూ ఇక ఆపుకోలేక పెద్దగా ఏడ్చింది సుబ్బమ్మ,

తల్లిని రెండు చేతుల్తో దగ్గరకు తీసుకుని శారదా ఏడ్చింది.

“బంగారంలాంటి కుర్రాళ్ళు – ఆడవాళ్ళనూ కాల్చేస్తున్నారు. ఇది మంచికి రాలేదు. ఇంతకింతా అనుభవిస్తారు ఈ కాంగ్రేసు వాళ్ళు”.

“ఊరుకోమ్మా అంతా సరవుతుంది. మేమంతా బైటికి వస్తాం. సరేనా?”

“సరేనమ్మా సరే, ఆరోగ్యం జాగ్రత్త, నా గురించీ, నటాషా గురించీ దిగులు పెట్టుకోకు. నువ్వున్నచోట నవ్వులే తప్ప దిగులుండదని నాకు తెలుసులే” అని బలవంతంగా నవ్వబోయి విఫలమైంది సుబ్బమ్మ.

రైలు కదిలే టైమయింది. ఎక్కమన్నారు పోలీసులు. మరొకసారి తల్లీ కూతుళ్ళు ఒకరినొకరు కళ్ళారా చూసుకున్నారు.

శారద వెళ్ళి రైలెక్కింది. లక్ష్మీ, మంగమ్మ, సుబ్బమ్మకు చెరోవైపు నిలబడి నెమ్మదిగా నడిపించుకుంటూ వెళ్ళారు.

శారద వెల్లూరు చేరింది.

ఒంటరితనం. చుట్టూ మనుషులు లేని ఒంటరితనం కాదు. తనవాళ్ళంటూ ఎవరూ లేని ఒంటరితనం, మానసికమైన ఏకాకితనం.

వెలి ఎలా ఉంటుందో శారదకు ప్రత్యక్షంగా అనుభవమైంది. బ్రాహ్మణ కులంలో వెలి వెయ్యటం, ప్రాయశ్చిత్తాలు జరపటం, మళ్ళీ కలుపుకోవటం వీటి గురించి చిన్నప్పుడు తండ్రి చెప్పాడు. పెద్దయ్యాక పుస్తకాల్లో చదివింది. రాజ్యలక్ష్మమ్మ అమ్మమ్మను వెలివేశారు బంధువులందరూ. వీరేశలింగం తాతయ్య వితంతు వివాహాలు చేయించేటప్పడు అందరూ వెలివేశారు. ప్రాణ స్నేహితులు కూడా సమాజానికి భయపడి దూరమయ్యారు. ఎలా భరించారు వాళ్ళు ఆ దుర్మార్గమైన ఫ్యూడల్ పద్ధతిని, అదే పద్ధతిని కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఎలా ఆచరిస్తోంది? వెలి – కులంతో వేళ్ళూనుకుని, ముడిపడిన పద్ధతి. తమ కులానికున్న ఏ మూర్థపు కట్టుబాటుని ప్రశ్నించినా, ఎదిరించినా, ఆచరించక పోయినా, తాము గీసిన లక్ష్మణరేఖలలో ఏ రేఖను దాటినా కులపెద్దలు వెలి వేస్తారు. ఆ కుల ముద్ర పద్ధతిని కమ్యూనిస్టులూ అమలు చేయటమేమిటి? తన అభిప్రాయాలు రాసి పంపించింది. అవి పొరపాటైతే పొరపాటని మాట్లాడవచ్చు సంభాషణ కొనసాగితే గదా మంచిచెడ్డలు బైటికొచ్చేది, పొరబడితే వెలేనా? తనే సరిగా ఆలోచిస్తున్నదనీ, వారిది పొరపాటనీ తేలితే ఏం చేస్తారు? ప్రాయశ్చిత్తం ఎలా చేసుకుంటారు? ఏ బ్రాహ్మణ కులాచారం అమలుచేసి ప్రాయశ్చిత్తం చేసుకుంటారు? తమ తోటి స్త్రీలను ఈ పొరపాటు అభిప్రాయాలతో ప్రభావితం చేస్తానని భయపడుతున్నారా? తన అభిప్రాయాలు చెప్పినంత మాత్రాన వాళ్ళు మారిపోతారా? రెండోవైపు ఒకటుందని తెలియకుండా చూపే విధేయతకో, కట్టుబాటుకో విలువేముంటుంది?

ఈ విషయాల గురించి వాళ్ళతో చర్చించవద్దని తనకు సూచించవచ్చు. అలా కాకుండా శారద ద్రోహి అనీ, ఆమెతో మాట్లాడవద్దనీ, తాకవద్దనీ తన సహచరులను ఆజ్ఞాపించటం ఏ విలువల ఆధారంగా జరిగింది? ఇందులో కరడుగట్టిన కులాచారం తప్ప ప్రజాస్వామ్యం ఎక్కడుంది? శారద మనసు భగభగ మండుతోంది.

ఏం చెయ్యాలి? అనే ప్రశ్న వెంటాడుతూనే ఉంది. ఒక ఉద్యమం కోసం జైల్లో ఉండటం వేరు. జరుగుతున్న ఉద్యమంలో, పోరాటంలో భాగం కాకుండా ఎందుకిట్లా నిరర్థకంగా జైల్లో ఉండటం?

కానీ బహిరంగంగా పార్టీతో విబేధించటం మామూలు విషయం కాదు. కానీ తను రహస్యంగా రాసి పంపిన సమాచారం పార్టీ సభ్యులకూ సానుభూతి పరులకూ తెలిసిపోయింది. దానిని కూడా సహించక బహిరంగ ప్రకటన చేసినట్లే ప్రవర్తిస్తున్నారు. తనకూ పార్టీకి మధ్య గోడ కట్టేశారు. ఆ గోడ ఎంత బలంగా ఉందో ఇప్పట్లో తేలేలా లేదు.

పట్టుమని పాతికేళ్ళ లేని ఉమ ముందూ వెనకా ఆలోచించకుండా ద్రోహి అన్నది. ఆ అనటంలో ఎంత అధికారం చూపించింది. ఎలా వచ్చింది ఆమెకు ఆ అధికారం, ఆ అధికారానికి తను తలవంచిందా? ఉమకు సమాధానమైతే చెప్పలేదు. సహించింది. ఆ మాటలు అన్యాయమైనవని తెలిసినా, ఆ ధోరణి ప్రజాస్వామికం కాదని తెలిసినా తాను మాట్లాడలేదు. ఉమను వారించలేదు. పార్టీ ఆదేశం అని ఉమ అంటుంటే “ఎవరిచ్చారు ఆ ఆదేశం, నేను పార్టీ సభ్యురాలిని కాదన్నట్లు ఎందుకు మాట్లాడుతున్నావు? ఏమిటి నీ అధికారం?” అని అడగలేదు. ఎందుకంటే అంతరాంతరాలలో తనకు కూడా తెలుసు అది పార్టీ ఆదేశమని. ఎవరు నిర్ణయించి ఉంటారు? ఒకరిద్దరా? కమిటీ అంతా సమావేశమైందా? ఎలా నిర్ణయం తీసుకున్నారు తనను సంప్రదించకుండా – తన వాదన పూర్తిగా వినకుండా.

కలకత్తా మహాసభలో నెహ్రూ ప్రభుత్వాన్ని సాయుధ పోరాటం ద్వారా పడగొట్టాలనే తీర్మానానికి తను మనసా వాచా అంగీకరించలేదని చాలామందికి తెలుసు. తనే కాదు మరికొందరు పెద్దలకు కూడా సంపూర్ణాంగీకారం లేదు. వారి మీద ఈ వైఖరి తీసుకోలేదు, వారు తిరుగుబాటు చేసినట్లో, ద్రోహం చేసినట్లో ఎవరూ మాట్లాడం లేదు. కానీ తనమీద ఈ నింద ఏమిటి “ఆడదాన్ననా?” ఆ ఆలోచనకు ఉలిక్కిపడింది శారద.

ఈ పదిహేనేళ్ళలో అనేకసార్లు ఈ ప్రశ్న వచ్చింది. ప్రతిసారీ ఏదో ఒక సమాధానంతో సరకుంటోంది. ఇంకెంత కాలం ఇలా సర్దుకోవాలి? కమ్యూనిస్టులయినంతమాత్రాన ఎంతో కాలం నుంచీ అలవడిన భావాలు పోవు. కానీ నాయకత్వమైనా తమని తాము మార్చుకోవటానికీ ప్రయత్నం చేయవద్దా? సమాధానం చెప్పేదెవరు?

పురుషుల జైలులో రోజూ ఏదో ఒక కలకలం. నిరాహార దీక్షలు, అధికారులను ఎదిరించటాలు. గొడవలు జరుగుతూనే ఉన్నాయి. మూర్తి వారానికోరోజు ఇంటర్వ్యూ తీసుకుని శారదను కలుస్తున్నాడు. ఇద్దరికీ పోరాట విరమణ జరగాలని ఉంది. తమలాగా ఆలోచిస్తున్న వాళ్ళున్నారనీ తెలుస్తోంది. రాయలసీమ కామ్రెడ్ ఒకరు తను పార్టీతో విబేధించి బైటికి వస్తున్నానని చెప్పి విడుదలయ్యాడు.

అలా చేద్దామనే ఆలోచన కొందరిలో ఉంది.

“మూర్తీ – మనం ప్రస్తుతం పార్టీ అనుసరిస్తున్న పంధాను వ్యతిరేకిస్తున్నాం. ఆ మాట నేను వివరంగా పార్టీకే ఉత్తరం ద్వారా చెప్పాను. అందుకే అందరూ నన్ను శత్రువులా చూస్తున్నారు. నిన్నూ అంతే – అలాంటప్పుడు మనం అటు పార్టీకీ కాక, ఇటు మన కుటుంబాలకూ, వృత్తులకూ కాక ఈ జైల్లో ఎందుకుంటున్నట్టు. మనం ఈ పోరాటాన్ని వ్యతిరేకిస్తున్నామని బహిరంగంగా ప్రకటించి విడుదలై మన జీవితాల్లోకి వెళదాం

మూర్తి ఆశ్చర్యంగా శారద వంక చూశాడు.

“ఆ పని చేస్తే ఇక శాశ్వతంగా పార్టీకి దూరమైనట్లే, పార్టీకి దూరమై నువ్వు బతకగలవా?’

పార్టీ ఎప్పటికైనా ఇదంతా తప్పని గ్రహిస్తుందని నాకు నమ్మకం ఉంది. సమయం పట్టవచ్చు. కానీ గ్రహిస్తుంది. అప్పడు మనం, పార్టీ ఒకటవుతాం. ఈ లోపల డాక్టర్ అవసరం బెజవాడకు ఎంతైనా ఉంది. రంగనాయకమ్మ గారు చనిపోయారని చెప్పానుగా. ఆమే, నేనూ ఇద్దరం లేకపోతే ఆడవాళ్ళకు చాలా కష్టం. ఒకవైపు మన యువకులంతా చచ్చిపోతున్నారు. ఇంకోవైపు ఆడవాళ్ళు నేను లేనందువల్ల చచ్చిపోతారనుకుంటే చాలా కష్టంగా ఉంది నా మనసుకి. నాకు ప్రాణాలు నిలబెట్టటం అనేదే కర్తవ్యం అనిపిస్తుంది.

నిజానికి ఇవాళ మనం కమ్యూనిస్టులుగా చేయాల్సిందెంతో ఉంది. నిజమే – ఆ పని చేస్తుంటే ప్రభుత్వమే నిర్బంధం విధించింది, దాన్ని మనం వేరే రకంగా ఎదిరించి ఉంటే ఇంత నష్టం తప్పేదని గట్టిగా అనిపిస్తుంది. ప్రజాభిప్రాయాన్ని కూడగట్టాలి నిర్బంధానికి వ్యతిరేకంగా – డానికి సృజనాత్మకత వ్యూహాలు రచించుకోవాల్సింది. అది కాకుండా “కంటికి కన్ను పంటికి పన్ను అంటే ఇప్పడేమయింది. మన వేలితో మన కన్నే పొడుచుకున్నట్లయింది. అంతా చీకటయిపోయింది,

ఒక చిన వెంకట్రాయుడు తయారవ్వాలంటే, ఒక చలసాని శ్రీనివాసరావు, వాసుదేవరావు, ఒక జగన్నాధరావు తయారవ్వాలంటే అది మామూలు విషయమా? అలాంటివాళ్ళు వందలు పోయారు. వాళ్ళు బతికుంటే మార్చేవాళ్ళు సమాజాన్ని – మనం ఊహించలేనట్లు – ఇప్పటికైనా మనం బహిరంగంగా ఇది తప్పని చెబితే మన వెనక వచ్చే వాళ్ళుంటారేమో, కొందరైనా మిగులుతారేమో.

మూర్తీ – నేను నిర్ణయించుకున్నాను. నీ సంగతి తేల్చుకో”

మూర్తికి కూడా మనసులో అదే ఉంది. ఈ జైలు జీవితంలో అర్థం පීඨාදිංයි. తన అంగీకారాన్ని తెలిపాడు.

శారద మూర్తి చేతులను తన చేతుల్లోకి తీసుకుంది.

“ఇక మన జీవితాలు కొన్నేళ్ళ పాటు చాలా మారతాయి. కానీ మూర్తీ నేను కమ్యూనిస్టుని, పార్టీకి దూరమైనా కమ్యూనిస్టులాగే జీవిస్తాను. నాకు నమ్మకముంది పార్టీ మళ్ళీ మనల్ని కలుపుకుంటుంది. ఈ వెలి తప్పని తెలుసుకుంటుంది”.

శారద కళ్ళల్లో మెల్లిగా నిరాశ తొలిగి ఆశ పాకుతోంది. కొన్నాళ్ళుగా నవ్వటం మర్చిపోయిన ఆమె పెదవుల మీద అతి సన్నని చిరునవ్వు మొలకెత్తింది,

*****

బెజవాడకు ఒంటరిగా తిరిగి వచ్చింది శారద. పార్టీతో విభేదిస్తున్నానని బహిరంగంగా ప్రకటించానని శారద అనుకుంది. అది పార్టీ పరిభాషలో “అండర్టేకింగ్”, “లొంగుబాటు”. ఆ పదం ఒక మనిషి జీవితాన్ని ఎలా మార్చెయ్యగలదో శారదకు క్రమంగా అర్థమవుతూ వచ్చింది. పార్టీ ఆదేశానుసారం డాక్టరుగా ప్రాక్టీసు చేస్తూ కృష్ణాజిల్లా పార్టీ బాధ్యతలు తీసుకునేందుకు కొన్నేళ్ళక్రితం వచ్చినపుడు శారదకు ఘన స్వాగతం దొరికింది. ఇపుడు స్వాగతం దొరుకుతుందనీ, దొరకాలనీ శారద అనుకోలేదు గానీ ఇంత తిరస్కారం ఎందుకుండాలో అర్థం కాలేదు. ಇಲ್ಲ, ಅಮ್ಮಿ శిధిలావస్థలో ఉండటం చూసి శారదకు గుండె చిక్కబట్టింది, నిత్యం నలభై యాభై మంది వస్తూ పోతూ, తింటూ, పాడుతూ, ఆడుతూ హాస పరిహాసాలతో కళకళలాడే ఇల్లు. కళా కాంతీ లేక దుమ్ముకొట్టుకుపోయి ఉంది. సుబ్బమ్మ ఒక్కతే ఓపికున్నపుడు ఇంత ఒండుకు తింటోంది. ఓపిక లేనపుడు మంచినీళ్ళు తాగి పడుకుంటోంది.

ఇల్లంతా తిరిగి చూసింది శారద. చూసిన కొద్దీ పట్టుదల పెరిగింది. ఇల్లు మళ్ళీ ప్రాణం పోసుకోవాలి. దానికి తను ఈ క్షణం నుంచీ పూనుకోవాలి. సుబ్బమ్మకు శారదను చూస్తూనే ప్రాణం లేచొచ్చింది.

అమ్మకు తన చేతుల్తో అన్నం తినిపించి, తను కూడా కడుపు నిండా తిని పనిలో పడింది శారద. నలుగురు మనుషుల కోసం కబురంపితే నర్సులిద్దరూ వాళ్ళను తీసుకుని వచ్చారు. హాలు, వంటిల్లు, పడకగది మళ్ళీ మామూలు స్వరూపానికి తేవటానికి సాయంత్రం దాకా పట్టింది.

సాయంత్రం పని ఆపి ధైర్యం కూడగట్టుకుని హాస్పిటల్కి వెళ్ళింది. శారద చాలా దారుణమైన దృశ్యాన్నే ఊహించుకుంటూ వెళ్ళింది గానీ అక్కడి పరిస్థితి శారద ఊహను మించిపోయింది. సర్వం నాశనమై పోయింది, తనెంతో ప్రేమగా తీర్చిదిద్దుకున్న జీవితమంతా చిందరవందరై పోయింది. చెంపలు కన్నీళ్ళతో తడిసి ఎండిపోయాయి.

ఎక్కడ మొదలు పెట్టాలి, ఎండిన కన్నీటిని చల్లని నీళ్ళు చల్లి తుడుచుకుని కాగితాలు తీసుకుని మళ్ళీ ఆ శిథిలాలయాన్ని పునరుద్ధరించటమెలాగో అనే ప్లాను వివరంగా రాసుకుంది. కావలసిన వస్తువులు, పరికరాలు జాబితా వివరంగా రాసుకుంటుంటే సుందరమ్మ ఒక్కొక్కటీ చెబుతూ సాయపడుతోంది. రాత్రి పొద్దుబోయేదాకా ఆ పనే సరిపోయింది.

ఇదంతా చేయటానికి డబ్బు? ఎంతో సంపాదించింది డాక్టర్ గా – ఒక్కరూపాయి లేదిప్పడు. ఎప్పడు వచ్చినదప్పుడే పార్టీకీ, పార్టీ ఆఫీసనదగిన ఇల్లు నడపటానికీ ఖర్చు పెట్టేసింది. ఇప్పుడు మొదలుపెట్టటానికి వెదుకులాట తప్పదు. శారదేమిటి పార్టీ కోసం సర్వం ఇచ్చినవాళ్ళెందరో శారదలాగే అందరూ దానికి గర్వపడేవారేగాని బాధపడేవారు కాదు.

శారదకు గర్వం కూడా లేదు. అది తనది అనే ఆలోచనే తప్ప ఇంకో భావం లేదు. పార్టీ, తనూ వేరని శారద అనేకమంది సభ్యులలాగానే ఒక్క క్షణం కూడా అనుకోలేదు. వ్యవస్థాపకురాలిగా పార్టీని ఏ ఇబ్బందులూ లేకుండా నడిపించే బాధ్యత తనదనీ, దానికి తన సర్వశక్తులూ ఒడ్డాలని అనుకుంది. ప్రత్యేకంగా అనుకోవాల్సిన అవసరం లేకుండానే అది శారద రక్తంలో కలిసిపోయింది. ఇప్పడు కూడా శారదకు ఒక్క క్షణం కూడా వేరే ఆలోచన రాలేదు. డబ్బు సమకూర్చి ఆసుపత్రిని బాగుచేసుకుంటే మళ్ళీ అంతా మామూలవుతుంది – అని డబ్బు కోసం ఎవరినడగాలి, ఎలా సమకూర్చాలి అనే ప్రయత్నాలు మొదలు పెట్టింది.

రెండవ రోజు సాయంత్రం ఎండిన పూల మొక్కలు పీకేసి, గడ్డీ గాదాన్ని ఏరేసి నేలంతా మళ్ళీ విత్తనాలు చల్లటానికి సిద్ధం చేస్తుండగా సరస్వతి వచ్చింది.

శారద కు మట్టి చేతులను కడుక్కునే వ్యవధానం కూడా ఇవ్వకుండా కౌగిలించుకుంది. శారద చాలా నెలల తర్వాత గలగలా నవ్వింది.

సరస్వతి కళ్ళు తుడుచుకుంటూ “ఇప్పట్లో నిన్ను చూస్తాననుకోలేదు” అంటుంటే శారద ఆప్యాయంగా సరస్వతిని లోపలికి తీసుకెళ్ళింది.

ఇన్ని నెలలుగా ఒక్క స్నేహ పూరితమైన పలకరింపు లేక ఎండిపోయిన శారద మనసు మీద సరస్వతి పలకరింపు తొలకరి జల్లులా పనిచేసింది.

“పిల్లలెలా ఉన్నారోయ్. మనోరమ పెళ్ళయిన తర్వాత వాళ్ళను చూసే అవకాశం దొరకలేదు. అసలు పెళ్ళెలా జరిగిందో తెలుసుకునే వీలు లేకుండా ఈ నిర్బంధం, నిషేధాల పనులతోనే సరిపోయిందోయ్. నటాషా విశాఖ పట్నంలో ఉంటోంది. వచ్చేవారం వెళ్ళి చూసి రావాలి. ఈ సంవత్సరం మధ్యలో బడి మార్చటం ఒద్దంటున్నారు. వచ్చే సంవత్సరం ఇక్కడకు తెచ్చుకుంటాను. అమ్మ ఆరోగ్యం అసలు బాగోలేదు. లవణం, సమరం, నౌ అందరూ ఎట్లా ఉన్నారోయ్ – రేపాదివారం పిల్లలందరినీ తీసుకుని మా ఇంటికి రారాదూ – మా ఇల్లు బోసిగా ఉంటే ఏమీ బాగోలేదోయ్ – ఎలా ఉండే ఇల్లు ఎలా అయిందో చూశావుగా – ”

శారద గలగలా మాట్లాడుతుంటే సరస్వతి ఆమె చేతుల్ని ఆప్యాయంగా తన చేతుల్లోకి తీసుకుని సవరిస్తూ ఆదివారంనాడు పిల్లలందరినీ తీసుకుని వస్తానని చెప్పింది.

“నువ్వు మంచిపని చేశావు శారదా గోరా గారూ, నేనూ ఇద్దరం అదే అనుకున్నాం”.

“నేనూ అలాగే అనుకుని వచ్చేశాను. ఎంత గొప్పవాళ్ళయినా ఒకోసారి పొరపాట్లు చేస్తారోయ్ – అలాగే మా పార్టీ కూడా – కానీ దానికి చెల్లించాల్సిన మూల్యం చాలా ఎక్కువగా ఉందోయ్ – అదే బాధ తొలిచేస్తుంది. ఎలాంటివాళ్ళు చచ్చిపోతున్నారో చూశావుగా ఇద్దరూ తమకు తెలిసిన కమ్యూనిస్టులలో చనిపోయిన వారి గురించి, జైల్లో ఉన్నవారి గురించీ మాట్లాడుకోవటంలో కాలాన్ని మర్చిపోయారు. ఆ రోజు సరస్వతిని భోజనం చెయ్యకుండా పంపించే ప్రసక్తే లేదని శారద, సుబ్బమ్మ పట్టుబట్టారు. సుబ్బమ్మతో పాటు సరస్వతి కూడా వంటకు పూనుకుంటే శారద

వాళ్ళిద్దరినీ చూస్తూ గుండెలనిండా గాలి పీల్చుకుంది.

శారదకూ సరస్వతికీ క్రొసరి క్రొసరి వడ్డిస్తుంటే సుబ్బమ్మకు మళ్ళీ జీవి తం మూమూలుగా నడుస్తుందనే నమ్మకం కలిగింది.

బాగా పొద్దు బోయాక సరస్వతి కొడుకు సమరం వచ్చి తల్లిని తీసికెళ్ళాడు. ఆ రాత్రి గాఢనిద్ర పోయింది శారద.

తెల్లవారి పనులు ముగించుకుని ఆసుపత్రికి పోదామనుకుంటుంటే అన్నపూర్ణ వచ్చింది. వెనకాలే అబ్బయ్య.

శారద ఆనందానికి అవధులు లేవు. సుబ్బమ్మను అన్నపూర్ణ అపుడపుడూ వచ్చి చూస్తూనే ఉంది.

ఒకరినొకరు ఇంతకాలం తర్వాత చూసుకుంటుంటే వాళ్ళను చూడాలని కన్నీళ్ళు గబగబా కళ్ళ నుంచి బైటికురుకుతున్నాయి.

శారద జైల్లో తనతో ఎవరూ మాట్లాడని సంగతి చెప్పి బాధపడింది. “బహుశ ఇక మీరు మీ పార్టీని, ఆ మిత్రులను మర్చిపోవాలనుకుంటానండీ” అన్నాడు అబ్బయ్య.

“ఎందుకట్లా అంటున్నావు? ఇపుడు జరుగుతున్నది పొరపాటని మావాళ్ళు ఎన్నటికీ గ్రహించరా?”

“వాళ్ళు గ్రహించవచ్చు. కానీ తమకంటే ముందు గ్రహించిన వాళ్ళను వాళ్ళు క్షమించరు. అందులో మీవంటి నాయకులను అసలు క్షమించరు”.

“నువ్వు ఎంత కాంగ్రెస్ వాడివయినా మావాళ్ళనిట్గా మాట్లాడటం బాగోలేదోయ్”

“నేను కాంగ్రెస్వాడిగా, కమ్యూనిస్టు వ్యతిరేకిగా మాట్లాడటం లేదు డాక్టర్ – పార్టీ యంత్రాంగపు స్వభావాన్ని అర్ధం చేసుకుని మాట్లాడుతున్నాను.”

“పార్టీ అంటే మనుషులు కాదా? యంత్రాంగం తయారయ్యేది మనుషులతోనే గదా?”

“ఔను. కానీ పార్టీ యంత్రాంగం, నియమ నిబంధనలు, క్రమశిక్షణ ఇవి వాటిని వాడుకోదల్చుకున్నపుడు మనుషులు తమ మానవత్వాన్ని విచక్షణను, హేతుబుద్ధిని అన్నిటినీ పక్కన పడేసే అవకాశాన్ని యంత్రాంగం కల్పిస్తుంది. అది అన్ని పార్టీలకంటే కమ్యూనిస్టు పార్టీలో అధికం. ఎందుకంటే అక్కడ వారు చేసే త్యాగాలూ అధికం. అబ్బయ్య మాటల గురించి ఆలోచించటానికి ఉందనిపించింది శారదకు. జైల్లో ఉన్నపుడు శారద కూడా పార్టీ యంత్రాంగం గురించి ఆలోచించింది.

“అబ్బా – మీ రాజకీయ చర్చలు ఆపండి. దానికి చాలా సమయం ఉంది. శారదా – ఆస్పత్రి మళ్ళీ ఎప్పడు తెరుస్తావు?”

“నెల నుంచీ రెండు నెలలు పట్టొచ్చు. ముందు కొంత బాగు చేసుకుని పని మొదలు పెడతాను. నెమ్మదిగా అంతా బాగవుతుంది’.

“మూర్తిగారు రాలేదేం?”

“ఆయన జైల్లో నుంచి రేపు బైటికి వస్తాడు. వెల్లూరు నుంచి మద్రాసు వెళ్ళి ఆ కుటుంబపు మంచి చెడ్డలు చూసి వచ్చేసరికి పది పదిహేను రోజులు పట్టొచ్చు. ఎల్లుండి నేను విశాఖపట్నం వెళ్తున్నాను. నటాషాను చూసి వస్తాను.”

“తీసుకు రావా?”

“మధ్యలో బడి మార్చటం ఎందుకు? వచ్చే ఏడు ఇక్కడి బళ్ళో చేర్పిస్తా,

“అదే నయంలే. నీ ప్రాక్టీసు మీద పూర్తిగా దృష్టి పెట్టి మళ్ళీ పుంజుకోటానికి బాగా కష్టపడాలి”.

“ఔను. డాక్టరమ్మ ఇంకెక్కడికీ పోదనే నమ్మకం కలగాలి” నవ్వింది శారద. అబ్బయ్య బెజవాడలో తన స్నేహితులను కలిసి వస్తానని వెళ్ళాడు.

అన్నపూర్ణ సుబ్బమ్మకు వంటలో సాయం చేస్తానంటే శారద ఆసుపత్రికి వెళ్ళింది.

ఆ రోజంతా ఉండి మర్నాడు ఉదయం గుంటూరు వెళ్ళిపోయారు అన్నపూర్ణ అబ్బయ్యలు.

నెమ్మదిగా అన్నీ స్వాధీనంలోకి వస్తున్నాయి శారదకు, డబ్బు అప్పగా దొరికింది. ఆస్పత్రికి ఒకొక్కటీ సమకూరుతున్నాయి.

శారద సాయంత్రాలు ఇంటింటికీ వెళ్ళి వాళ్ళ ఆరోగ్యం ఎలా ఉందీ కనుకుని, అవసరమైన వైద్యం చేసి వస్తోంది. ఒకసారి శారదను చూసి, వైద్య సహాయం పొందినవాళ్ళు ఆమెను మర్చిపోలేరు. వాళ్ళకు బోలెడంత ధైర్యం శారదను చూస్తే. మెల్లిగా ఆస్పత్రికి వచ్చేవారి సంఖ్య పెరుగుతోంది. పది, పదిహేను రోజుల్లో వస్తాడనుకున్నమూర్తి నెలరోజులకు గానీ రాలేదు. మద్రాసులో ఉండవలసి వచ్చిందని మూర్తి చెబితే శారద విని ఊరుకుంది. దేనిని ఎవరినీ ప్రశ్నించకుండా తన పనిలో మునిగిపోతేనే శాంతిగా ఉంటోంది.

మధ్యాహ్నం రెండు గంటల వరకూ పేషెంట్లు వస్తూనే ఉన్నారు. సంక్రాంతి పండగ వెళ్ళిన దగ్గరనుంచీ మామూలుగా డాక్టర్ల దగ్గర రద్దీ పెరుగుతుంది. శారద దగ్గిర మరింత పెరిగింది. చివరి పేషెంటుని చూసి పంపించి ఇంటికి వెళ్ళటానికి లేచింది. లక్ష్మి మెల్లిగా దగ్గరకు వచ్చి ఏదో చెప్పాలన్నట్లు నిలబడింది.

“ఏంటి లక్ష్మీ డబ్బేమైనా కావాలా?

“కాదు డాక్టర్ గారూ – ఇవాళ సాయంత్రం నేను రాను. మీరేమి అనుకోకపోతే నాలుగు రోజులు శలవు తీసుకుంటాను.”

“ఎందుకు? ఎక్కడికి వెళ్తావు?” కుతూహలంగా అడిగింది శారద. “చలం గారింటికమ్మా వాళ్ళు ఊరొదిలి వెళ్ళిపోతున్నారంట. నాలుగు రోజులు వాళ్ళకు సాయంగా ఉండొస్తాను.”

శారద లక్ష్మి ముఖంలోకి చూస్తూ ఉండిపోయింది. డాక్టర్ రంగనాయకమ్మ శారద జైల్లో ఉండగా చనిపోయారు. శారద విడుదలై వచ్చాక వెళ్ళి చలంగారిని, పిల్లలను పరామర్శించి రావాలని అనుకుంటూనే ఉంది. మొదటి రెండు నెలలూ ఆస్పత్రిని బాగు చేసుకోవటంలో అన్నీ మర్చిపోయింది. తర్వాత వెళ్దాం వెళ్దాం అనుకుంటూనే రోజులు గడిపేసింది. వెళ్ళి వాళ్ళ బాధను చూడగలిగే ధైర్యం లేకపోయిందా? ఇంత ఆలస్యం చేశానేమిటి? అనుకుంటూ

“ఎక్కడికి వెళ్తున్నారట?”

“తిరువణామలై వెళ్తారటమ్మా” అంది లక్ష్మి

“సరే నేనూ వస్తాను సాయంత్రం. నువ్వెళ్ళు. వెళ్ళి వాళ్ళకు కావలసినన్ని రోజులు అక్కడ ఉండు. ఇక్కడ పనుల గురించి మేం చూసుకుంటాంలే ఏం మంగమ్మా – చూసుకోలేమా?”

మంగమ్మ నవ్వి “ఎందుకు చూసుకోలేం. వెళ్ళి రా లక్ష్మీ” అంది. సాయంత్రం ఐదుగంటలకు తనకు తోచిన పళ్ళూ ఫలహారాలూ పట్టుకుని చలం గారింటికి వెళ్ళింది శారద.

చలంగారొక్కరే వరండాలో కూర్చుని ఉన్నారు. వాతావరణమంతా నిశ్శబ్దంగా ఉంది. శారద వెళ్ళి దూరంగా ఉన్న కుర్చీని ఆయనకు దగ్గరగా లాగి కూర్చుంది.

ఆయన చిరునవ్వు నవ్వి “డాక్టరు గారు లేరుగా” అన్నారు. శారదకు దు:ఖం ముంచుకొచ్చింది. దానిని నిర్ధాక్షిణ్యంగా వెనక్కి నెట్టి “అప్పడు నేను జైల్లో ఉన్నాను” అంది అంతకంటే ఏమనాలో తెలియక,

“నేనూ జైల్లోనే ఉన్నాను” అన్నారు చలం.

శారద అదేమిటన్నట్టు చూసింది.

“మీరంతా ఉన్న జైలు కాదు. ఇంకో జైలు. ఈ ప్రభుత్వాలు కట్టించినవే జైళ్ళనుకుంటారు. చాలా జైళ్ళన్నాయి. డాక్టరుగారు ఏ జైలుకీ దొరకుండా తప్పించుకుని పోయారు” మళ్ళీ చిన్నగా నవ్వి

“కమ్యూనిస్టులందర్నీ చంపేస్తున్నారటగా. నాకూ కమ్యూనిస్టవాలనుంది. ఎట్లాగో చెప్తావా?”

శారద మాట్లాడలేదు కాసేపు.

“మీరు తిరువణామలై వెళ్తున్నారట”.

“ఔను, రమణ మహర్షి పిలుస్తున్నారు రమ్మని. అందరం వెళ్తున్నాం. ఈ ఆంధ్రదేశంలో ఉండలేను నేనిక”.

“మళ్ళీ ఎప్పడొస్తారు?” “నేనా? నేనిక ఈ దేశం రాను. ఏముందిక్కడ? ఎవరున్నారు?”

“అక్కడ మాత్రం ఎవరున్నారు? ఆశ్రమంలో ఆ నియమాల్లో మీరుండలేరు”.

అక్కడ ఎవరూ లేరనేగా వెళ్ళేది. నేను ఆశ్రమంలో ఉంటానని మీరెందుకనుకున్నారు?”

“స్త్రీల విషయంలో అంత హేతుబద్ధంగా ఆలోచించే మీరు రమణమహర్షి ఫిలాసఫీనెలా అంగీకరిస్తారు?”

“భగవాన్ గురించి మీకు తెలియదు. ఆయన చూపే హేతువుని మీరు అంగీకరించరు కాబట్టి అది హేతుబద్ధం కాదంటారు. నాకు ఆయన అర్థమవుతాడు.

మీకు అర్థం కాడు. మనం మాట్లాడుకోవటం ఎందుకు?”

“మీరు లేని బెజవాడ – ”

“బెజవాడకు నేను తగను. ఐనా పాపం ఇన్నాళ్ళు భరించింది. నిజానికి నీకూ ఇది తగినది కాదు. ఇద్దరం ఇరుకుపోయాం. నేను తప్పించుకుని పోతున్నాను. నువ్వు తప్పించుకోలేవు. నీకు రాజకీయాలు కావాలి గదా”

“రాజకీయాలు అందరికీ కావాలి”.

“అందరినీ అలా అనుకోనివ్వండి, మీరు కొందరే ఎందుకు ఆక్రమించుకుంటారు” శారదకు ఆ సంభాషణ కొనసాగించాలనిపించలేదు.

“డాక్టర్ గారి గురించి చెప్పండి”

“గొప్ప మనిషి ఉన్నతం ఆమె. ఆమెకు మీరంటే ఇష్టం. చెబుతుండేది మీ గురించి” శారద ముఖంలో విషాదం చూసి,

“బాధపడవద్దు ఆమె కోసం, మన కోసం మనం బాధలు పడక తప్పదు. ఆమె గురించి ఇంకా మాట్లాడాలంటే లోపలికి వెళ్తే  వాళ్ళూ ఉన్నారు.”

శారద ఆ మాటల అర్థం గ్రహించి లేచి లోపలికి వెళ్ళింది. ఇల్లంతా ప్రయాణానికి సిద్ధమవుతున్నట్లుగా ఉంది. ఏవో మూటలు, పెట్టెలు ముందు పెట్టుకుని కూర్చున్నారు పౌ, నర్తకి.

శారదకు వాళ్ళతో అంత పరిచయం లేదు. వెళ్ళి వాళ్ళ దగ్గర కూర్చుంది. పౌ డాక్టర్ రంగనాయకమ్మ చివరి ప్రయాణం గురించి చెప్పింది.

“నాన్నకు పెద్ద దెబ్బ తగిలినట్లయింది. అందుకే భగవాన్ దగ్గరకు వెళ్తున్నాం” అంది. వాళ్ళిద్దరినీ చూస్తే చలంగారి గురించి దిగులు పడనవసరం లేదనిపించింది.

వీళ్ళ ప్రేమ ఆయన్ని కాపాడుతుంది అనిపించింది. కానీ వీళ్ళేం చేస్తారు అక్కడ? ఆ ప్రశ్నకు సమాధానం కాలం చెప్పాల్సిందే. కాసేపు ఆ మాటా, ఈ మాటా మాట్లాడి, ఏం కావాలన్నా తనకు లక్ష్మితో కబురు చెయ్యమని చెప్పి బైటికి వచ్చింది.

చలంగారు అలాగే కూచుని ఉన్నారు శూన్యంలోకి చూస్తూ, ఆయనకు నమస్కారం చేసింది. చిరునవ్వే సమాధానం, వీడ్కోలు కూడా.

వేసవి శలవులకు నటాషా బెజవాడ వచ్చింది. ఎదిగే వయసులో తల్లికి దూరంగా ఉండటం వల్లనేమో నటాషాకు శారద దగ్గర అంత చనువు లేదు. శారదక్షిప్పుడు క్షణం తీరిక లేదు. ప్రాక్టీసు విపరీతంగా పెరిగింది. సాయంత్రం తనే ఇళ్ళకు వెళ్ళి వైద్యం చేయటం మానకపోవటంతో రాత్రిళ్ళు కూడా ఆలస్యం అవుతోంది. కాన్పు కేసులుంటే రాత్రంతా ఆస్పత్రిలో గడిపేస్తోంది. మూర్తి మళ్ళీ ప్రాక్టీసు పెడదామా అని ఆలోచిస్తున్నాడు, శారదకు చాలా ఇష్టమైన రాజమ్మ, కోటేశ్వరమ్మ, సూర్యావతి అందరూ జైలు నుంచి విడుదలై అట్నించి అటే అజ్ఞాతంలోకి వెళ్ళారు. ఎవరైనా వస్తారేమో అని ఎదురుచూడటం మానలేదు శారద, తనతో కలిసి పనిచేసిన వారి మరణ వార్తలు విన్నరోజు ఏ పనీ చెయ్యలేని నిస్సత్తువ కమ్ముతుంది.

“ఎందుకు ఆపరు ఈ పోరాటాన్ని?” సమాధానం చెప్పేవాళ్ళు లేరు. రామస్వామి తనలాగే పార్టీతో విబేధిస్తున్నానని చెప్పి జైలునుంచి విడుదలయ్యాడు. ఆయనను పార్టీ బహిష్కరించిందని చెప్పి బాధపడ్డాడు. విబేధాలున్నపుడు చెప్పకుండా ఎట్లా? నేను రహస్య సమాచారాలేమీ చెప్పలేదే నన్ను ఇట్లా చెయ్యటం ఏమిటి అని ఆయన దుఃఖిస్తుంటే “ఒకసారి ఇదంతా ముగిశాక మనందరం మళ్ళీ పార్టీలో పనిచేస్తాం. బాధ పడకండి” అని ధైర్యం చెప్పింది.

ఒకరోజు మూర్తి ఒక వార్తతో వచ్చాడు.

“మనవాళ్ళు రష్యా వెళ్ళారట”.

“ఎందుకు?” ఆశ్చర్యపోయింది శారద.

“స్టాలిన్తో మాట్లాడి అ ప్పుడు తేల్చుకుంటారట పోరాట విరమణ చెయ్యాలా లేదా అని”

శారద నిర్ధాంతపోయింది. “స్టాలిన్కెలా తెలుస్తుంది. పోరాటం మొదలుపెట్టి, నిండా దానిలో మునిగి, దానిని

నడిపిస్తున్న వీళ్ళకు తెలియనిది స్టాలిన్కెలా తెలుస్తుంది?”

“ఏమో – వెళ్ళిన మాట మాత్రం నిజం”,

“నాకు నమ్మాలనిపించటం లేదు. ఇదంతా ప్రభుత్వ ప్రచారమేమో”. “కాదు శారదా, నాకు నమ్మకంగా తెలిసింది. స్టాలిన్ ఏం చెబుతాడో ఏంటో?”

‘అది పోరాటం గురించి వీళ్ళు చెప్పే దాని మీదనే ఆధారపడుతుంది. ఆయన ఇక్కడి వార్తలను రోజూ చదివి, పోరాటాన్ని అధ్యయనం చేసేంత తీరికగా ఉన్నాడా? యుద్ధం ముగిసిన తర్వాత దేశ నిర్మాణంలో మునిగి ఉండడూ? ఆయన ఏం చెబితే అది చేస్తారా? నవ్వాలా? ఏడవాలా? తెలియటం లేదు. శారదకు కోపంగా ఉంది. బాధగా ఉంది. నిజంగా ఏడవాలని ఉంది. అన్ని ఉద్వేగాలనూ అణుచుకుని తన పనిలో తను మునిగిపోయింది. కొద్దికాలంలోనే పోరాట విరమణ గురించిన ప్రకటన వచ్చింది. ఆ ప్రకటన రావటంతో శారదకు కాస్త తెరిపి చిక్కినట్లయింది. నెమ్మదిగా పరిస్థితి చక్కబడుతుంది. అజ్ఞాతంలో ఉన్న కామైడ్స్ తిరిగి వస్తారు. జైళ్ళలో ఉన్నవారు విడుదలవుతారు. మళ్ళీ ఒక అంతర్గత చర్చ మొదలవుతుంది. సంవత్సరంలో పరిస్థితి చక్కబడి మళ్ళీ పార్టీలో పనిచేయవచ్చు అనుకుంటే ఒక వంక ఆనందం మరో వంక దు:ఖం. అమ్మా అంటూ వచ్చిన నటాషాను దగ్గరగా తీసుకుని రెండు చెంపలూ ముద్దు పెట్టుకుంది. నటాషా అడిగిన వాటికన్నీ ఒప్పకుంది. మూర్తి కోసం ఎదురుచూస్తూ కూర్చుంది.

* : * :

శారద అనుకున్న సంవత్సరం గడిచింది గానీ, మిత్రులెవరూ కలవలేదు. శారదను మూర్తిని చర్చలకో మీటింగులకో పిలవలేదు. అజ్ఞాతం నుండి తిరిగొచ్చిన వాళ్ళు కూడా శారదతో మాట్లాడేందుకు రాలేదు. పార్టీ విధానాన్ని తప్పుబట్టిన చాలామందిని ఆత్మ విమర్శ చేసుకోమని తిరిగి పార్టీలో చేర్చుకున్నారు. శారద విషయంలో అలా జరగలేదు. రామస్వామి గారిని కూడా చేరమన్నారనీ ఆయన తన ఆత్మాభిమానానికి దెబ్బ తగిలిందని తిరిగి పార్టీలోకి వెళ్ళలేదని తెలిసింది.

కొన్ని రోజుల తర్వాత ఆయనే స్వయంగా వచ్చాడు. రామస్వామికి శారదంటే చాలా అభిమానం, గౌరవం. ఆయన తన నిర్ణయూన్ని శారదకు వివరించాలనుకున్నాడు.

శారద ఆయన చెప్పింది విని ఆయన చేసింది సరైనదైనని గట్టిగా చెప్పింది. “మీరు మీ నిర్ణయం స్వతంత్రంగా తీసుకున్నారు. దానితో తప్పేమీ లేదు. మీలాంటి వాళ్ళను పోగొట్టుకున్న పార్టీ నష్టపోతుంది”.

“మీలాంటి వాళ్ళను పోగొట్టుకోలేదా? మీ విలువ తెలుసుకోలేదు గదా”

“వాళ్ళ సమస్యలు వాళ్ళకు ఉండి ఉంటాయి” పేలవంగా నవ్వింది శారద.

“మీ వృత్తి మీద మీరు కేంద్రీకరించండి. అది తక్కువ ప్రజాసేవ కాదు.”

‘అది నేనెప్పడూ ఆపలేదు. ఇప్పడు మరింత సమయం దొరికింది. మరింత పని పెంచుకోకపోతే నేను బతకలేను” జైళ్ళలో ఉన్నవారి గురించీ, చనిపోయిన వారి గురించీ మాట్లాడుకుంటుంటే కాలమే తెలియలేదు.

శారదకు ప్రసూతి కేసు ఉందని కబురొచ్చింది. రామస్వామి గారికి వీడ్కోలు చెప్పి శారద ఆస్పత్రికి వెళ్ళింది.

:* ::: *** ***

1952 జనవరిలో ఎన్నికలనే నోటిస్ వచ్చింది. రాజకీయ పార్టీలన్నీ రంగంలోకి దిగాయి. కమ్యూనిస్టులకు పోరాట విరమణ చేశామనే నిస్పృహ లేకుండా ఎన్నికలలో గెలిచి తమకు ప్రజాబలం ఉందని నిరూపించుకోవాలనే ఉత్సాహం పెరిగింది.

కాంగ్రెస్ లో గ్రూపులు ఎక్కువైపోయాయి. ప్రకాశంగారు నిండా సంవత్సరం పని చేశాడో లేదో ఆయనను దించి ఒమండూరు రామస్వామి రెడ్డియారుని ముఖ్యమంత్రిని చేసేవరకూ కామరాజ్ నిద్రపోలేదు. వాళ్ళిద్దరికీ కూడా సంవత్సరం కన్నా పొసగలేదు. కాంగ్రెస్ పార్టీ లోపలే ఆయన మీద విశ్వాస రాహిత్య తీర్మానం పెట్టి నెగ్గించి కుమారస్వామి రాజాను ముఖ్యమంత్రిని చేశారు. ఆ మంత్రి వర్గం మీద ప్రజలకు అసలు విశ్వాసం లేకుండా పోయింది. దాంతో కాంగ్రెస్ వాళ్ళు చాలా రకాల ప్రయత్నాలు చెయ్యందే గెలవలేమనుకున్నారు. ఆంధ్ర ప్రాంతంలో ప్రజలలో కమ్యూనిస్టుల మీద చాలా సానుభూతి వచ్చింది. పైగా 1952లో మొదటిసారిగా రైతు కూలీలు హరిజనులు ఓటర్లయ్యారు. జమిందార్లకు, ధనిక రైతులకు వ్యతిరేకంగా పనిచేసే కమ్యూనిస్టులంటే వారికి అభిమానం ఉండటంలో ఆశ్చర్యం లేదు. గెలవటానికి కావలసిన ప్రచార దళాలు, సాహిత్యం, అన్నీ సమరోత్సాహంతో నిండి ఉన్నాయి. శారద ఎన్నికలను దూరం నుంచి చూస్తూ తన దగ్గరకు వచ్చేవారిలో కొందరికి ప్రత్యక్షంగా మరికొందరికి పరోక్షంగా కమ్యూనిస్టులకు ఓటెయ్యమని చెబుతూ వైద్యం మీద మనసు లగ్నం చేసింది. నటాషా చదువు ఉండనే ఉంది. ఏ కొంచెం సమయం దొరికినా నటాషాతో ఆటలు పాటలు చదువులు వీటితో ఆనందంగానే ఉంటోంది. మూర్తి అసంతృప్తిగా ఉండటం శారదకు తెలుస్తూనే ఉంది. అతనికిప్పడు పని లేదు. పార్టీ కోసం మద్రాసులో ఉన్న కాస్త ప్రాక్టీసు ఒదులుకుని బెజవాడ వచ్చేశాడు. ఇప్పుడు పార్టీ పని లేదు. మళ్ళీ మద్రాసు ప్రాక్టీసంటే – ఒకవైపు ఆంధ్ర రాష్ట్రం కావాలనే ఉద్యమం ఊపందుకుంది. తీరా మద్రాసులో

కోర్టు కెళ్ళటం మొదలు పెట్టగానే హైకోర్టు బెజవాడకే రావొచ్చు మరింకెక్కడికైనా రావొచ్చు. అప్పడు మళ్ళీ కథ మొదట్నించీ మొదలుపెట్టాలి. ఈ ప్రశ్నలకు సమాధానాలు ఎవరూ ఇవ్వగలిగినవి కావు. పుస్తక పఠనంతో ఎంత కాలం గడపాలా అని మధన పడటం శారద గమనించింది. అందువల్లే అతను మద్రాసు తరచు వెళ్తున్నా అతని పరిస్థితి అర్ధం చేసుకుంది. మూర్తికి బెజవాడలో కంటే మద్రాసులో స్నేహితులెక్కువ. వృత్తిపరమైన చర్చలకు కూడా అదే అనువైన ప్రదేశం. “నాకీ ప్రాక్టీసు లేకపోతే ఏమయ్యేదాన్ని పిచ్చెక్కిపోయేది. పాపం మూర్తి” అని అతనికి తన సహకారం పూర్తిగా ఇచ్చింది.

దుర్గాబాయి ఎన్నికలలో పోటీ చేస్తుందంటే శారదకు చాలా సంతోషమనిపించింది. దుర్గ గెలిచి కేంద్రంలో మంత్రయితే దేశానికి చాలా మేలు జరుగుతుందని అనేకమంది లానే శారదా ఆశపడింది. దుర్గ ఎన్నికల ప్రచారంలో తాను కూడా పాల్గొందామంటే దుర్గకు పోటీగా కమ్యూనిస్టు పార్టీ తన అభ్యర్థిగా కంతేటి మోహనరావుని నిలబెట్టింది. కమ్యూనిస్టుకి వ్యతిరేకంగా ప్రచారం చెయ్యలేననిపించింది శారదకు, దుర్గ గురించి రాజమండ్రిలో ఎవరు చేసే ప్రచారం మాత్రం ఏముంటుంది. రాజమండ్రిలో ఎన్ని చైతన్య దీపాలు వెలిగించింది దుర్గ, అక్కడికి తను వెళ్ళి దుర్గను గురించి మాట్లాడటం అనవసరం అనుకుంది. రాజమండ్రిలో దుర్గ గెలవకపోతే మరింకెవరు గెలుస్తారు. ఈ ఆలోచనలతోనే దుర్గకు తన అభినందనలు తెలుపుతూ ఉత్తరం రాసింది.

అన్నపూర్ణ రాజమండ్రిలో ప్రచారానికి సిద్ధమై వచ్చింది.

దుర్గాబాయి గారితో నీకున్నంత స్నేహం నాకు లేదుగదా. కాస్త రికమెండేషన్ లెటర్ సిఫారసు చేస్తూ ఉత్తరం ఇస్తావేమోనని వచ్చాను” అంది నవ్వుతూ,

“నువ్వూ పోటీ చెయ్యాల్సింది అన్నపూర్ణా అంది శారద, అన్నపూర్ణ విరగబడి నవ్వింది. నవ్వి నవ్వి ఆయాసపడి ఆగి

“ఎన్నికలంటే ఏంటనుకున్నావు? డబ్బు, పెద్ద నాయకుల అండ ఇవన్నీ కావాలి.”

“దుర్గాబాయి డబ్బు ఖర్చు చెయ్యనవసరం లేదు. ప్రజలు ఆమె పేరు చూసి ఓటేస్తారు కదూ – ఆమె అంటే రాజమండ్రి ప్రజలకు కన్న కూతురు లాంటిది, తోడబుట్టిన చెల్లెలివంటిది. ఎన్ని పనులు చేసింది. ముఖ్యం రాజ్యాంగ సభ సభ్యురాలిగా నెగ్గుకు వచ్చింది.”

“నాకూ చాలా గౌరవం. అందుకే ఎన్నికల వరకూ రాజమండ్రిలో ఉండి దుర్గాబాయమ్మ గారికి కావాల్సిన సహకారం అందించి వద్దామని బయల్దేరా”.

“అవసరమైతే నాకూ కబురు చెయ్యవోయ్ నేనూ వస్తానోయ్”,

“అంత అవసరం రాదు. ఒక కమ్యూనిస్టు మీద పోటీ చేస్తున్న దుర్గాబాయి తరపున మరొక కమ్యూనిస్టు ప్రచారం చేయటం వింతగానే ఉంటుందనుకో – నవ్వింది అనుపూర్ణ

శారద కూడా నవ్వింది. ఆ నవ్వులో కొంచెం విషాదం కలగలిసింది.

“బాధపడకు శారదా – ”

“బాధ లేకుండా ఉండడోయ్. దాదాపు పాతికేళ్ళు ఊపిరిగా పీల్చుకున్న విశ్వాసాలు, పెంచుకున్న ఆశయాలు ఎలా తుడిచివేయగలం? ఒక్కోరోజు రాత్రి అంతా గుర్తొచ్చి గుండె నీరయిపోతుంది. అందరూ గుర్తొస్తారు. అసలేమీ అర్థం కానట్లుంటుంది. ఎందుకిలా ఎందుకిలా అని పిచ్చిగా ప్రశ్నిస్తాను. కానీ సమాధానం చెప్పేదెవరు? కాలం ఒకటే – కాలం చెప్పింది. నేననుకున్నది సరైనదని. పోరాట విరమణ చెయ్యాలని అందరూ అనుకున్నారు. చేశారు. అదే మాట వాళ్ళకంటే ముందు చెప్పటం నేరమెలా అవుతుందో దానిని వాళ్ళెలా సమర్ధించుకుంటున్నారో నాకు తెలియదు. సరే – పోనీ – నేను ఒక కమ్యూనిస్టుగానే జీవిస్తున్నాను. సభ్యత్వం పార్టీలో లేదేమో. కానీ ఆ విలువలు, పాటించే వారిలో నేనూ సభ్యురాలినే, సహచారినే. నడుస్తూనే ఉంటాను. నడక ఆపకపోవటం ముఖ్యం. నడకే ముఖ్యం. ప్రయాణమే అసలు విషయం. సారాంశం” ఆవేశంగా మాట్లాడుతున్న శారద చేతులను ఆప్యాయంగా తన చేతుల్లోకి తీసుకుంది అన్నపూర్ణ

“సాయంత్రం రైలుకి మా అమ్మాయి స్వరాజ్యం వస్తుంది శారదా. ఈ నెల రోజులూ నీతో ఉంటుంది.

“ఔనా – మరి చెప్పవేం ఇంతసేపూ. స్వరాజ్యం వస్తే ఇల్లు కళకళలాడుతోంది. నటాషాకూ బాగుంటుంది”.

“మన స్నేహం పిల్లలకు అర్థం కావాలనే స్వరాజ్యాన్ని బతిమాలి ఒప్పించాను. గుంటూరు ఒదిలి ఎక్కడికీ వెళ్ళదు. శారదానికేతన్లో పాఠాలు చెబుతుంది గదా – అదే కాలక్షేపం, పెళ్ళి చేసుకోమంటే ఒద్దంటుంది. వచ్చే ఏడు విశాఖపట్నం పంపి ఎమ్మే అన్నా చదివించాలంటున్నాడు వాళ్ళ నాన్న

“ఔ నోయ్. బియ్యేతో ఆపటం ఏంటి? అవకాశాలు లేని వాళ్ళు లేక చదవటం లేదు. స్వరాజ్యం చదవక పోవటమేమిటి?”

“అది చదువుతాననే అంది – పోయినేడాది చేరవలసింది. సరిగ్గా అదే సమయానికి ఆరోగ్యం పాడయి సంవత్సరం వృధా అయింది. పెళ్ళి – ?”

“అన్నపూర్ణా – నువ్వు కూడా పెళ్ళంటావేమిటోయ్ – హాయిగా చదువుకుని ఉద్యోగంలో చేరి అప్పడాలోచించవచ్చులే — ” అన్నపూర్ణ కూతురు తన దగ్గర నెల రోజులుంటుందంటే శారదకు ఎక్కడలేని ఉత్సాహం వచ్చింది.

ఆ రాత్రి కూతురిని శారదకప్పగించి రాజమండ్రి రైలెక్కింది అన్నపూర్ణ, శారదంటే స్వరాజ్యానికి ఇంతకు ముందు గౌరవంతో పాటు భయం కూడా ఉండేది. ఆ భయంతోనే తల్లి రమ్మంటే వెంటనే ఒప్పకోలేదు. ఇరవై ఏళ్ళ స్వరాజ్యం శారదను చాలా తక్కువసార్లే చూసింది. చూసినపుడు శారద చొరవ, ఠీవి, ఎవరితోనైనా సూటిగా మాట్లాడే తీరూ ఇవన్నీ స్వరాజ్యానికి కొంత బెరుకు కలిగించాయి, అదంతా రెండు రోజుల్లో పోయేలా చేసింది శారద. స్వరాజ్యం శారదను పెద్దమ్మా అని పిలవటం మొదలుపెట్టింది. నటాషా అక్కా అక్కాఅంటూ స్వరాజ్యాన్ని ఒదలటం లేదు. ఇద్దరికీ పదకొండేళ్ళ తేడా. స్వరాజ్యం వెనకాలే తిరుగుతూ ఏవో కబుర్లు చెప్పటం అలవాటయింది నటాషాకు. శారద దగ్గరున్న పుస్తకాలు స్వరాజ్యానికి ప్రధానాహారం, చిరు తిండి కూడా అయిపోయాయి. సుబ్బమ్మగారు “ఈ స్వరాజ్యం చూడు. అన్నం తింటూ కూడా పుస్తకం వదలదు” అని చెప్తే “భేష్ అని మెచ్చుకున్నారు మూర్తి, శారదలు.

అబ్బయ్య దగ్గర ఇన్ని పుస్తకాలు, ఇంత వైవిధ్యమైన సాహిత్యం లేదు. ముఖ్యంగా ఆంగ్ల సాహిత్యం ఇంత లేదు. స్వరాజ్యం ఆ పుస్తకాల మీద పడింది.

మూర్తి రోజూ కాసేపు ఎవరో ఒక రచయిత గురించి స్వరాజ్యానికి చెప్తున్నాడు.

ఆ రోజు శారద పెందలాడే హాస్పిటల్ నుండి వచ్చింది. వరండాలో చల్లగాలి వీస్తోంది. అక్కడ కూర్చుని మూర్తి షేక్స్పియర్ నాటకాల గురించి స్వరాజ్యానికి చెబుతుండగా శారద వచ్చింది. తనూ కాసేపు వింటూ కూచుని పైకి వెళ్ళి హామ్లెట్ పుస్తకం తెచ్చింది,

“హామ్లెట్ గురించి అంత చెప్పాము. కాస్త చదివి రుచి చూపిద్దామోయ్ మనమ్మాయికి. మనం చదివి కూడా చాలా రోజులయింది కదా” మూర్తి ముఖం వికసించింది. అది వరకు ఎంత ఒత్తిడి పనిలోనూ కాసేపయినా కలిసి ఒక పుస్తకంలో కొన్ని పేజీలైనా చదివేవారు. కలిసి ఒక పాటైనా పాడుకునేవారు. రెండేళ్ళుగా స్తబ్దత – ఏ పని మీద ఆసక్తి లేకుండా ఎవరి పని వారిదన్నట్లు బతుకుతున్నారేమో స్వరాజ్యం పుణ్యమా అని మళ్ళీ సాహిత్యం వారి మనుగడలోకి వచ్చింది.

ఒఫీలియా, హామ్లెట్ ల సంభాషణలున్న భాగం తీసి పక్కపక్కనే కూచుని భావయుక్తంగా నాటకంలా చదువుతుంటే స్వరాజ్యానికి ఆశ్చర్యంగా ఆనందంగా అనిపించింది. వాళ్ళిద్దరూ ఆ పిల్లకు మానవమాత్రులుగా కనిపించలేదు. ఆ రాత్రివేళ హామ్లెట్ ఒఫీలియాలు నిజంగానే మాట్లాడుకుంటుంటే తను వింటున్నాననిపించింది. ఆ ఘట్టం చదివాక మూర్తి హామ్లెట్ సోలిలోక్వి తనొకడే చదివాడు. ఆ రాత్రి అతని గంభీరమైన కంఠస్వరం హామ్లెట్ సందిగ్ధతను పలికించిన తీరుకి పులకించింది శారద.

“ఎన్నాళ్ళయిందోయ్ నువ్విలా చదివి అని అతని చేయి పట్టుకుని భుజం మీద తలవాల్చింది.”

మూర్తి కూడా వివశుడయ్యాడు.

వారిద్దరినీ వారి ఏకాంతానికి ఒదిలి స్వరాజ్యం మెల్లిగా లేచి లోపలికి వెళ్ళింది. చల్లని ఆ రాత్రి వెన్నెల వారి మనసులలోని అశాంతిని చల్లబరిచింది. ఎంతోసేపూ వారిద్దరూ అలా కూచుని వుండిపోయారు, ఇద్దరి చెంపలూ తడిసి, గాలికి ఆరిపోతూ, మళ్ళీ తడుస్తూ ఆ రాత్రి గడిచిపోయింది.

తమ తమ ఒంటరితనాల నుంచి బైటపడేసిన స్వరాజ్యాన్ని ఎంతగానో ప్రేమించారు ఇద్దరూ. స్వరాజ్యానికి వాళ్ళిద్దరంటే ఆరాధన వంటి భావన కలిగింది. ముగ్గురూ నటాషాతో కలిసి ఆడుతూ పాడుతూ రోజులు గడుపుతుంటే నెల ఎట్లా గడిచిందో తెలియనే లేదు.

మధ్యలో అన్నపూర్ణ ఉత్తరం కొంత ఆందోళన కలిగించినా శారద ఈ ఆనందంలో దాన్ని పక్కకు నెట్టింది. ఒక రోజు సరస్వతీ, గోరాలను, వాళ్ళ పిల్లలను, మెల్లీని, లక్ష్మణరావుగారిని తను ఇంటికి భోజనానికి పిలిచింది. ఆదివారం పూర్వపు సందడంత కాకపోయినా ఇల్లు పెద్దల రాజకీయ చర్చలతో పిల్లల సాహిత్య చర్చలతో నటాషా ఆటలతో గడిచిపోయింది.

అప్పటికే లక్ష్మణరావు గారు అతడు — ఆమె నవల రాయటం, అది శారద

చొరవతో ప్రచురించటం జరిగిపోయింది. ప్రచురణ బాధ్యత కూడా శారదే తీసుకుంది. ఆ నవల మీద సమీక్షలు రాలేదని లక్ష్మణరావు గారు బాధపడుతుంటే – “దానిని సమీక్షించటం అంత తేలిక కాదు. మీరు తొందరపడొద్దు. ఆంధ్రదేశం ఆ నవలను నెత్తిన పెట్టుకుంటుంది. దానికి న్యాయం చేసే విమర్శలూ వస్తాయని” శారద, సరస్వతి, మూర్తి ఓదార్చారు. మెల్లీ నవ్వుతూ తనూ అదే అనుకుంటున్నానన్నది. అందరూ స్వరాజ్యాన్ని కూచోబెట్టి అభిప్రాయం చెప్పమన్నారు. ఆ అమ్మాయి కిందటి వారమే ఆ నవల చదివింది. స్వరాజ్యం చటుక్కున “పెద్దమ్మ, పెదనాన్నలను గురించి రాసినట్టుంది” అన్నది.

అందరూ నవ్వారు.

“మరీ నేను శాస్త్రంత లౌక్యుడినా” అన్నాడు మూర్తి

“అదంతా కాదు మీరలా ప్రేమగా ఉంటారు” అంది స్వరాజ్యం సిగ్గుపడుతూ,

“వీళ్ళిద్దరూ నాకు ఇన్స్పిరేషనే – క్రాకపోతే నవలలో కల్పన పాలు ఉండాలి కదా – ” అన్నారు లక్ష్మణరావుగారు.

“మా శారద మీ శాంతం కంటే గొప్పది. రాజీపడదు” అంది సరస్వతి,

“నిజం” అంది మెల్లి.

అంతలో సాయంత్రం ఫలహారాలొచ్చాయి. చర్చ కూడా దారి మళ్ళి ఎన్నికల వైపు తిరిగింది.

“ఉండండి. అన్నపూర్ణ రాసిన ఉత్తరం చదువుతాను” అంటూ లోపలికి వెళ్ళి ఉత్తరం తెచ్చింది శారద, అందరూ ఆసక్తిగా సరుకుని కూర్చున్నారు.

ప్రియమైన శారదా –

ఇక్కడికి వచ్చి పదిహేను రోజలవుతున్నది. మొదటి వారం ఉత్సాహంగా నియోజక వర్గాన్ని చేయాల్సిన పనుల్ని తెలుసుకోటానికే సరిపోయింది. కమ్యూనిస్టు అభ్యర్థి కంతేటి మోహనరావుకి మంచి పేరే ఉంది గానీ దుర్గాబాయి పోటీ చేసినపుడు ఆమెను కాదని ప్రజలు ఇంకెవరికి ఓటేస్తారు అనుకుని చాలా ఉత్సాహంగా పనిలో పడ్డాను. కానీ వారం తిరక్కుండానే ఎన్నో లోతులు చూపించారు. ఇప్పుడు నాకు భయంగా ఉంది. దుర్గాబాయి గెలుపు అంత తేలిక కాదనిపిస్తోంది.

కేవలం కమ్యూనిస్టుల బలమే అయితే నాకు భయం ఉండేది కాదు. జయాపజయాలు దైవాధీనాలు అనుకునో, కమ్యూనిస్టులు ప్రజల్లో అంతగా పాతుకుపోయారనో అనుకుని ఉండేదాన్ని కానీ ఇక్కడ జరుగుతున్నదేమిటంటే కాంగ్రెస్ వాళ్ళే దుర్గాబాయికి ఓటెయ్యవద్దని చెబుతున్నారు. లోపల లోపల చాలా కథలు జరుగుతున్నాయి. అసలు కారణం దుర్గాబాయి ఆడది. కేవలం ఆడది మాత్రమే కాదు. అఖండ మేధా సంపత్తి, అపారమైన దేశభక్తి, అంకితభావం, నిజాయితీ, ప్రజాసేవ తప్ప ఇంకొక ధ్యాస లేకపోవటం, నెహ్రూగారికి దుర్గాబాయి గారంటే ఉన్న గౌరవం వీటన్నిటివల్లా స్థానిక కాంగ్రెస్ పెద్దలు దుర్గాబాయి ఓడిపోవాలని కోరుకుంటున్నారు. దుర్గాబాయి గెలిస్తే మంత్రి పదవి తప్పదు. నెహ్రూ గారు ఆ సంకేతాలు ఇచ్చారు. జిల్లా నుంచి ఆవిడ మంత్రయితే జిల్లాలో ఈ మగపురుషుల అవినీతి పనులను సాగనిస్తుందా? ఆవిడ నిజాయితీతో జిల్లా బాగుపడుతుంది గానీ ఈ పెద్దలు నష్టపోతారు. ప్రజలు అందరూ నేరుగా ఆమెనే కలుస్తారు. సమస్యలు చెప్పకుంటారు. సమర్థురాలైన ఆమె పరిష్కరిస్తుంది. ప్రజలు మళ్ళీ మళ్ళీ ఆమెనే ఎన్నుకుంటారు. ఆమె తనవంటి నిజాయితీ పరులతో ఒక గ్రూపు తయారు చేసుకుంటుంది, ఇప్పటి ఆషాడ భూతులకూ, అవినీతి పరులకూ ఇక భవిష్యత్తు ఉండదు. వాళ్ళు వెధవలని వాళ్ళకే తెలుసు. వాళ్ళే జిల్లాలో అధికారం కావాలనుకుంటున్నారు. దాంతో వెనకనుంచి గోతులు తవ్వుతున్నారు. ఆ ప్రచారాలు ఆ మాటలు నేను రాయదగ్గవి కాదు, మొత్తం మీద ఇవన్నీ తెలిసి నా తల తిరిగి పోయింది. కానీ ప్రజల మీద నమ్మకం పెట్టుకున్నాను. ఇద్దరు అభ్యర్ధులూ మంచివాళ్ళే. కానీ మోహనరావు గారు దుర్గాబాయమ్మ ముందు నిలవలేడు.

కానీ శారదా, ఆడవాళ్ళు ఎన్నికల రాజకీయాలలో ప్రవేశించి గెలిచి చట్టసభల్లో సగభాగమవటం ఇంకొక వందేళ్ళకయినా జరగదు. ఈ మగవాళ్ళు అలా జరగనివ్వరు. దుర్గాబాయమ్మకున్న సద్గుణాలన్నిటితో ఒక మగవాడు పోటీచేసి ఉంటే ఇలాంటి పరిస్థితి ఉండదు. నిజంగా ఇది దారుణం. కాని వాస్తవం. ఆడవాళ్ళు ఉద్యమాల్లో జండాలు మోయ్యుటానికి, వండి వార్చటానికి, సత్యాగ్రహులకు సేవలు చెయ్యటానికి, జైళ్ళు నింపటానికి పనికొస్తారు గానీ ఎన్నికై చట్ట సభలలోకి వెళ్ళి పదవులు పొందకూడదు. హిందూకోడ్ బిల్లు మీద ఉన్నంత వ్యతిరేకత ఉంది ఆడవాళ్ళ ఎన్నికల్లో పోటీ చేయటం మీద, దుర్గాబాయి ఒకవేళ ఓడిపోతే అది కాంగ్రెస్ వారి వల్లనే గాని కమ్యూనిస్టుల బలం వల్ల కాదు. నా మాట నమ్ము కాంగ్రెస్ లోని నీచమైన దారులు, పద్ధతులూ నాకు చాలా తెలుసు గానీ ఇంత నీచత్వం ఉందనుకోలా – ఇంక ఎంత రాసినా ఇదే – ముగిస్తాను. శక్తి వంచన లేకుండా పని చేస్తున్నాం. మహిళా దళం వాళ్ళం. ఫలితం గురించి ఆలోచించటం అనవసరం. మరో పదిహేను రోజుల్లో అంతా తేలిపోతుంది.

నీ ప్రియమైన

అన్నపూర్ణ.

అందరూ నిశ్శబ్దమై పోయారు.

గోరా గారు లేచి “సరస్వతీ – నువ్వూ పిల్లలూ తర్వాత రండి. నేను వెళ్తాను అంటూ వెళ్ళిపోయారు. ఆయన చాలా అలజడి చెందాడని అందరికీ అర్థమయింది. దుర్గాబాయి ఆయన విద్యార్థిని. ఆయన ఆందోళన సహజం.

“ఈసారి ప్రతి పార్టీ ఆడవాళ్ళనే అభ్యర్థులుగా నిలబెట్టాలని అడుగుదాం” సరస్వతి కోపంగా అంది.

అందరూ నీరసంగా నవ్వారు.

“అసలీ ఎన్నికల్లో ఇంత దుర్మార్గాలుంటే పోటీ చెయ్యటం సరే ఓట్లు కూడా వెయ్యకూడదు” అంది స్వరాజ్యం ఆవేశంగా.

“మరి ప్రభుత్వం ఎలా ఏర్పడుతుంది. మనది ప్రజాస్వామ్యం గదా” అంది మైత్రి.

అందరూ ఇద్దరిద్దరుగా మాట్లాడుకోవటం మొదలుపెట్టారు. నటాషాకు విసుగుపుట్టి తనతో ఆడాలని పేచీ పెట్టింది. స్వరాజ్యం, మైత్రి, ఆమె చెల్లెళ్ళు నటాషా చెప్పినట్లు ఆట మొదలుపెట్టారు. అందరిలో మెల్లీ ముఖం బాగా వాడిపోయి వుండటం శారద గమనించింది. మెల్లీ భుజం తట్టి “నిరాశ పడకు. ప్రజలు ఉన్నారు. వాళ్ళమీద నమ్మకం ఉంచు” అంది.

“నాకు మోహనరావు గెలవాలనే ఉంది. కానీ ఇలా కాంగ్రెస్ ద్రోహం వల్ల కాదు” అంది మెల్లి

“నాకు అర్థమైంది” అని ఆమె భుజం చుట చెయ్యి వేసి దగ్గరకు తీసుకుంది శారద,

రాత్రి భోజనాలు చేసి ఎవరిళ్ళకు వాళ్ళు వెళ్ళారు. అన్నపూర్ణ ఉత్తరం గుర్తొస్తే చేదుమాత్ర నోట్లో చప్పరించాల్సి వచ్చినట్లు అనిపిస్తోంది అందరికీ. ఎన్నికలు పూర్తయిన రోజే అన్నపూర్ణ రాజమండ్రి నుంచి విజయవాడ వచ్చింది.

*

గమనమే గమ్యం-33

 

volgaదుర్గ ఆప్యాయంగా శారదను దగ్గరకు తీసుకుంది.

ఆమె ఒకవైపు లాయర్‌గా పనిచేస్తోంది. మరోవైపు రాజ్యాంగ సభ సభ్యురాలిగా నెలకు ఒకటి రెండు సార్లు డిల్లీ ప్రయాణాలు  తప్పటం లేదు. ఆంధ్ర మహిళా సభ నిర్మాణం  జరిగింది. దానిని విస్తరించే ప్రణాళికలు , దానికి కావలసిన విరాళాల  సేకరణ దుర్గాబాయికి ఒక్క నిమిషం తీరిక దొరకదు. ఆమెకు ఆ తీరిక అవసరం లేదు కూడా. పని. పని. పని. ‘‘వందమంది మనుషుల పని చేస్తున్నావోయ్‌’’ అంది శారద.

‘‘నువ్వు? వెయ్యి చేతుల్తో పని చేస్తున్నావు. అసలు  సంగతి చెప్పనా  ? మనం ఇలా పని చెయ్యకుండా బతకలేం’’

‘‘సరిగ్గా చెప్పావు’’ శారద గలగలా నవ్వింది.

‘‘కాకినాడ కాంగ్రెస్‌ సభకొచ్చావు గుర్తుందా? ఇంటర్‌ చదువుతున్నావు. డాక్టర్‌నవుతానన్నావు. అప్పటికి నేనింకా చదువులో ప్రవేశించలేదు. ప్రవేశిస్తానో లేదో తెలియదు. నిన్ను చూసి ఆనందించాను. నువ్వు మెడిసిన్‌  చదివి డాక్టరవటం ఊహించుకుని, నేను గాంధీ గారిలా, నెహ్రూగారిలా, ప్రకాశం గారిలా లాయర్‌ నవ్వాలనుకున్నాను . ప్రాక్టీస్‌ చెయ్యాలనుకున్నాను ’’.

‘‘సాధించావుగా ` మనిద్దరి ప్రాక్టీసూలూ  జనానికి మేలు  చేస్తున్నాయి’’.

‘‘నేను ప్రాక్టీసు ఒదిలెయ్యాల్సి వచ్చేలా ఉంది’’ అంది దుర్గ నిరుత్సాహం గా .

‘‘ఎందుకు?’’

‘‘రాజ్యాంగ  సభ చాలా సమయాన్ని తీసుకుంటోంది. ఢల్లీకి వెళ్ళిపోవాలి. అక్కడ ఫెడరల్‌ కోర్టులో చెయ్యొచ్చనుకో. వచ్చే ఏడాది ఎన్నికలొస్తున్నాయిగా. నేను పార్లమెంటుకి రావాలని  నెహ్రూగారు పట్టుదలగా ఉన్నారు. వీటన్నిటితో ఇంక ప్రాక్టీసెక్కడ కుదురుతుంది?’’

‘‘పార్లమెంటులో నీలాంటి వాళ్ళుండాలోయ్‌ – ముఖ్యంగా హిందూకోడ్‌ బిల్లు  వంటివి చట్టాలై  రావాలంటే  నీలాంటి  వాళ్ళుండాలి. ప్రాక్టీసుతో కొందరికే మేలు  చెయ్యగలం. పాలసీలు  దేశాన్నంత ప్రభావితం చేస్తాయి గదా. నువ్వు పార్లమెంటుకి వెళ్ళి తీరాలి. రాజ్యాంగసభ ఎలా జరుగుతుందోయ్‌’’.

‘‘అబ్బా –  చాలా తీవ్రమైన చర్చు. ఒక్కపదం గురించి గంటలు గంటలు  వాదనలు . అంబేద్కర్‌ ఎంత గొప్పవాడనుకుంటున్నావు ? ఆయనకున్న చట్ట పరిజ్ఞానం ప్రపంచంలోనే ఎవరికైన ఉందా అనిపిస్తోంది. ఆయన ఆధ్వర్యంలో ఆడవాళ్ళకు, హరిజనులకు మేలు  చేసే  అంశాల తోనే తయారవుతోంది’’.

‘‘అది జరిగితే చాలు . హరిజనుల  పరిస్థితి మరీ దారుణంగా ఉంది. అంటరానితనాన్ని నిషెధించాలి’’.

‘‘నిషెధిస్తాం చూడు. అన్నట్టు మా రాజ్యాంగసభలో దాక్షాయణీ వేలాయుధన్‌ అని ఒక హరిజన స్త్రీ కేరళ నుంచి ఉంది. భలే గట్టి మనిషిలే. నువ్వూ నేనూ ఎందుకూ పనికిరాము  ఆమె ముందు’’

‘‘మనం భద్ర జీవితాల   నుంచి వచ్చాం. ఆమె ముళ్ళూ రాళ్ళూ గుచ్చుకున్నా లెక్కచెయ్యకుండా ఎదిగి ఉంటుంది.  రాటుదేలి ఉంటుంది’’.

వాళ్ళ కబుర్లకు అంతులేదు. ఆంధ్ర మహిళా సభ చూసి శారద చాలా సంతోషించింది. ‘‘ఇలాంటివి చాలా కావాలోయ్‌’’ అంది ఆలోచనగా. ‘‘ఇంతకూ వచ్చిన పని చెప్పలేదు’’ ఆ  రాత్రి దుర్గాబాయి అమ్మ శారద కోసం ఇష్టంగా వండినవన్నీ తిని భుక్తాయాసంలో కూర్చున్నపుడు అడిగింది దుర్గ.

‘‘దుర్గా . ఒక్కసారి నెహ్రూగారిని కలవాలోయ్‌. నువ్వెలాగైన  నాకు ఆయనతో ఇంటర్వ్యూ ఇప్పించాలి. నిజాం నుంచి తెలంగాణాని విముక్తం చేశామని ఆయన సంతోషిస్తుండవచ్చు. కానీ తెలంగాణాలో, ఆంధ్రాలో, కృష్ణా, గుంటూరు, గోదావరి జిల్లాలలో జరుగుతున్న మారణకాండ ఆయనకు తెలుసా? తెలిసిన సరే నేను ఆయనకు చెప్పాలి. ఒక్కసారి ఇంటర్వ్యూ ఇప్పించాలోయ్‌’’.

olga titleదుర్గ నవ్వింది.

‘‘నెహ్రూ ఇప్పుడు హిందూ ముస్లిం కలహాలు , శరణార్థుల  సమస్యతో సతమతమవుతున్నారు. ఒకవైపు రాజ్యాంగ సభ. అందులో అంబేద్కర్‌ని వ్యతిరేకించే కాంగ్రెస్‌ వాదులను సముదాయించలేక తలపట్టుకుంటున్నారు. ఒక్క సమస్య కాదు. అందుకే ఇలాంటి విషయాన్నీ పటేల్‌కి అప్పగించారు’’.

‘‘నెహ్రూ చెబితే పటేల్‌ పంతాలు  కొంత తగ్గుతాయేమోనోయ్‌’’

‘‘సరే – ప్రయత్నిస్తా’’ అంది దుర్గాబాయి.

ఇద్దరూ కలిసి ఢల్లీ ప్రయాణం ఖరారు చేసుకున్నారు.

‘‘అమ్మాయ్‌. శారదా చాలా కాలానికి వచ్చావు. కాకినాడలో పాడినట్లు ఒక పాట పాడమ్మా. దుర్గ వీణ వాయిస్తుంది’’

‘‘త్యాగరాజ కృతులు పాడి చాలా   రోజులయిందమ్మా. గొంతూ పాడయింది ఉపన్యాయసాలిచ్చీ, యిచ్చీ’’.

‘‘ఫరవ లేదులే – ఏదో ఒకటి పాడు’’

దుర్గ లోపలికి వెళ్ళి వీణ తెచ్చింది. తీగలు  సరి చేస్తూ

‘‘ఈ మధ్య బెంగుళూరు నాగరత్నమ్మ కచేరీ చేసింది. ఏమీ తగ్గలేదు ఆమె గొంతులో మాధుర్యం. తిరువాయూర్‌లోనే ఉంటోంది. త్యాగరాజ స్వామికి ఆలయం  కట్టిస్తోంది. సమాధి కూడా. తన మొత్తం ఆస్తి ఇచ్చేస్తోంది. కచేరీలు  చేసి సంపాదిస్తున్నది ఆ పని కోసం’’.

‘‘ఔను. విన్నాను. ఎంత అందమైన పని, ఒక జీవితకాలంలో చేయగల పని, తన హ దయాన్నంత అర్పించి చేయగల పని లక్ష్యంగా పెట్టుకుంటే ఎంత ఆనందం దొరుకుతుందో గదా ` మన జీవితాలు  చూడు ఎక్కడ బయల్దేరాము? ఎక్కడ కి వెళ్తున్నాము? ఎక్కడకి వెళ్ళాలి? ప్రశ్నలే – అంతంత పనులుండగ నేనీమధ్య ఒక చిన్న పని పెట్టుకున్నానోయ్‌. అదైతే ఫలితం నా  జీవితకాలంలో చూడగలను. అనుభవించగలను’’.

‘‘ఏంటది?’’ ఆశ్చర్యంగా అడిగింది దుర్గ.

‘‘ఒక మంచి బత్తాయి  అంటు తెప్పించి  ప్రేమగా పెంచుతున్నాను. అది నవనవలాడుతూ పెరుగుతోంది. రోజూ ఉదయాన్నే దానికి నీళ్ళు పోసి ఆ ఆకుల  నిగనిగలు , కొమ్మ నేవళం చూస్తుంటే కడుపు, మనసు నిండిపోతుంది. ఈ చెట్టు  పెద్దదవుతుంది. తియ్యని పళ్ళు కాస్తుంది. అవి నేనూ తింటాను. అందరికీ పంచుతాను.  ఆ రసం ఎంత మధురంగానో ఉండాలి అనుకుంటూ నీళ్ళు పోస్తాను. ఆ క్షణాన కలిగే ఆనందానికి సాటివచ్చేది లేదనుకో’’ దుర్గ నవ్వింది చిన్నగా.

‘‘సరే కబుర్లతోనే సరిపెడతాం ? పాట ఎత్తుకుంటాం ?’’

శారద ‘‘ఎందరో మహానుభావులు  అందరికీ వందనము’’ అని మధురంగా పాడుతుంటే, దుర్గ వీణ వాయిస్తూ తనూ గొంతు కలిపితే, ఇంట్లో వారంత వింటూంటే ఆ సంగీత సంధ్య క్రమంగా సంగీత పూర్ణ పౌర్ణమి అయింది. ‘‘ఈ పాటలు  పాడి  ఎన్నాళ్ళయిందో ` అమ్మా  మీరిద్దరూ మా పాటలూ  కూడా వినాలి’’. శారద మారాం చేస్తున్నట్లు అడిగింది.

‘‘వినకపోతే ఊరుకుంటావా . పాడు’’ అంది దుర్గా .

‘‘ఆకలి మంటలు  మలమల  మాడే అనాథందరు లేవండోయ్‌’’ అని శారద గొంతెత్తి పాడుతుంటే దుర్గ కళ్ళు, మనసు ఆర్థ్రమయ్యాయి. శారద అంతటితో ఆగకుండా ‘‘అరుణ పతాకమా’’ అని పాడ వీరరసం ఉప్పొంగించింది. ‘‘ఇక జనగణమన’’ పాడకపోతే నువ్వు నన్ను కమ్యూనిస్టుని చేస్తావు. పదండి పడుకుందాం’’ అంటూ లేచింది దుర్గ.

***

గమనమే గమ్యం- 32

 

olga title

రామకృష్ణయ్య వచ్చాడు .

‘‘మనం ఈ రాత్రికే గాంధీజీ హత్యను ఖండిస్తూ సభ జరపాలి’’

‘‘ఈ రాత్రికా?’’

‘‘ఔను. కార్యకర్తలు  చాలామంది ఊళ్ళోనే ఉన్నారు. ఆరెస్సెస్‌ రాజకీయాలను ఎండగట్టాలి. కాస్త పొద్దుబోయిన తర్వాతే  పెడదాం. ఇవాళ ఎవరికీ తిండ సహించదు. నిద్ర రాదు’’

‘‘గుర్తుందా నీకు ఉప్పు సత్యాగ్రహానికి  ముందు గాంధీ మద్రాసు వచ్చారు . ఎట్లా పని చేశాం ఆ సభ కోసం. గాంధీ మనల్ని చూడాలని, నవ్వాలని  ఒక మాట మాట్లాడాలని తపించాను నేను. ఉప్పు సత్యాగ్రహం  గుర్తుందా ` అదంత కాదు. గాంధీ 1920లో కోర్టులో చెప్పిన మాటలు ` గుర్తున్నాయా నీకు. నువ్వింకా చిన్నవాడివి అప్పుడు. నాకు పదిహేనేళ్ళు. చదువు మానేసి సహాయనిరాకరణంలోకి వెళ్ళిపోదామని అంత సిద్ధమయ్యా. గాంధీ మాటలు  నిరంతరం నా  దేహంలో ప్రతిధ్వనిస్తుండేవి. గొప్ప ఆవేశంతో ఊగిపోయేదాన్ని –  చదువు, ఇల్లు , తల్లిదండ్రులు  అన్నీ ఒదిలి గాంధీ దగ్గరకు వెళ్ళిపోదామనుకున్నాను . కానీ వెళ్ళలేకపొయ్యా. వెళ్ళలేకపొయ్యా’’.

శారద దు:ఖాన్ని తగ్గించటం రామక్రుష్ణయ్య, మూర్తీ ఇద్దరి వల్లా కాలేదు.

‘‘శారదా – ఆనాడు వెళ్ళలేదు గనుకనే నువ్విప్పుడు కమ్యూనిస్టువైనావు. కమ్యూనిస్టు కావటం కంటే గొప్ప సంగతేమీ లేదు’’. రామక్రుష్ణయ్య మందలించాడు కాస్త తీవ్రంగానే.

‘‘నువ్వు మహిళా సంఘ సభ్యులకు కబురు పంపు. రాత్రి తొమ్మిది గంటలకు మీటింగు – ఆరెస్సెస్‌ హత్యా రాజకీయాన్ని ఉతికి ఆరెయ్యాలి’’ శారద శక్తిని కూడగట్టుకుని లేచింది.

సుబ్బమ్మ శోకాన్ని ఎవరూ ఆపలేకపోయారు. ఒక్క ఇల్లేమిటి, ఊరేమిటి, దేశం దేశమంత ఏడుస్తోంది.

volgaతొమ్మిదిన్నరకంత మీటింగు మొదలైంది. నాయకులంతా మాట్లాడారు. ఆరెస్సెస్‌ వాళ్ళను కడిగి వదిలారు. మీటింగు పూర్తవుతుందనంగా వార్త వచ్చింది. ఆరెస్సెస్‌ వాళ్ళు గాంధీ మరణాన్ని ఒక విజయంగా భావించి ప్రదర్శన చేస్తున్నారని  . ప్రజలకు, గాంధీని జాతిపితగా భావించే ప్రజలకు, దేశ స్వాతంత్రప్రదాత అని నమ్మిన ప్రజలకు,  ఆయన చెప్పిన మాట కోసం, ఆయన చూపిన బాటలో నడవటం కోసం ఆస్తులను, ఆప్తులను, ప్రాణాలను లెక్కచెయ్యక స్వాతంత్రాగ్నిలో దూకిన ప్రజలకు ఈ ఆరెస్సెస్‌ ప్రదర్శన సహించరానిదయింది. గాంధీ మరణంతో శోక సంద్రాలైన వారి మనసులో కోపకెరటాలు లేచాయి. ప్రదర్శన మీద రాళ్ళు రువ్వారు . పోలీసులు  వచ్చి కొందరిని అరెస్టు చేశారు. ఆరెస్సెస్‌ చేస్తున్న ఈ హీనమైన పనికి సహజంగానే కమ్యూనిస్టు యువకులకు కోపం వచ్చింది. తమ మీటింగుకు వచ్చిన వారిని కొట్టబోయారు. నాయకులు  ఒచ్చి ఆపారు. అంత కాస్త గందరగోళమైంది. ప్రతివాళ్ళూ ఉద్రిక్తంగానే ఉన్నారు. ఆ గలాభాలోకి పోలీసులు  ఎప్పుడొచ్చారో గమనించేలోగా పోలీసులు  లాఠీతో కమ్యూనిస్టులపై పడ్డారు. ఆరెస్సెస్‌ కార్యకర్తలు  పదిమందీ ఎటు పోయారో తెలియదు. కమ్యూనిస్టులను కొట్టటం, అరెస్టు చేయటం మొదలెట్టారు. గాంధీ హత్యను ఖండించేవారిని అరెస్టు చేసి, గాంధీని చంపిన వారిని సమర్థించిన వారిని రక్షించే పనికి వచ్చాము  అన్నట్లుంది పరిస్థితి. అప్పటికే ప్రకాశం ప్రభుత్వం తెచ్చిన ఆర్డినెన్స్‌ ఒకటుంది కమ్యూనిస్టు అరెస్టుకి. ముఖ్యమైన నాయకులు  అక్కడ నుంచి పరిగెత్తారు. మొగల్రాజపురం గుండా పారిపోయి రహస్య స్థావరంకు చేరుకున్నారు. మరునాడు  ‘ప్రజాశక్తి’ లో ఆరెస్సెస్‌ వారిపట్ల చూసీచూడనట్లు మెతకగా ప్రవర్తిస్తున్న పోలీసులను విమర్శిస్తూ వార్తలు, వ్యాసాలూ వచ్చాయి . చేయవలసిన పని చేయకుండా పోలీసులు  పత్రికమీద దాడ చేశారు. పత్రికలో పనిచేసే  కొందరిని అరెస్టు చేశారు.

ఫిబ్రవరిలో కలకత్తా  కమ్యూనిస్టు మహాసభలు  జరగబోతున్నాయి. ఫిబ్రవరిలోనే ఆంధ్రలో ఈ నిర్భంధం. శారదాంబ, మూర్తి కలకత్తా  మహాసభకు వెళ్ళటానికి సన్నద్ధమవుతున్నారు. అనేకమంది నాయకులు  రహస్య జీవితంలోకి వెళ్ళటంతో బహిరంగంగా పని చేసే వారి లో  ముఖ్యమైన వాళ్ళు మహాసభలో పాల్గొని తమ అభిప్రాయాలు  చెప్పవలసిన అవసరం ఉంది. తెలంగాణా పోరాటం ముమ్మరంగా జరుగుతోంది. ఆ పోరాటం గురించి మాట్లాడి  ఆ పోరాటం  దిశా నిర్దేశం చెయ్యాలి.

మహాసభలో జరిగిన చర్చతో పార్టీలో ఉన్న రెండు భిన్న ధోరణులను ముఖ్యనాయకుందరూ చర్చించక తప్పని పరిస్థితి.

శారదాంబ తను పాల్గొన్న సమావేశంలో ఆంధ్ర ప్రాంత పరిస్థితిని స్పష్టంగా వివరించింది. 1939 నుండి  గడచిన పదేళ్ళలో ఆంధ్ర ప్రాంతంలో కమ్యూనిస్టు గ్రామీణ ప్రాంత ప్రజలలోకి చొచ్చుకుపోయారు. యుద్ధంలో బ్రిటన్‌కి మద్దతిచ్చిన ప్రజలు  అర్థం చేసుకున్నారు. సోవియట్‌ సాహిత్యాన్ని న్ని, సోవియట్‌ విప్లవ క్రమాన్నీ కమ్యూనిస్టు పార్టీ ప్రజలకు సన్నిహితంగా తీసికెళ్ళింది. రైతు యువకులు  పెద్ద సంఖ్యలో కమ్యూనిస్టు పార్టీ కార్యకర్తలై అంకితభావంతో పనిచేస్తున్నారు. . మహిళా సంఘం, యువజన సంఘం, విద్యార్థి సంఘం, ట్రేడ్‌ యూనియన్లూ అన్నీ చాపకింద నీరులా కమ్యూనిస్టు పార్టీని ప్రజలకు దగ్గరగా తీసుకెళ్తున్నాయి. దీనిని స్థిరపరుచుకుని దీర్ఘకాలం  ప్రజల  పక్షాన, ప్రజలకు మేలు  చేసే చట్టాల  కోసం, పరిపాలన పద్ధతుల  కోసం పార్టీ ప్రయత్నించాలి. కాంగ్రెస్‌ పార్టీ కమ్యూనిస్టులకు ప్రజలలో దొరుకుతున్న ఆదరణను చూసి భరించలేకపోతున్నది. బ్రిటీష్‌ వారి నిర్బంధాన్ని మించిన హింసాకాండ జరపటానికి దాయి వెతుకుతోంది. జమీందార్ల పక్షం నిలబడుతోంది. ఈ పరిస్థితులలో మన వ్యూహాలలో కొత్తదనం ఉండాలి. ప్రజలు  మరింతగా మనతో రావాలి . నిర్బంధాన్ని ఎదిరించటానికి మొరటు పద్ధతులు  కాకుండా సృజనాత్మక  పద్ధతులేమిటని ఆలోచించాలి. లేకపోతే కార్యకర్తలను కోల్పోతాం. కార్యకర్తలు  అలాంటి ఇలాంటి వారు కాదు. సాహసం, త్యాగం , అంకితభావం ఉన్నవాళ్ళు. ఇప్పుడున్న పరిస్థితిలో వాళ్ళను నిలబెట్టుకోగలిగితే రెండు మూడేళ్ళలో కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఆంధ్రలో అతి బలమైన శక్తిగా మారుతుంది. ఆ వైపుగా పార్టీ తీర్మానాలు , కార్యక్రమాలు

ఉండాలి అని వాదించింది. కానీ రణదివే వర్గం అధిక సంఖ్యలో ఉన్నారు. ఆయననే ప్రధాన కార్యదర్శిగా ఎన్నుకున్నారు. . పొలిట్‌బ్యూరోలో స్త్రీల ను ఈసారి కూడా తీసుకోలేదు. ఈసారి ఆ విషయాన్ని చర్చకు చేపట్టాలనుకున్న శారదాంబ అది ముఖ్య విషయమని మర్చిపోయేలా చేశాయి పరిస్థితులు . మహాసభ తీర్మానాల్లో  ఒక తీర్మానం గా  ‘‘నెహ్రూ ప్రభుత్వాన్ని  సాయుధ పోరాటం ద్వారా  కూలదోయాలి’’ అనేది ప్రవేశపెట్టారు. నెగ్గించుకున్నారు. శారదాంబకది మింగుడు పడలేదు. అది అసాధ్యం, ఆచరణీయం కాదు అని ఆమె మనసు ఘోషిస్తున్నా  పార్టీ క్రమశిక్షణకు కట్టుబడ తీర్మానాన్ని  ఆమోదించి వచ్చారు  శారద, మూర్తి.

శారద, మూర్తి, రామస్వామి వంటి కొందరికి ఈ మొత్తం పరిణామాల  మీద ఆందోళనగా ఉంది. ఎక్కడో ఏదో లోపం జరుగుతోంది. కాంగ్రెస్‌ ఆంధ్ర ప్రాంతంలో కమ్యూనిస్టు ప్రాబ్యల్యం  తగ్గించాలని విచక్షణా రహితంగా ప్రవర్తిస్తోంది. ఆ విచక్షణ లేనితనంతో అంతే మూర్ఖంగా తలపడుతున్నామా? వేరే దారిలో మరింతగా ప్రజల్లోకి చొచ్చుకుపోవాల్సిన సమయంలో కార్యకర్తల  ప్రాణాలను పణంగా పెడితే భయభ్రాంతులైన ప్రజలను సమీకరించేవారెవరు?

శారద మనసు విరుచుకుపడుతోమ్ది . రామక్రుష్ణయ్య దొరకటం అసంభవంగా ఉంది. శారద ఇల్లు ఆసుపత్రి పోలీసు పహారాలో ఉన్నట్లున్నాయి . ఎవరో తెలియని వ్యక్తులు  అపుడపుడూ తెచ్చే ఉత్తరాలు  తప్ప తన ఆలోచనలను పంచుకునే దారి లేదు.

ఒకరోజు ప్రసవానికని వచ్చిన స్త్రీని పరిక్ష  చేస్తుంటే ఆమె పొట్ట దగ్గర కట్టుకు వచ్చిన డాక్యుమెంట్లు కనిపించాయి. నర్సుని కూడా రానివ్వకుండా గబగబా ఆ డాక్యుమెంట్లను దాచేసి ఇంత దూది గాజు గుడ్డతో మళ్ళీ పెద్ద పొట్ట తయారుచేసి పంపింది.

olga titleప్రాణాలకు తెగించి చేస్తున్నారు స్త్రీ పురుషులు  ఈ పనిని. వారి ప్రాణాలను రక్షించాల్సిన పని ముఖ్యమైనది కాదా?

ఆ డాక్యుమెంట్లనీ మూర్తీ, శారదా కలిసి రెండు రోజు చదివారు. డాంగే మితవాది – అంటే తెలంగాణా పోరాట విరమణ చేయమంటున్నాడు. రణదివే తెలంగాణా పోరాటం కొనసాగించాల్సిందేనంటున్నాడు.

నిజాం పాలన అంతమయ్యాక సాయుధ పోరాటం అవసరం లేదని తెంగాణా నాయకుడైన రావి నారాయణ రెడ్డి  అంటున్నాడు. అనటమే కాదు. తెలంగాణా వదిలి ఆయన బొంబాయి వెళ్ళిపోయాడు.

పోరాటం విరమించాలా ఒద్దా అనే విషయమై పైస్థాయి నాయకులందరిలో విబేధాలున్నాయని ఆ డాక్యుమెంట్లు స్పష్టం చేశాయి. శారదకు ఆ విషయాలు  తెలియనివి కావు గానీ ఇప్పుడు డాక్యుమెంట్ల వల్ల  స్పష్టంగా ఎవరి వైఖరి ఏమిటనేది సాక్ష్యాధారాల తో తెలిసినట్లయింది.

గ్రామాల  పరిస్థితి దారుణంగా ఉంది. మలబారు పోలీసులు  భయంకరంగా హింసాకాండ కొనసాగిస్తున్నారు. ఎమర్రు కాటూరులో ప్రజలను దిగంబరం చేసి గాంధీ విగ్రహం చుట్టూ నిలబెట్టటం గురించిన వార్తతో ప్రజలందరిలో కాంగ్రెస్‌ అంటే కోపం అసహ్యం కలిగాయి. ఇళ్ళు తగలబెట్టటం, అనుమానించిన వారిని కాల్చిచంపటం పళనియిప్పన్‌ పేరంటేనే కొందరిలో భయం మరికొందరిలో అసహ్యం. ఒక్క మహిళా సంఘాన్ని తప్ప కమ్యూనిస్టు పార్టీకి సంబంధించిన ప్రజాసంఘాలను, ట్రేడ్‌ యూనియన్లను నిషెధించారు.

శారద మనసు ఆగ్రహంతో రగులుతోంది. ఈ హింసాకాండను ఎదుర్కోవటానికి కొత్త పోరాట వ్యూహాలు  రచించాలని, ప్రజలలో ఉన్న సానుభూతికి ఒక రూపం ఇచ్చి వారి ఆగ్రహంతోనే ఈ బీభత్సానికి  తెరదించాలనీ ఆమె అనుకుంది. మూర్తి కూడా శారద ఆలోచనను బలపరిచాడు. రామస్వామి మరికొందరు శారద ఆలోచను సరైనవన్నారు.

ఇంతలో పార్టీని నుంచి ఆదేశం వచ్చింది ‘‘కంటికి కన్ను – పంటికి పన్ను’’ అనేదే మన మార్గమని – ఇది శారదకసలు మింగుడు పడలేదు. ఈ సమయంలో ఆదేశంతో కార్యకర్తలు ప్రాణాలు  పోగొట్టుకుంటారనే ఆందోళనతో కుంగిపోయింది. దీనిని ఆపేదెలా? తానేమైనా చేయగలదా అనే ఆలోచనతో రగిలిపోయింది.

చివరకు మద్రాసు వెళ్ళాలని నిర్ణయించుకుంది. దుర్గాబాయి తో  మాట్లాడి  నెహ్రూతో ఇంటర్వ్యూ అడిగి చూడానుకుంది. ప్రకాశం గారితో మాట్లాడి ప్రయోజనం లేదు. ఆయన తను చెప్పినదానికి అంగీకరించి, మర్నాడు  ఇంకెవరో తనకు వ్యతిరేకంగా చెబితే మనసు మార్చుకుంటాడు. ఎంత స్థిరమో, అంత అస్థిరం, ఎంత బలమో అంత బలహీనత – ఆయన మనసులో గట్టిగా ఏదైన అనుకుంటే మార్చటం ఎవరితరం కాదు. వీరేశలింగం తాతయ్యకు వ్యతిరేకంగా వాదించి ఆయనను ఓడించటం సరికాదని ఆయన అంతరాత్మకు తెలియదూ? తెలిసిన ఒట్టి తర్కానికి, , తన సామర్ధ్యాన్ని  నిరూపించుకోటానికీ ఆ పని చేశాడు. నాన్నకు, హరి బాబాయికి ఎంతో కోపం వచ్చింది. ప్రకాశం గారు నవ్వేసి మరి నేను ప్లీడర్ని – నా వాదన పటిమ నిరూపించుకోవద్దా అన్నారు. హరిబాబాయి చెప్పేవాడు ` కాంగ్రెస్‌ సభలో ఒకసారి బ్రాహ్మణులకు వేరుగా భోజనాలు  ఏర్పాట్లు  చేయించాడనీ, హరి బాబాయి మరికొందరూ వెళ్ళి అడిగితే ‘‘అది తప్పంటావా  ? సరే తీసేద్దాం’’ అని అదో ప్రిన్సిపల్‌కి సంబంధించిన విషయం కాకుండా ఏర్పాట్లకు  సంబంధించిన విషయమన్నట్లు మాట్లాడారట. అందువల్ల  ప్రకాశం గారితో మాట్లాడటం వృధా. దుర్గ అర్థం చేసుకోగలదు. అర్థం చేసుకోక పోయిన ఒక్కసారి నెహ్రూ గారితో ఇంటర్వ్యూ ఇప్పించగలిగితే చాలు . సరోజినీదేవి ఆరోగ్యం బాగోలేదు. లేకుంటే హరీన్‌ తో వెళ్ళి ఆమె ద్వారా  నెహ్రూని కలిసినా  బాగుంటుంది. ఇంత ఆలోచించి మద్రాసు ప్రయాణం పెట్టుకుంది.

*

 

 

***

 

గమనమే గమ్యం-31

 

volgaఅన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య శారదతో మాట్లాడదామని చాలా రోజు నుంచీ ప్రయత్నిస్తున్నా  శారద వారికి దొరకటం లేదు. కబుర్లు చేసీ, ఉత్తరాలు రాసి, టెలిఫోన్లు చేసి విసిగిపోయిన అన్నపూర్ణ చిన్న పెట్టెలో వారానికి  సరిపడా బట్టలు  సర్దుకుని బెజవాడ వచ్చేసింది. సుబ్బమ్మ ఆనందం చెప్పనలవికాదు.

‘‘వారం రోజులు ఉంటావుటే – మా తల్లే, మా శారద నాకే నల్లపూసయి పోయింది ` అంత గందరగోళంగా ఉంది. పసిపిల్ల  తల్లి కోసం మారాం చేస్తోంది. కానీ ఈ పిల్ల  కోసం నా  బంగారు తల్లి ఆగితే ఎట్లా చెప్పు. ఆస్పత్రి సంగతి సరేసరి – పార్టీ వాళ్ళు ఎంతెంత పనులు , ఎంతెంత త్యాగాలు చేస్తున్నారు . ప్రాణాలకు తెగించేశారనుకో. శారద కూడా అంతేగా – ఏ క్షణంలో జైలు కెళ్ళాల్సి వస్తుందోనని నాకు కంగారుగా ఉంది ` ’’

సుబ్బమ్మ మొదలుపెడ తే ఇంక ఆ కబుర్లకు అంతుండదు. అన్నపూర్ణ ఆమెను ఆపి

‘‘దేశానికి స్వతంత్రం వచ్చింది గదమ్మా ` ఇంకా జైలుకెందుకెళ్ళాలి?’’ అంది.

‘‘అయ్యో పిచ్చిదాన – స్వతంత్రం అందరికీ ఎక్కడొచ్చింది? ఆ జమిందార్లంత కాంగ్రెస్‌లో చేరితే వాళ్ళకొచ్చింది స్వతంత్రం. రైతులు , పేదవాళ్ళు, మాల మాదిగలు  వీళ్ళందరికీ స్వతంత్రం రావొద్దూ? పార్టీ వాళ్ళకోసం పోరాడకుండా వాళ్ళకెలా స్వతంత్రం వస్తుంది?’’

అన్నపూర్ణ సుబ్బమ్మ గారికున్న స్పష్టతకు ఆశ్చర్యపోయింది.

‘‘ఐతే అమ్మాయ్‌ – నువ్వింకా ఆ కాంగ్రెసులోనే ఉన్నావా  ? పాపం ఈ పేద రైతు పొట్టకొడుతున్నారుగా మీరు ` ’’

అన్నపూర్ణ నోటమాట రాలేదు. తనెందుకిక్కడకు వచ్చిందో ఆ పని జరగదని అనిపించింది.

‘‘నేను పేద రైతు పొట్ట కొట్టేదానిలా  కనిపిస్తున్నానా  అమ్మా’’ అంది పేలవంగా నవ్వుతూ `

‘‘నువ్వంటే నువ్వు కాదులే ` మీ పార్టీ – ’’

‘‘మా పార్టీలో నువ్వన్నట్లు జమీందార్లు వాళ్ళూ వీళ్ళూ పనికిమాలిన వాళ్ళంత ఉన్నారమ్మా. కానీ ప్రభుత్వం, స్వతంత్రంగా ఏర్పడింది. ఈ గడ్డీ గాదం ఏరెయ్యటానికి సమయం కావొద్దూ? గాంధీ గారూ, నెహ్రూ గారూ ఊరుకుంటారా చెప్పు జమీందార్లు రైతుల్ని చంపేస్తుంటే. రెండొందలేళ్ళు పరాయి వాళ్ళు  భ్రష్టు పట్టించిన దేశాన్ని బాగుచేసుకోటానికి కనీసం రెండు మూడేళ్ళు సమయం కావాలా ఒద్దా – ఆ సమయంలో మనం మనం కొట్టుకుంటే ఎలా? జమీందార్లను నేనూ వ్యతిరేకిస్తాను. నాలాంటి వాళ్ళింకా ఉన్నారు. మాతో కలిసి ఒక పద్ధతిగా అన్నిటినీ మన చేతిలోకి తెచ్చుకోవాలి గానీ, ఇప్పటికిప్పుడు జమిందార్లను వెళ్ళగొట్టాలంటే కుదిరే పనేనా ? చట్టాలు  చెయ్యాలి. దానికోసం సంప్రదింపులు  చెయ్యాలి గానీ తుపాకీతో మనలో మనం పోట్లాడుకుంటే నష్టం ఎవరికమ్మా?’’

సుబ్బమ్మ ఏం సమాధానం చెప్పాలోనని ఒక్క క్షణం ఆలోచించలేదు.

‘‘లేదులేమ్మా – శారదకూ, పార్టీ వాళ్ళకూ ఈ సంగతి తెలియదంటావా ? నువ్వు చెప్పినట్టు జరగదు. ప్రజలు  పోరాడాల్సిందే ` ’’

సుబ్బమ్మ గారే ఇలా ఉంటే ఇక శారద, మూర్తీ తన మాటలు  వింటారా ? ఒప్పుకోవటం సంగతలా ఉంచి ఇంత సింపుల్‌గా తన నోరు మూయించి పంపించేస్తారేమో – అయిన సరే శారదతో మాట్లాడాల్సిందే. వచ్చిందేమో వచ్చింది. పిల్లల్ని  అబ్బయ్యకు వదిలి వచ్చింది. నటాషాతోనన్నా  స్నేహం చేసుకు వెళ్తుంది అనుకుని స్థిమిత పడింది.

రెండు రోజుల  పాటు సుబ్బమ్మకు వంటలో సాయం చేస్తూ నటాషాతో ఆటలు పాటల తో కాక్షేపం చేశాక గానీ శారద దర్శనం కాలేదు.

అన్నపూర్ణ కనిపించేసరికి అలసటంత ఎటుపోయిందో శారద హాయిగా నవ్వుతూ ఆమెను కావలించుకుంది.

అన్నపూర్ణ చంకలో ఉన్న నటాషాకూ తల్లి స్పర్శ దొరికింది ఆరురోజుల  తర్వాత .

‘‘నట్టూ – అత్తతో బాగా ఆడుకున్నావా ?’’

‘‘అమ్మా అత్త చాలా పాటలు  నేర్పింది’’ అంది నటాషా ముద్దుగా.

‘‘ఏదీ ఒకటి పాడూ’’ కూతుర్ని ముద్దు పెట్టుకుని ఒళ్ళో కూచోబెట్టుకుంది శారద.

‘‘నేనొచ్చి రెండు రోజులయింది. వారం రోజులుందామనే వచ్చాను గానీ ఈ వారమూ నువ్వు ఇంటికి రావేమోనని భయం వేసింది. నా  అద్రష్టం బాగుంది’’.

‘‘చాల్లే ` ఊరుకోవోయ్‌. పనులలా ఉన్నాయి. నేను స్నానం చేసి వస్తాను. తర్వాత  తీరిగ్గా మాట్లాడుకుందాం’’ శారద లోపలికి వెళ్ళింది.

‘‘స్నానం చేశాక అమ్మ వెళ్ళిపోతుంది. నువ్వూ వెళ్తావా ?’’

నటాషా అడిగిన తీరుకి అన్నపూర్ణ హృదయం ద్రవించి ఆ పసిదాన్ని గుండెకు హత్తుకుంది.

‘‘నువ్వు పెరిగి పెద్దయ్యి మీ అమ్మ కంటే గొప్ప పనులు  చేస్తున్నపుడు అర్థమవుతుంది నీకు మీ అమ్మ’’ చిన్నపిల్లకు  ఆ మాటలు  అర్థం కావని తెలిసీ అనకుండా ఉండలేక పోయింది.

అన్నపూర్ణ, శారద మునిగినన్ని పనుల్లో మునగక పోయిన పిల్లలకు  తనమీద నిరసన ఉంది అనే సంగతి తెలుసు.

ఇప్పుడంటే పెద్దవాళ్ళయ్యారు గానీ చిన్నతనంలో వాళ్ళకూ తల్లి తమను పట్టించుకోకుండా ఎక్కడెక్కడ కో వెళ్ళిపోతుందనే బాధ, కోపం ఉండేవి. అప్పుడు పెరిగిన దూరం పదిహేడేళ్ళ వయసులో కూడా అన్నపూర్ణ కూతురు స్వరాజ్యానికి తగ్గలేదు. పద్నాుగేళ్ళ కొడుకు మాత్రం వీలైనంత ఎక్కువగా అమ్మకు అతుక్కుపోవాలని చూస్తాడు.

రాత్రి భోజనాలయ్యాక స్నేహితులిద్దరూ కబుర్లతో మొదలెట్టి రాజకీయాలలోకి దిగారు. అన్నపూర్ణ వచ్చిన పనే అది.

‘‘ఏంటి శారదా – మీ పార్టీ వాళ్ళు దేశానికి స్వతంత్రమే రాలేదంటున్నారు’’ అని తేలిక ప్రశ్నతోనే మొదలెట్టింది.

olga title

‘‘మరి ఏం మారిందోయ్‌ ` అధికారం చేతులు  మారింది. అంతే గదా ` జమిందారీలు  పోయాయా ` భూస్వాముల  దోపిడీ పోయిందా? పెట్టుబడీదారులు  దోచుకోవటం ఆగిందా?’’

‘‘స్వతంత్రం రాగానే అవన్నీ జరిగిపోతాయా? సమయం కావొద్దా. ఎన్ని శాసనాలు  చేసుకోవాలి. ఎన్ని చట్టాలు  రావాలి. . అవతల రాజ్యాంగం  ఒకటి తయారవుతోంది. అది అందరికీ న్యాయం  చెయ్యటానికి వీల్లేకుండా అడ్డుపడేవాళ్ళున్నారు. అంతెందుకు హిందూ కోడ్‌బిల్లు  తయారవటానికి ఎంత చర్చలు  – ఇవన్నీ ఒక్క రోజులో తయారవుతాయా? ఒకరిద్దరి వల్ల అవుతాయా?

మనం వాటికోసం పనిచెయ్యాలి. మన అభిప్రాయాలు  గట్టిగా వినిపించాలి. అంతే కాదు శారదా – ప్రజల్ని తయారు చెయ్యాలి గదా – ప్రజలు  సిద్ధంగా ఉన్నారా  మనం కలలు గంటున్న సమాజానికి? భార్యాభర్తలిద్దరూ సమానులని చదువుకున్న మగవాళ్ళే ఒప్పుకోరు. మా ఆయనకెన్ని పరిమితులున్నాయో నాకు తెలుసు. మూర్తి సంగతి నీకు తెలుసు -` స్త్రీల  విషయంలో వీళ్ళే సరిగ్గా లేరే సమాజం సంగతి చెప్పేదేముంది. చట్టాలు  చేసి వాటిని జనం అర్థం చేసుకుని అంగీకరించేలా చేసే  పని మన మీదుంది. అదంత మానేసి జమీందార్లతో తొత్తులతో కిరాయి రౌడీల  చేతుల్లో అమూల్యమైన ప్రాణాలు  పోగొట్టుకుంటున్నారు మీ కార్యకర్తలు . జమీందార్ల పని అయిపోయింది ` ’’

‘‘ఎక్కడయిపోయిందోయ్‌ – వేషాలు  మార్చుకుని అంత మీ కాంగ్రెస్‌లో దూకుతున్నారు గదా ` ’’

‘‘మీరూ దూకండి – లేదా కాంగ్రెస్‌ గురించి ప్రజలకు తెలియజెప్పండి ’’.

‘‘మీ కాంగ్రెస్‌ గురించి మీరు చెప్పుకోండోయ్‌ ` నమ్ముతారు’’.

‘‘నిజం. కాంగ్రెస్‌ ఎప్పుడూ బాగాలేదు. ఇప్పుడూ బాగాలేదు. మా పార్టీ మీద నాకున్నంత కోపం నీక్కూడా ఉండదు. అంత పాడయింది. కానీ మనం పార్టీలకతీతంగా జనాన్ని చైతన్యవంతం చెయ్యాలి ` జనం మారాల్సింది లేదా ` బానిస బుద్ధులు  ఒదిలించేలా మనం చెయ్యాలా ఒద్దా ` ’’

‘‘మేం అదే చేస్తున్నామోయ్‌ ` అది భరించలేకే మమ్మల్ని వెంటాడుతున్నారు. రేపో మాపో నిషేదిస్తారని  వార్తలొస్తున్నాయి. నువ్వు మళ్ళీ సంస్కరణోద్యమం ప్రారంభించమంటావా ? మా ధ్యేయం విప్లవం. విప్లవమే సమూలంగా మార్చగలుగుతుంది’’.

‘‘విప్లవం గురించి నేను నీకు చెప్పేంతదాన్ని కాను. కానీ విప్లవానికి దాయి వేయాల్సిన సమయంలో సాయుధ పోరాటం అని సమాజంలో మార్పు తెచ్చేవాళ్ళనీ, సమాజానికి ఎంతో మంచి చేసేవాళ్ళనీ పోగొట్టుకుంటున్నారు మీరు. ఎలాంటి మనుషులు  చనిపోతున్నారో నా  కంటే నీకే ఎక్కువ తెలుసు. ఆలోచించు శారదా. కనీసం పార్టీలో చర్చను  పెట్టు ` ’’ ఆవేదనగా అంది అన్నపూర్ణ.

చనిపోతున్న కార్యకర్తలను సహచరులను తల్చుకుంటే శారదకూ దు:ఖం వచ్చింది.

‘‘ఇదంత తప్పదు – నువ్వింతగా చెబుతున్నావుగా. ఆలోచిస్తా. పార్టీలో కూడా మా అన్నపూర్ణ ఇలా అడిగిందని చర్చ లేవదీస్తా. సరేనా  . ఇక పడుకో – పొద్దు పోయింది. నేను ఉదయాన్నే ఆస్పత్రి పని చూసుకుని నా  పనిలో పడాలి. తొందరలో మహిళా సంఘం మహాసభలు  జరపాని ప్రయత్నిస్తున్నాం’’.

ఇద్దరూ నిద్రకు ప్రయత్నించారు గానీ నిద్ర రాలేదు. ఎవరి మంచ  మీద  వాళ్ళు మసలుతూనే ఉన్నారు.

అన్నపూర్ణ ఆ రోజు ఉండి  మర్నాడు  వెళ్తూ నటాషా బడికి వెళ్ళనని పేచీ పెడుతుంటే సుబ్బమ్మ గారు బతిమాడలేక సతమతమవటం చూసింది.

సుబ్బమ్మ లాంటి తల్లి ఉండటం శారద అదృష్టం అనుకుంది. శారద ఇంట్లో  ఉన్నా  లేకపోయిన ఆ ఇంట్లో జరిగే కార్యక్రమాలకు అంతు లేదు. ఒక రకంగా ఇది రెండో పార్టీ ఆఫీసు. సాంస్కతిక కేంద్రం. ఒకవైపు పెద్ద హాలుంటుంది. శారద ప్రత్యేకంగా రిహార్సిల్స్‌ కోసం అది కట్టించింది. అక్కడ నాటకాు, రకరకాల  కళారూపాలు  రిహార్సిల్స్‌ జరుగుతూ ఉంటాయి. ఒకటి రెండు ముఖ్యమైన చిన్న సమావేశాలు  జరుగుతుంటాయి. మద్రాసు నుంచో, మరో చోట నుంచో వచ్చిన ప్రముఖులకు అక్కడే బస. ఆ ఇంట్లో పొయ్యి మలుగుతూనే ఉంటుంది.

ఇదంత సుబ్బమ్మ లేకపోతే జరగదు. సుబ్బమ్మకు ఓపిక తగ్గుతున్న సమయంలో ఆమెను ఆదుకోటానికి పద్మ వచ్చింది. పద్మ సుబ్బమ్మకు మేనగోడలు . ఆ దంపతులిద్దరికీ శారదంటే ప్రాణం. శారద ఏం చెపతే  అది ఆజ్ఞ వాళ్ళకు. ఇంటి పనులు  పార్టీ పనుల్ప్ప్  అన్నీ బాధ్యతగా చేస్తుంటారు.

అన్నపూర్ణ ఆ హడావుడి నంతటినీ చూసి, దీనికి మూలస్తంభమైన శారదను మనసులో మరీ మరీ మెచ్చుకుని వెళ్ళిపోయింది.

1948 జనవరి 30. మామూలుగానే తెల్లవారింది. శారదను మూర్తిని కలవటానికి రైతు సంఘం నాయకులొచ్చారు. చల్లపల్లి  జమిందారు మీద జరిపే  పోరాటంలో విజయాలు  ఇచ్చే ఆనందం కంటే కార్యకర్తల  ప్రాణాలు  పోవటం ఎక్కువ బాధ కలిగిస్తోంది. పోలీసు జమీందారులు  వైపు. ప్రభుత్వం జమీందారు పక్షం. ఎలాంటి వ్యూహాలతో ముందుకు పోవాలనే చర్చలు  జరుగుతున్నాయి. ‘‘మనం అనుకున్న లక్ష్యం ఆలస్యమైనా  ఫరవాలేదు. కార్యకర్తల  ప్రాణాలు   చాలా ముఖ్యం. త్వరలో ప్రభుత్వం మనమీద నిర్బంధం పెంచుతుంది. దాన్ని తట్టుకోవాలి. ఒక కార్యకర్తను కోల్పోయామంటే పదేళ్ళు వెనక్కి వెళ్ళినట్టే అనుకోండి  . తెలంగాణాలో పోరాటం ఒకవైపు విజయాల  వైపు వెళ్తున్నట్టు కనిపించిన యూనియన్‌ సైన్యం  వచ్చిన తర్వాత  పరిస్థితి ఎలా ఉంటుందో చెప్పలేము. ఆయుధాలు  సేకరించటం కంటే ప్రజలను సమీకరించటం చాలా అవసరం. ఒకరిద్దరు సాయుధ కార్యకర్తలను చూసి తాత్కాలికంగా  భయపడతారేమో కానీ వేల మంది ప్రజలను సమీకరిస్తే  అది శాశ్వత విజయాల ను ఇస్తుంది.’’

‘‘మన రైతు మహాసభలకు లక్షమంది రైతులు  వచ్చారు గదండీ’’ అన్నాడో యువకుడు. అతనికి శారద మాటలు  బొత్తిగా నచ్చలేదని తెలుస్తోంది.

‘‘అది స్వతంత్రానికి పూర్వం. ఇప్పుడు ప్రజల్లో మార్పు రాలేదా?’’

‘‘మన కృష్ణాజిల్లా ప్రజల్లో మార్పు రాలేదు. స్వతంత్రం వచ్చినా  కాంగ్రెస్‌ అంటే మండ పడుతున్నారు. మనం స్వతంత్ర పోరాటానికి భిన్నంగా యుద్ధానికి సహకరించినపుడే రైతులు  మనతో ఉండి  మహాసభకు బళ్ళు కట్టుకుని, నడచీ వచ్చారు . ఇప్పుడు కూడా రైతులు  మనతోనే ఉన్నారు’’.

శారదకు పరిస్థితి అర్థమైంది. యువకులంతా  తెలంగాణా పోరాటం తో  ఉత్తేజితులై ఉన్నారు. వారితో వాదించి లాభం లేదు. అనుభవమే వారికి నేర్పాలి.

రైతులు  పెట్టవలసిన జమిందారీ వ్యతిరేక డిమాండ్ల గురించి చర్చలు  మళ్ళించి సాయంత్రానికి వాటికొక రూపం తెచ్చారు . సాయంత్రం అందరికీ కాఫీు వచ్చాయి. సమావేశం ముగిసింది గనుక అందరూ విడిపోయి ఇద్దరు, ముగ్గురు కలిసి ముచ్చట్లాడుతున్నారు. కొందరు సిగరెట్‌ తాగేందుకు బైటికి వెళ్ళారు. శారద హాస్పిటల్‌కి వెళ్ళటానికి తయారవుతోంది.

మూర్తి హడావుడ గా లోపలికి వచ్చి

‘‘శారదా – గాంధీ – గాంధీజీని హత్య చేశారు’’. అరిచినట్టే చెప్పాడు. శారదకొక క్షణం ఏమీ అర్థం కాలేదు.

‘‘గాంధీజీ మరణించారు. ఆయన్ని చంపేశారు’’.

‘‘ఎవరు’’ శారద కళ్ళనుంచి కన్నీళ్ళు కురుస్తున్నాయి.

‘‘ఇంకా తెలియదు’’. రేడియో పెడుతున్నాడు.

శారద కుర్చీలో కూలబడింది. గుండేలు దడదడ కొట్టుకుంటున్నాయి. ఒళ్ళంత నీరసం కమ్మేసింది. ఎన్నడూ ఇలా జరగలేదు శారదకు. రేడియోలో చెబుతున్నదేమిటో వినబడటం లేదు.

గాంధీ లేరు. చనిపోయారు. సహజ మరణం కాదు. హత్య. చంపేశారు. ఎవరు? జాతిపితను కాల్చేసిందెవరు? ఎవరికంత కోపం ఆయన మీద. హిందూ ముస్లిం కలహాలను ఆపే  క్రమంలో ఆయన చేసిన కృషికి ఎవరు కోపగించారు. హిందువులా? ముస్లిములా? ఉన్మాదానికి  మతమేమిటి? కానీ గాంధీ హిందువు. ఒక ముస్లిం ఆయనను చంపాడంటే దాని పర్యవసానాలు  ఊహించలేం. మళ్ళీ మారణకాండ. శారదకు గాంధీ గురించీ, ముస్లింల  గురించీ కూడా గుండెల్లోంచి దు:ఖం తన్నుకొచ్చింది.

‘‘శారదా – గాంధీని చంపింది ఆరెస్సెస్‌ వాళ్ళు. నాధూరాం  గాడ్సే అట తెలిసింది’’.

శారదకు కొంచెం తెరిపనిపించింది.

‘‘ఆరెస్సెస్‌ వాళ్ళ క్రూరత్వానికి  అంతే లేదా? హత్యా రాజకీయాలా? ఎవరిని వాళ్ళు చంపింది – ఇడియట్స్‌. జాతిద్రోహలు . మారణకాండకు నాయకులై ఏం సాధిస్తారు’’.

శారద కోపంతో ఊగిపోయింది. విషయం తెలిసి జనం గుంపుగా కూడుతున్నారు.

***

 

గమనమే గమ్యం-30

 

volgaచీకట్లోంచి నడిచొచ్చిన అన్నపూర్ణను చూసి ఆనందంతో కేకేసింది శారద.

‘‘ఇదేంటి –  ఇంత పొద్దుబోయి. అందరూ బాగున్నారు గదా’’

‘‘అందరం బాగున్నాము. మా బంధువు పెళ్ళికని పొద్దునే వచ్చా. ఇవాళ రాత్రి నీతో కాసేపు మాట్లాడి  రేపు పొద్దున వెళ్దామని ` ’’

ఇద్దరూ ఒకరినొకరు పరిశీలనగా సంతోషంగా చూసుకున్నారు.

‘‘ఎలా జరిగాయి ఎన్నికలు ?’’

‘‘ఓడిపోతాననిపిస్తోంది. మీ కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళూ ` ’’

‘‘మా కాంగ్రెస్‌ అనకు. వాళ్ళు ఏలూర్లో  చేసిన పిచ్చి పనులన్నీ నాకు తెలుసు “.

‘‘నువ్వూ వచ్చి కాంగ్రెస్‌కి ఓటెయ్యమని ప్రచారం చేస్తావనుకున్నాను’’.

‘‘మా పార్టీ వాళ్ళు చాలా ఒత్తిడ చేశారు ఏూరు వెళ్ళమని. వెళ్తాను వెళ్ళి శారదకు ఓటెయ్యమని ప్రచారం చేస్తానన్నాను. దాంతో వెనక్కు తగ్గారు’’.

‘‘నిజంగా అలా అన్నావా ?’’

‘‘మరి – అసలు  నీకు ఎదురుగా ఎవర్నీ నిబెట్టొద్దన్నాను. వజ్రంలాంటి మనిషిని ఏకగ్రీవంగా గెలిపించాలని  అంటే అక్కడ వినేవాళ్ళెవరు? నీ విలువ  తెలిసినవాళ్ళెవరు?’’

‘‘నా  స్నేహితురాలివని తెలుసుగా –  నీ మాటలేం పట్టించుకుంటారు గానీ ` పోనీ ` మీ పార్టీ సంగతి తెలిసొచ్చింది గదా ` మా పార్టీలో చేరిపోరాదూ?’’

‘‘కాంగ్రెస్‌ అంటే ఈ మురికి మనుషులే అనుకుంటున్నావా ? గాంధీ, నెహ్రూ, సరోజినీ, దుర్గాబాయ్  -ఎలాంటి వాళ్ళు నడిపిస్తున్నారు. ఆ కాంగ్రెస్‌ని ఒదలటమే. ఒడ్డున నీళ్ళు మురిగ్గా ఉన్నాయని  నదీ ప్రవాహాన్నే కాదంటామా? నేనూ ఆ మహా ప్రవాహంలో ఓ నీటిబొట్టుననుకుంటే కలిగే తృప్తి వేరు. పార్టీ గొడవ ఒదిలెయ్‌. బాగా నలిగిపోయినట్లున్నావు. నట్టూ నిద్ర పోయిందా? దానిని కాస్త పట్టించుకో. మా పిల్లల్ని  నేను చిన్నతనంలో పట్టించుకోలేదని ఇప్పుడు సతాయిస్తారు.’’

‘‘ఎలా కుదురుతుంది చెప్పు అన్నపూర్ణా? ఆస్పత్రి, మహిళా సంఘం, పార్టీ పనులు , మనలాంటి వాళ్ళు పిల్లల్ని  కనకూడదేమో `

రాజకీయాలోకి వచ్చి పని చేయటమంటే ఆడవాళ్ళకెంత కష్టం. మనలా అన్నిటికీ తెగించిరావటం కాదు. ప్రతివాళ్ళు తేలికగా రాజకీయాల్లోకి వచ్చే వీలుండాలి. మా ప్రభుత్వం వస్తే  మేం అలాగే చేస్తాం.’’

‘‘ఏం చేస్తారు?’’

‘‘అబ్బో – చాలా చేస్తాం.తల్లుల కోసం, పిల్లల  కోసం ఎన్ని పథకాలు  నా  బుర్రలో ఉన్నాయో  నీకు తెలియదు. నీకే కాదు – మా వాళ్ళకూ తెలియదు. నేనన్నీ రాసి  పెడుతున్నాను . ఆడవాళ్ళు ఆనందంగా తల్లులు కావాలి. రాజకీయాలు  నడపాలి. ప్రతి గ్రామంలో ఆడవాళ్ళు రాజకీయాధికారం పొందుతారు. అప్పుడు అక్కడ తల్లులందరూ కలిసి తమ పిల్లల  పెంపకం గురించి, ఆరోగ్యం గురించి, చదువు సంధ్య గురించి కలిసి మాట్లాడుకుని అందరికీ బాగుండే సామాజిక నిర్ణయాలు  తీసుకుంటారు. సోవియట్లలో అలాగే జరుగుతోంది.’’

‘‘ఔనట. నేనూ విన్నాను. ఈ మధ్య అబ్బయ్య సోవియట్‌ పుస్తకాలు  తెచ్చి చదువుతున్నాడు. ఆయన చదివాక నేనూ, అమ్మాయి కూడా చదువుతాం’’.

‘‘అమ్మాయేమిటి – స్వరాజ్యమని పేరు పెట్టి – మీ అబ్బాయి పేరు మాత్రం గుర్తుండదోయ్‌ నాకు –  అసలు వాడిని  చూసిందే తక్కువ. అన్నపూర్ణా ఈ సారి నువ్వొక్క దానివీ వస్తే  ఊరుకోను. పిల్లల్ని తీసుకుని, అబ్బయ్యని కూడా తీసుకుని రావాలోయ్‌. నటాషాకు మీ పిల్లల  స్నేహం కావాలిగా – అసలు  అబ్బయ్యికి బెజవాడ కాలేజీలో ఉద్యోగమైతే ఎంత బాగుండేది ` ’’

‘‘మేమొచ్చి మీ ఇంట్లో కాపురం పెట్టేవాళ్ళం’’

‘‘తప్పేముంది. ఆ పని చెయ్యకుండా వేరే ఉంటే నేనొప్పుకుంటానా ?’’

ఆ రాత్రి స్నేహితుల  కబుర్లతో తెల్లవారింది.

ఎన్నికలలో ఓడిపోవటం శారదనంతగా బాధించలేదు గానీ ఎన్నిక గురించి సమీక్షించుకునేందుకు ఏర్పాటు  చేసిన సమావేశం శారదను కుదిపి వేసింది. మహిళా సంఘం సభ్యులు  కుంగిపోయారు. కొందరు ఏడ్చారు. వాళ్ళందరినీ శారద ఓదార్చగలిగింది. ఎన్నికలలో పోటీ చేయటం కేవలం  గెలవటం కోసం కాదనీ, మన సిద్ధాంతాలు  ప్రజలలో ప్రచారం  చేసుకునే అవకాశంగా చూడాలని, ప్రతి పక్షాలు  తప్పును ఎత్తిచూపగలగటం కూడా చిన్న విషయం కాదనీ చెపితే చాలామంది సమాధాన పడ్డారు.

 

img111‘‘అంతమంది ప్రజల ను మనం ఎలా కలుస్తాం? మన సానుభూతి పరుతో మనం మాట్లాడటం వేరు. మనల్ని వ్యతిరేకించే వారిని కూడా ఆలోచింప చేయగలగటం ఎన్నికలోనే సాధ్యం. నేను గెలిచిన , గెలవకపోయిన పార్టీకి, ప్రజలకూ దగ్గరగానే ఉంటాను. అందులో తేడా లేపుడు మనకెందుకు బాధ’’ అంటూ మళ్ళీ సభ్యులలో ఉత్సాహం  నింపింది.

కానీ పార్టీ ముఖ్యులు  చేసిన సమీక్షలో శారద ఓడిపోయినందుకు కారణం మహిళా సంఘం సభ్యులు , శారద చూపిన అత్యుత్సాహం, తెగువ, తెంపరితనం అని చెబుతుంటే నిర్ఘాంత  పోయింది.

‘‘నువ్వు కాంగ్రెస్‌ సభలో వాళ్ళ వేదిక మీదికి ఎక్కాల్సిన అవసరం ఏమొచ్చింది?’’

‘‘వాళ్ళు అసు విషయాలు  కాకుండా అవాకులు  చెవాకులు చెపుతుంటే విని ఆనందించాలా?’’ శారద తీవ్రంగా అడిగింది.

‘‘వాళ్ళ మీటింగులో వాళ్ళు ఏదో ఒకటి మాట్లాడుకుంటారు. మనం వెళ్ళి జోక్యం చేసుకోవటం వల్ల  శారద తెగించిన మనిషని, అహంభావి అని ఇంకా ఇక్కడ నేను చెప్పలేని నానా  మాటలూ  మాట్లాడుకున్నారు. ఆ అవకాశం వాళ్ళకెందుకివ్వాలి?’’

‘‘కానీ ఆ తర్వాత  నా  వ్యక్తిగత జీవితం గురించి మాట్లాడటం మానేశారు’’

‘‘నీ పెళ్లి గురించి మానేశారేమో – కానీ టోటల్‌గా నీ క్యారెక్టరు గురించి చాలా చెడ్డ ప్రచారం చేశారు. పైగా మహిళా సంఘం వాళ్ళు రౌడీలను కర్రతో కొట్టారు. ఆ రాపూట ఇళ్ళ మీద రాళ్ళేస్తే  బైటికి రాకుండా ఉంటే సరిపోయేది. వచ్చి వాళ్ళను కొట్టటంతో కమ్యూనిస్టు ఆడాళ్ళకీ, రౌడీలకూ తేడా లేకుండా పోయింది.’’

‘‘ఆత్మ రక్షణకు, రౌడీయిజానికీ తేడా తెలియకపోతే తెలియజెప్పాల్సిన బాధ్యత మన మీద ఉంటుంది గానీ, ఆత్మ రక్షణ చేసుకోకపోతే ఎట్లా?’’

‘‘కమ్యూనిస్టు ఆడవాళ్ళని మగరాయుళ్ళుగా మారుస్తున్నారనే పేరు వచ్చింది. అది మంచిది కాదు.’’

‘‘మగ రాయుళ్ళేమిటి? వాళ్ళ గొప్పేమిటి? ఆడవాళ్లు తమ మీదికి ఎవరైన వస్తే  ఆత్మరక్షణ చేసుకోగలరని నమ్మి, వాళ్ళకలాంటి శిక్షణ ఇచ్చాం  మనం. అది తప్పెలా అవుతుంది?’’

‘‘ఎన్నికల  సమయంలో తప్పే  అవుతుంది. మామూలు  ప్రజలు  ఆడవాళ్లు వినయంగా, ఓర్పుగా ఉండాలనుకుంటారు. ఆ నమూనాను మనం ఇవ్వలేదు కమ్యూనిస్టు ఆడవాళ్ళు ` ’’

‘‘ఫాసిస్టు వ్యతిరేక దళాలుగా స్త్రీలు  కూడా బెజవాడ వీధుల్లో కవాతు చేశారు. పార్టీ మెచ్చుకుంది. రేపు అవసరమైతే తుపాకులు  కూడా పట్టుకుంటారు.’’

‘‘ప్రత్యేక సమయాలు  వేరు. ఎన్నికలు  వేరు.’’

‘‘మనం ఏమిటో, ఎలా ఉంటామో ప్రజలకు ఎప్పుడైన ఒకటే మెసేజ్‌ వెళ్ళాలి. ఎన్నికలప్పుడొకటి, ఇంట్లో ఒకటి, బైట ఒకటి ఇదేంటి?’’

‘‘ఇంట్లో భర్త కొడితే కమ్యూనిస్టు భార్య తిరిగి కొడుతుందా?’’

‘‘వై నాట్‌. ఎందుకు కొట్టకూడదు ? కాదు – ఆ ప్రశ్నే తప్పు. భర్త కొడితే తిరిగి కొట్టాలి. అప్పుడే అతను భార్యను కొట్టటానికి భయపడతాడు. మీరేమంటారు? భర్త కొడుతుంటే పడాలా?’’

‘‘మరి ఇద్దరూ కొట్టుకుంటే ఆ సంసారం ఎలా సాగుతుంది?’’

‘‘ఆ సంసారం సాగకపోతే ఏం? లోకానికి ఏం జరుగుతుంది. ఆ సంసారం సాగితే ` ’’

‘‘శారదా – నువ్వు మాట్లాడే మాటలు  మహిళా సంఘంలో మటుకు మాట్లాడకు. వాళ్ళు భయపడతారు. భర్తలు  ఒక మాటంటారు. ఒక దెబ్బ వేస్తారు. కాస్త సర్దుకు పోవాలి’’.

శారదకు ఈ చర్చ అవసరమనిపించింది. కమ్యూనిస్టుల్ని బోలెడు మార్చాలి . ఆమెకు జర్మన్‌ ఐడియాలజీలో మార్క్స్‌ రాసిన వాక్యాలు  గుర్తొచ్చాయి. మగవాడు ఆడదానితో ఎలా వ్యవహరిస్తున్నాడో అనేదానిని బట్టే అతను మనిషిగా ఏ స్థాయిలో ఉన్నాడో తెలుస్తుందని చాలా లోతైన తాత్విక విషయంగా చెప్పాడు.

శారద అది చాలా వివరంగా చెప్పింది. అందరూ నిశ్శబ్దంగా విన్నారు. ఇరవై నిమిషాలు  శారద ఉత్సాహంగా మాట్లాడి  ఆపేసిన తర్వాత  ‘‘ఆ ` ఎజెండాలో తత్వాటి  విషయం ఏంటి? చూడండి  ’’ అన్నాడు ఆనందరావు.

అందరూ ఆ సంగతి మాట్లాడుతున్నారు. శారద ముఖం అవమానంతో ఎర్రబడింది.

తర్వాతితి సమావేశంలో శారద నోరు తెరవలేదు. తను ఇట్లా మార్క్సిస్టు సిద్ధాంతాలను  స్థానిక సమస్యలకు అన్వయించి, మార్క్స్‌, ఏంగెల్స్‌ రచనలను  ఉదాహరిస్తూ మాట్లాడినప్పుడల్లా ఇలాంటి మౌనమే ఎదురయిందనే విషయం ఆరోజు అర్థమైంది.

తనను క్రమంగా ఆరోగ్య విషయాలకే పరిమితం చేస్తున్నారనీ, మహిళా సంఘానికే పరిమితమవుతున్నాననీ కూడా అనిపించింది.

మహిళా సంఘానికే పరిమితం అవటంలో చిన్నతనమేమీ లేదు. కానీ అక్కడ కూడా తను చేసే  పొరపాట్లుగా ఆడవాళ్ళకు ఓర్పు, వినయం నేర్పలేకపోవటాన్ని చూపిస్తున్నారు.

తనను ఒక మేధావిగా, కమ్యూనిస్టు పార్టీ నిర్మాతల లో  ఒకదానిగా గుర్తించటానికి నిరాకరిస్తున్నారు.

‘‘ఛ –  తను మరీ ఎక్కువ ఆలోచిస్తోంది’’  అనుకుని అప్పటికి ఆ ఆలోచనలను  పక్కకునెట్టి సమావేశంలో ఇతర అంశాల  మీద మాట్లాడుతున్న వారి మాటలు  శ్రద్ధగా వినసాగింది.

***

దేశానికి స్వతంత్రం రాబోతోందనే వాతావరణం వస్తుండగా కమ్యూనిస్టు మీద నిర్భంధం ఎక్కువైంది. బ్రిటీష్‌ వాళ్ళ ప్రయోజనాలు  తీరిపోగానే వాళ్ళకు కమ్యూనిస్టులే అసలు  శత్రువులని, వారు తమ వారసులు గా ఎవరికి అధికారం అప్పగించి పోవాలనుకున్నారో వాళ్ళకు కూడా కమ్యూనిస్టులే శత్రువులనీ అర్థమైంది. నిర్బంధం పెరగటంతో మళ్ళీ పార్టీ యంత్రాంగమంత చెల్లాచెదరైంది. రహస్యంగా పత్రికలు  నడపటం, నాయకుల  అజ్ఞాతవాసం, ప్రజా సంఘాల  పని పెరగటం ఎన్నో ప్రతికూలతల  మధ్య పని చేయాల్సి వచ్చింది. తెలంగాణలో నిజాం వ్యతిరేక పోరాటంలో కమ్యూనిస్టులు  పేద ప్రజలకు అండగా నిలిచారు. సంగాలుగా  ప్రజల్లో కలిశారు. సంగపోళ్ళంటే పేద రైతు కూలీలు , చిన్న కులాల   వాళ్ళూ ప్రాణాలిచ్చే స్థితికి వచ్చారు. శారదాంబ తెలంగాణా నాయకులకు ఆశ్రయం కల్పించటం వంటి పనులు  అదనంగా మీద వేసుకుంది. రజాకార్ల ఆగడాలకు తట్టుకోలేని వాళ్ళు తాత్కాలికంగా  బెజవాడ వైపు వచ్చి కొన్ని రోజులు  శక్తి పుంజుకున్నారు. వారికి వైద్యం అవసరమైతే శారద ఉండనే ఉంది.

దేశానికి స్వతంత్రం – అర్థ శతాబ్దం దాటిపోయిన స్వతంత్ర సంగ్రామంలో విజయం. భారతదేశం ఒకవైపు విజయోత్సవాలలో మరోవైపు దేశ విభజన సృష్టించిన విలయాలలో  మునిగింది. ఉత్తర భారతదేశంలో హిందూ ముస్లిం మధ్య పగలు  ప్రతీకారాలు  పెరిగిపోయి చరిత్రలోనే అతిపెద్ద విధ్వంసకాండ ఆరంభమైంది. దక్షిణ భారతదేశంలో అది లేదు గానీ హైదరాబాద్‌ నిజాం గురించిన ఆలోచనలు , చర్చలు  మొదలైంది. స్వతంత్ర భారతదేశంలో చేరకుండా తన స్వయం ప్రతిపత్తి నిలబెట్టుకుంటానన్న నిజాం నవాబుపై తెంగాణాలో కాంగ్రెస్‌, కమ్యూనిస్టు ఆర్యసమాజం వంటి అన్ని పార్టీలలో సాంఘిక గ్రూపుల్లో వ్యతిరేకత ఎక్కువయింది. కాంగ్రెస్‌ కంటే కమ్యూనిస్టు ప్రాబల్యం  పెరగసాగింది. ఆంధ్రప్రాంతంలో కమ్యూనిస్టు జమిందారీ వ్యతిరేక పోరాటాలు ముమ్మరం చేయాలనుకున్నారు. దానితో జమీందార్లు అధికారంలోకి వచ్చిన కాంగ్రెస్‌ పార్టీని ఆశ్రయించారు. కాంగ్రెస్‌లో అంతకు ముందున్న పెద్ద భూస్వాముల  సంఖ్య, వారి ప్రాబల్యం  కూడా తక్కువ కాదు. దానితో గ్రామాల్లో వర్గ పోరాటం మొదలైందా అన్నంతగా తీవ్ర వైరుధ్యాలు  కనిపిస్తున్నాయి.

మారిన ఈ పరిస్థితులలో శారదకు ఒక్క క్షణం తీరిక దొరకటం లేదు. కూతురికి కూడా ఒక్క గంట సమయం ఇవ్వలేకపోతోంది. అమ్మమ్మ పెంపకంలో నటాషాకు వచ్చిన లోటేమీ లేదు గానీ తల్లి కోసం పసి మనసు లోపల  ఎక్కడో ఒక ఆరాటం, ఆ ఆరాటం సంతృప్తి  చెందక పోవటంతో చిన్న కోపం చోటు చేసుకుంటున్నాయి. మూర్తి దాదాపు ఇంటి పట్టున ఉండటం లేదు. శారద ఆస్పత్రిని ఒదలలేదు గాబట్టి ప్రయాణాలు  తగ్గి స్థానిక బాధ్యతలు  పెరిగాయి. కృష్ణా గుంటూరు జిల్లాల  గ్రామాల లో చిన్న రైతులకు భూస్వాములకు, చల్లపల్లి జమీందారు వంటి జమీందార్లకు మధ్య పోరు పెరగటంతో కమ్యూనిస్టులు  తీవ్ర నిర్బంధాన్ని ఎదుర్కొంటున్నారు. వారి ప్రాణాలు  ప్రమాదంలో పడుతున్నాయి. కొందరు ప్రాణాలు  కోల్పోయారు.

*

గమనమే గమ్యం-29

img111

 

ఇది తెలిసి శారద ఆలోచనలో పడింది. . ఇంటింటికీ వెళ్ళి ఈ ప్రచారం  నీచమైనదని చెప్పటం వల్ల  సమయం వృధా  తప్ప ప్రయోజనం ఉండదు. అందరికీ ఒకేసారి సమాధానం ఇవ్వాలి.  ముఖ్యంగా కాంగ్రెస్‌ పెద్దలకు. ఎలా? ఎక్కడ? ఎప్పుడు. శారద ఆలోచన తీవ్రత గుర్తించినట్లు ఆ సమయం రానే వచ్చింది. ఆ రోజు కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళు బహిరంగ సభ పెట్టారు. పెద్దా, చిన్నా  నాయకులంతా  వేదిక ఎక్కుతారని వాళ్ళు వేసిన కరపత్రం చూస్తూ తెలిసింది. శారదకు తన కర్తవ్యమేమిటో కూడా అర్థమైంది. హుషారుగా లేచింది. నవ్వుతూ వస్తున్న శారదను చూసి ప్రచారం చేయటానికి బయల్దేరుతున్న ఆడవాళ్ళంత ఆమె చుట్టూ చేరారు.

‘‘ఇవాళ సాయంత్రం మనం ఇంటింటి ప్రచారానికి వెళ్ళటం లేదోయ్‌. ప్రోగ్రాం మారింది’’.

‘‘ఎందుకు? ఏం మారింది? ఎక్కడ కి వెళ్తాం? ఏం చేద్దాం?’’ అందరూ కుతూహలంగా ఆత్రంగా అడిగారు.

‘‘కాంగ్రెస్‌ మీటింగుకోయ్‌’’ శారద ఉత్సాహంగా చెప్పిన మాటకు అందరూ విస్తుపోయారు.

‘‘కాంగ్రెస్‌ మీటింగ్‌కా? మనమా?’’

‘‘ఔను. మనమే. వెళ్దాం. చూద్దాం ఏం జరుగుతుందో. మీరేం కంగారు పడకండి . అంతా నే చూసుకుంటాను. మీరు సభకు వస్తే చాలు “ శారద ఏదో మంచి ఆలోచనే చేసి ఉంటుందని అందరూ నమ్మారు. ధీమాగా తమ పనులకు తాము వెళ్ళిపోయారు. సాయంత్రం ఎంత తొందరగా వెళ్దామన్నా అందరూ తెమిలే సరికి ఆలస్యం అవనే అయింది.

‘‘అవతల మీటింగు మొదలయిందోయ్‌ రండి’’ అంటూ శారద ముందు నడిస్తే వెనకా అందరూ గుంపుగా నడిచారు. వీళ్ళు వెళ్ళేసరికి కాంగ్రెస్‌ నాయకుడొకడు గొంతు చించుకుంటున్నాడు.

‘‘ఆ శారదాంబ డాక్టరు కావచ్చు. కానీ ఆమె చేసిన పనేమిటి? కాంట్రాక్టు పెళ్ళి చేసుకుంది. మనం ఎప్పుడైన విన్నామా? మన సంప్రదాయమేనా ? అసలామెకు ఏ పెళ్ళయినా ఎందుకు? బెజవాడలో ఆవిడ ఇంటికి రాణి  మొగాడున్నాడా  వాళ్ళ పార్టీలో? అది ఇల్లా? సానికొంపా? బెజవాడలో ఎవరినైన అడగండి చెబుతారు. బెజవాడ ఒదిలి ఇపుడు ఏలూరుని ఉద్ధరిస్తానంటుంది. ఏలూరులో కూడా ఒక సానికొంప నడపాలనుకుంటుందా?’’

వింటున్న మహిళా సంఘం వాళ్ళ రక్తాలు  మరిగిపోయాయి. శారద వాళ్ళను ఒట్టి చేతుతో రావాలని  ఆజ్ఞాపించింది. లేకపోతే చేతిలో కర్రలుంటే వాళ్ళు ఆ కాంగ్రెస్‌ నాయకుడి  తల పగలగొట్టే వారే. శారద వాళ్ళ ఆగ్రహాన్ని గ్రహించినట్టు వెనక్కు తిరిగి నవ్వుతూ ‘‘వాళ్ళ మాటలకు కోపం తెచ్చుకుంటే వాళ్ళ బలం పెరుగుతుంది. నవ్వుతూ నవ్వుతూ సమాధానం చెప్పాలి. ఆ పని నే చేస్తాను. చూస్తూ ఉండండి ’’.

అంటూ వడి వడి గా నడుస్తూ వేదిక మీదికి ఎక్కేసింది. వేదిక మీది వాళ్ళంత విస్తుపోయి, వాళ్ళేం చేస్తున్నారో వాళ్ళేకే తెలియనితనంలో అందరూ లేచి నిలబడ్డారు. సభలో జనమూ నివ్వెరపోయి ఎక్కడ వాళ్ళక్కడ నిశ్శబ్దమైపోయారు.

శారద వేదిక మీది వాళ్ళను ఆజ్ఞాపిస్తున్నట్లు ‘‘కూచోండి ’’ అంది గర్జించినట్లే.

అందరూ టక్కున కుర్చీల్లో కూర్చున్నారు ఆ ఆజ్ఞకోసమే ఎదురు చూస్తున్న వాళ్ళలా.

మైకు దగ్గరి నాయకుడి ముఖంలో నెత్తురుచుక్క లేదు.

‘‘జరగండి – వెళ్ళి మీరూ కూచోండి ’’ ఆజ్ఞాపించింది శారద.

ఆయన అమ్మయ్య అనుకున్నట్లు పరుగు పరుగున వేదిక చివరనున్న తన కుర్చీలో పోయి పడ్డాడు.

‘‘కాంగ్రెస్‌ నాయకులను నేనొకటే ప్రశ్న అడుగుతున్నాను. మీరు ఎన్నికల ప్రచారం కోసం సభ పెట్టారా ? శారదాంబ జీవితాన్ని గురించి ఇష్టమొచ్చినట్లు ప్రచారం చేయటానికి సభ పెట్టాం ? మనవి వేరు వేరు పార్టీలు . వేరు వేరు ప్రణాళికలు. ఎన్నికలలో గెలిచి మనం ప్రజలకు ఏం చేస్తామో చెప్పటానికి సభలు  పెట్టుకోవాలి. ప్రజల  సమస్యలేమిటి, మన రాజకీయాలేమిటి అన్నది ప్రజకు వివరించాలి. కమ్యూనిస్టులతో మీకు విభేదాలెక్కడ ఉన్నాయో చెప్పండి . మీకు తప్పనిపించిన విధానాలను ఎంతైన విమర్శించండి . ఎన్నికల ప్రచారమంటే అది. ఆ కనీస జ్ఞానం కూడా లేకుండా మీరు రేపు ప్రజలకు ఏం చేస్తారు? ఎవరెవరి వ్యక్తిగత జీవితాలు  ఎలా ఉన్నాయో చూసి ప్రజలకు చెప్పుకుంటూ పోతారు?  ఒక స్త్రీని గౌరవించే సంస్కారం లేదు మీకు. రాజకీయాలలోకి వచ్చిన స్త్రీలను గురించి ఇట్లా మాట్లాడి వాళ్ళను వెనక్కు నెట్టడమా మీ ఉద్దేశం. మీ పార్టీ తరపున ఒక స్త్రీ పోటీ చేస్తోంది. ఆవిడంటే గిట్టనివారు నా ఎదురుగా ఆమెను కించపరిచేమాట ఒక్కటి మాట్లాడిన నేను సహించను. వాళ్ళ నోరు మూయిస్తాను. ఆమెను నా  సోదరిగా ఆలింగనం చేసుకుంటాను. కర్ణుడిని సూతపుత్రుడని అవమానించినట్లు నన్ను నా  ‘‘పెళ్ళి’’ పేరుతో అవమానించదల్చుకున్న వాళ్ళకు నేను ఒక్కటే చెప్పదల్చుకున్నాను . కొత్తగా ఆవిర్భవిస్తున్న భారతదేశంలో కులాన్ని అణగదొక్కుతాం. శీలం, నీతి, అవినీతి, పెళ్ళి అయింది, కాలేదు అంటూ స్త్రీలను అవమానించేవారిని ఇంకెంతమాత్రం సహించం. మీ పాత నీతులు  పనికిరావు. స్త్రీలు  తమ గురించి, దేశం గురించి బాధ్యత తీసుకుంటారు. బెజవాడలో మా ఇల్లు  ఆపదలో ఉన్నవారికి ఆశ్రయమిచ్చేచోటు. అది నా ఇల్లు  కాదు. మీ అందరిదీ. మీరందరూ రావచ్చు. మా అమ్మ అన్నం పెడుతుంది. బెజవాడలో నా ఇల్లంటున్నారే ఆ ఇంట్లోనే కాదు. మద్రాసులో మా నాన్న రామారావు గారిల్లు  ఉండేది. భారతదేశంలో పండితుందరూ వచ్చి మా అమ్మ చేతి భోజనం చేసి మా నాన్నతో సంప్రదించి వెళ్ళేవారు. వీరేశలింగం గారు మా ఇంట్లో ఉండేవారు. ఔను – జీవితాన్నంత సమాజం కోసం ధారపోసిన ఆయననూ అవినీతిపరుడన్నారు. వయసు మీదబడి భార్యా  వియోగంతో కుంగిపోతున్న ఆయన మీద అవినీతి ఆరోపణలు  చేసింది మీ వాళ్ళే ` మీ టంగుటూరి ప్రకాశం గారే ప్లీడరుగా తన చమత్కారమంతా  చూపించి ఆయనను ముద్దాయిగా నిలబెట్టి దోషిగా నిరూపించాడు. మీరు ఆ సంస్కారాన్ని వదలండి .

స్త్రీలను గౌరవించటమంటే ఏంటో నేర్చుకోండి . ఆధునిక స్త్రీ, ఆధునిక మహిళ మీ కళ్ళు మిరుమిట్లు గొలిపి, మీరు కన్నెత్తి చూడలేనంతగా ఎదుగుతోంది. చరిత్ర నిర్మిస్తుంది. చరిత్ర తిరగరాస్తుంది. సిద్ధంగా ఉండండ ఆమెతో తలపడటానికి. ఎన్నికల్లో ఎవరైన గెలవొచ్చు. కానీ నైతికంగా ఇవాళ మీరు ఘోరంగా ఓడిపోయారు. చరిత్రలో తల ఎత్తుకోలేనంత ఘోరంగా ఓడిపోయారు. నేను ఘన విజయం సాధించాను.

ప్రజలారా – నేను నైతికంగా గెలిచి మీ ముందు ధీమాగా నిలబడ్డాను. వేదిక మీది ఈ పెద్దలు  ఓడిపోయి తలలు దించుకున్నారు. నమస్కారం. శలవు’’

ఒక నిర్మల గంభీర ప్రవాహంలా సాగిన శారద ఉపన్యాసం తర్వాత  అంత నిశ్శబ్దమై పోయింది. శారద వేదిక దిగి జనం మధ్యలో నుండి నడుచుకుంటూ వచ్చింది. జనం గౌరవంగా ఆమెకు దారి ఇచ్చారు . ఆ రోజుకి ఇక సభ జరిపే  ధైర్యం కాంగ్రెస్‌ నాయకులకూ, వినే మానసిక స్థితి ప్రజలకూ లేదు.

***

olga title

ఎన్నికలు  దగ్గరబడుతున్న కొద్దీ మహిళా సంఘ ప్రచారానికి ప్రజలు  ఆకర్షితువుతున్నారు. అది అవతలి పక్షం వారిని చాలా కలవరపెడుతోంది. ఏమైనా  సరే ఇక్కడ కమ్యూనిస్టులను గెలవనివ్వకూడదనే పంతం పెరిగి అది వారి విచక్షణా జ్ఞానాన్ని తినేసింది. మహిళా సంఘం వారిని భయపెట్టి ఏలూరు నుంచి తరిమేస్తే  సగం పీడా ఒదులుతుందన్నారెవరో –

‘‘ఎట్లా? వాళ్ళు రాక్షసులు . వాళ్ళను భయపెట్టటం కల్లో మాట. మనల్ని భయపెడతాయి ఆ దెయ్యాలు ’’ కసి తప్ప మరొకటి లేదా మాటల్లో. చివరకి మతిలేని, గతిలేని వీధి రౌడీలను ఆశ్రయించటం తప్ప మరో మార్గం కనిపించలేదు స్థానిక పెద్దలకు. వారికి కాస్త నోరూ, చేతులూ  తడిపి మహిళా సంఘం వాళ్ళు బస చేసిన  ఇళ్ళ మీదకు దాడి చేయమని అర్థరాత్రిపూట పంపారు.

వీధి రౌడీలు  ఆడవాళ్ళని అల్లరిపెట్టి  బెదిరించి యాగీ చేసి వద్దామని హంగామాతో బయల్దేరారు.

ముందు ఇళ్ళమీద రాళ్ళు వేశారు. పగలంత తిరిగీ తిరిగీ వచ్చి ఇంత తిని పడుకున్న ఆడవాళ్ళు అలజడి గా మేలుకున్నారు . వాళ్ళకు అర్థమైంది. ఒకరివంక ఒకరు అర్థవంతంగా చూసుకున్నారు. చీరలు  బిగించి కట్టారు. కొంగు నడుముల్లో దోపుకున్నారు. తలుపులు  దబదబ బాదగానే అవి తెరుచుకుని తమ నెత్తిన కర్రలు  విరుచుకుపడతాయని తెలియని రౌడీలు  లబోదిబోమన్నారు. తామూ నిలబడి కర్రలు తిప్పారు. అరగంట పాటు ఆ స్త్రీల కర్రసాము చూస్తూ చుట్టుపక్కల ఇళ్ళ వాళ్ళు సబ్తులై నిలబడిపోయారు. రౌడీలు ఎటు పోయారో కూడా చూసే అవకాశం లేకుండా పారిపోయారు. ఫాసిస్టు వ్యతిరేక దళాలుగా ఏర్పడినప్పుడు నేర్చుకున్న కర్రసాము ఇప్పటికి సార్థకమయిందని సంతోషపడుతూ ఆ రాత్రి మరి నిద్రపోలేదు ఆ స్త్రీలు . జోరుగా పాటలు  ఆటలతో సందడి చేశారు.

శారద మర్నాడు బెజవాడ నుండి వచ్చేసరికి అందరూ ఒకేసారి మాట్లాడి రాత్రి  జరిగిన యుద్ధాన్ని  సచిత్ర ప్రదర్శనలాగా చెప్పారు. తనను ఓడించటానికి కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళు ఎలాంటి పనికైన తెగబడతారని అర్థమైంది శారదకు. అందరూ కలిసి ఒకటి లేదా రెండు జట్లుగా తిరగాలనీ, ఒకరిద్దరుగా ఎవరూ ఎక్కడకీ వెళ్ళొద్దని గట్టిగా చెప్పింది. ప్రచారాన్ని  ఎంత పద్ధతిగా సాగించాలో వారందరినీ కూర్చోబెట్టి వివరించింది. ఎన్నికల ప్రణాళిక అందరికీ కరతలామకమే. ఐతే ప్రతిచోటా శారదాంబ గారిది కాంట్రాక్టు పెళ్ళట – అదేంటి అనే ప్రశ్న ఎదురవుతూనే ఉంది.

చైతన్యంతో సమాధానం చెప్పగలిగిన వాళ్ళు అవతలి వాళ్ళకు అర్థమయ్యేలా చెబుతున్నారు. కానీ మహిళా సంఘంలోకి అపుడపుడే వచ్చినవాళ్ళు, రాజకీయ ప్రచారం   సంగతి తెలియని వాళ్ళూ ఇచ్చే సమాధానాలు  సంజాయిషీలాగా

ఉండేవి. ‘డాక్టరు గారు చాలా గొప్ప మనిషి. ఎక్కడో ఏదో పొరపాటు జరిగింది. అదంతా  పట్టించుకోవాల్సింది కాదు.’ ఇట్లా మాట్లాడేవాళ్ళను ఉమ, రాజమ్మ రాత్రిపూట సరిదిద్దేవారు. అదంతా  శారద చెవిన పడుతూనే ఉండేది.

సంజాయిషీల్లాంటి ఆ వివరణలు  విన్న శారదకు నవ్వాలో, ఏడవాలో  తెలిసేది కాదు. జీవితమంత ఇలాంటి సంజాయిషీలు  తనో, తన తరపున మాట్లాడేవాళ్ళో  ఇవ్వాల్సిందేనా ?

ఇవ్వాల్సిందే. సమాజంలో ఉన్న భావాలు  వేరు.  ప్రేమ గురించి చం గారు ఎంత రాసిన ,  ప్రేమకు సంఘనీతి అడ్డం వస్తుందన్నా  సంఘనీతి మనుధర్మాల  మీద ఆధారపడ స్త్రీలకు తీరని అపకారం చేసేదనీ, దానిని కూకటివేళ్ళతో పెళ్ళగించి కొత్త పద్ధతులను జీవితంలోకి తెచ్చుకోవాలని ఎంత చెప్పినా  దానిని అర్థం చేసుకోవటం కష్టం. చాలా సంవత్సరాలే పట్టవచ్చు ఆడవాళ్ళ  ప్రేమను నీతి -అవినీతి అనే చట్రం నుంచి విడదీసి చూడటానికి.

ఆడవాళ్ళు చిన్న గీటు దాటినా  దానిని సమాజం సహించలేదు.  ప్రేమ అనేది తెలియక ముందే పెళ్ళిళ్ళయ్యే పరిస్థితి. తర్వాత   ప్రేమవిలువ  తెలిసి కావానుకుంటే తెంచుకోలేని బంధాలు . సరైన విడాకుల  చట్టం లేనపుడు, పెళ్ళయిన వ్యక్తికి  ప్రేమించే హక్కు లేదు. హక్కు కోసం సమాజానికి విరుద్ధంగా పోయే వ్యక్తులున్నపుడే హక్కు అవసరం సమాజానికి అర్థమవుతుంది.

రావు కమిటి హిందూ కోడ్‌ బిల్లు  తయారు చేస్తోంది గానీ దానిలో  ప్రేమకు ఏం చోటుంటుంది?

విడిపోవటానికి  ప్రేమ లేకపోవటం అనే కారణం కాకుండా పరమ నికృష్టమైన  కారణాలు  ఉంటాయి. ఆస్తి, భరణం, వారసత్వం ఇవి ప్రధానమవుతాయి. కానీ ఆడవాళ్ళకు అది కూడా చాలా అవసరం. అంతకు మించి ఇప్పుడే ఎక్కువ ఆశించలేం.

భార్య మీద  ప్రేమ లేదు విడాకులివ్వండి అంటే ఎవరికీ అర్థం కాదు. నా  భార్య రోగిష్టిది. సంసార జీవితానికి పనికిరాదు అంటే విడాకులు  ఇవ్వమని అడగొచ్చని, పొందవచ్చని రావు కమిటి చెబుతుంది. జబ్బు పడిన భార్యను  ప్రేమగా చూసుకునే భర్తులుంటారు. రోజూ భార్య నుండి సంసార సుఖం పొందుతూనే వాళ్ళను ద్వేషించే భర్తులుంటారు. ఈ  ప్రేమ, ద్వేషాలు  భార్యాభర్తల  సంబంధాలో ఎట్లా ఉంటాయో, ఎట్లా పని చేస్తాయో ఆలోచించే చట్టాలు రావటం అసాధ్యం.

ప్రేమ పేరుతో మగవాళ్ళు మోసం చేసే  స్థితిలో ఉండటం – నిస్సహాయ స్థితిలో ఆడవాళ్ళుండటం వాళ్ళకి హక్కుల్ని లేకుండా చేస్తోంది. వాళ్ళకు, మనుషులు గా స్వతంత్ర వ్యక్తులు గా పనికొచ్చే హక్కు కాకుండా పరాధీనులుగా, బానిసలుగా, బాధితులుగా చూసే  హక్కు అడగగలిగిన పరిస్థితులే ఉన్నాయి. ముందు ఆడవాళ్ళ స్థాయి మారి సమానత్వం వస్తే తప్ప ‘ ప్రేమ’ ను అర్థం చేసుకోలేం. అపుడు పెళ్ళి ఉండదు.  ప్రేమే ఉంటుంది. ఎంగిల్స్‌ కుటుంబం వ్యక్తిగత ఆస్తిలో శారదకు చాలా ఇష్టమయిన వాక్యాలు  మనసులో మెదిలాయి.

ఎన్నికలు  ముగిసేనాటికి శారదకు ఫలితం ఏమిటో అర్థమైంది. ‘‘ఒక తరం మగవాళ్ళు తమ జీవిత కాంలో గానీ, ధనంతో గానీ, సామాజికాధికారంతో గానీ స్త్రీని లోబర్చుకునే సందర్భం ఎదురుకానపుడు, అదే విధంగా నిజమైన  ప్రేమతో తప్ప మరే కారణంతోనైన ఒక స్త్రీ మగవాని చెంత చేరవసిన అవసరం లేనపుడు, ఆర్థికపరమైన భయం చేత  ప్రేమికులు  కలియలేని పరిస్థితులు  తొలిగినపుడు, దానికి సమాధానం దొరుకుతుంది. ఆ మాదిరి జనం పుట్టాక, వారి ప్రవర్తన గురించి ఈనాడు మనం చెప్పే సలహాలకు వారు చిల్లిగవ్వవిలువ  కూడా ఇవ్వరు. తమ పద్ధతును తామే నిర్ణయించుకుంటారు. వ్యక్తుల ఆచరణకు అనుకూలంగా జనాభిప్రాయాన్ని సృష్టించుకుంటారు’’.

ఇది ఎప్పుడు జరుగుతుంది? బహుశ తన జీవితకాంలోనే జరుగుతుందేమో `- వ్యక్తుల  ఆచరణకు అనుకూలంగా జనా భిప్రాయం సృష్టించుకోవటం మానేసి పాతబడిన జనాభిప్రాయాల  ప్రకారం వ్యక్తులను నడవమనే ధోరణే ఇంకా కమ్యూనిస్టు పార్టీలోనూ నడుస్తోంది. ఇది మారెదెప్పుడు. మార్చాలి . ఎన్నికల  కంటే అది ముఖ్యం. తను ఓడి పోతుంది. కాంగ్రెస్‌ ఎన్నిక నిబంధనలన్నీ ఉల్లంఘిస్తోంది. తన ఓటు వేసి బెజవాడ వచ్చి ఆ ఎన్నిక గురించి మర్చిపోదామనీ, కూతురితో ఆడుకుంటూ ఒక రోజన్నా  గడుపుదామనీ అనుకుంది. నటాషాకు నాలుగేళ్ళు నిండలేదింకా – మంది చేతుల  మీద పెరుగుతోంది. ఐన అమ్మను చూస్తే  అతుక్కు పోతుంది. చిన్నతనం నుంచీ శారద నవ్వు అందరినీ ఆకర్షించి సమ్మోహితుల్ని చేసేది. చిన్న నటాషాకి కూడా అమ్మ నవ్వంటే ఎంతో ఇష్టం. హాయిగా, మనసారా  , నిష్కల్మషంగా నవ్వే తల్లిని కళ్ళార్పకుండా చూసి ఆ బొమ్మను కళ్ళగుండా మెదడులో గట్టిగా ముద్రించు కుంటున్నట్టు చూసేది. నటాషాను గుండెకు హత్తుకుని ‘‘తొలి నే చేసిన పూజా ఫలమా’’ అంటూ త్యాగరాజ  కీర్తన అందుకునేది. తల్లి పాట వింటూ నటాషా నిద్రపోతుంటే శారద ఆ పాపని, తన  పేర్మ  ఫలాన్ని తనివిదీరా  చూసుకునేది. అట్లాంటి రోజు ఆ తల్లీ కూతుళ్ళకు అరుదే గానీ వాటిని శారద ఎంత అపురూపంగా చూసుకునేదో, ఎంత పరవశంతో అనుభూతి చెందేదో, ఎలాపులకించి పోయేదో శారదకే తెలుసు. నటాషాకి కూడా తెలియదు.

రాత్రి నటాషా పెందలాడే నిద్రపోయింది. మూర్తి ఇంకా ఎన్నిక గొడవల్లోంచి బైటపడలేదు. బహుశ ఫలితాలొచ్చే వరకూ ఏదో ఒక పని ఉంటుంది. శారద చాలా రోజుల  తర్వాత  సుబ్బమ్మతో కలిసి భోజనం చేసింది. సుబ్బమ్మ చాలా తక్కువ తింటోందనో, చిక్కిపోయిందనో అనిపించింది.

‘‘అమ్మా – నీ గురించి పట్టించుకోవటం లేదు. ఇంత చిక్కిపోయావేమిటి? అంత తక్కువ  తింటున్నావేంటి? కొంచెం  వడ్డిస్తానుండు’’ అంటూ హడావుడి  చేసింది.

‘‘నువ్వు నన్ను పట్టించుకునేదేంటి? ఆ పని నాది. నువ్వేమో నా  చేతికి చిక్కకుండా తిరుగుతున్నావు. . నాకు  వయసు మీద పడటం లేదా? తిండీ, నిద్రా తగ్గుతాయి. ఒళ్ళు తగ్గితే మంచిదే’’ సుబ్బమ్మ నవ్వుతూ తీసిపారేసింది శారద మాటల్ని.

‘‘మాట్లాడకుండా రేపు నాతో ఆస్పత్రికి రా  . అన్ని పరీక్షలూ  చేస్తాను’’ గట్టిగా అంది శారద.

‘‘అలాగే. రానంటే ఊరుకుంటావా  ? కాళ్ళూ చేతులూ  కట్టి పడేసైనా  లాక్కుపోత వు. అలాగే చెయ్యి నీ పరిక్షలు .’’

భోజనాలు  ముగించి ముంగిట్లో కాసేపు చల్ల గాలికి కూచుందామని వచ్చేసరికి గేటు తీసుకుని ఎవరో వస్తున్నారు.

***

 

గమనమే గమ్యం-28

 

 

volga‘‘శారదాంబకు ఈ ఉత్తరం ఇచ్చి రావమ్మా’’ అంటూ పార్టీ ఆఫీసుకి వచ్చిన కార్యకర్త ఒకాయన సత్యవతి చేతిలో ఒక కాగితం కట్టపెట్టాడు. ‘‘ఇది ఉత్తరమా’’ అనుకుని నవ్వుకుంటూ హుషారుగా బయల్దేరింది సత్యవతి. శారదాంబ ఇంటికి వెళ్ళటం అంటే సత్యవతికి చాలా ఇష్టం. శారదాంబ కనపడనంత సేపూ నవ్వుతూ మాట్లాడుతుంది. ఆ కాసేపట్లోనే మనకు అండగా డాక్టరు గారున్నరనే భావాన్ని కలిగిస్తుంది. సుబ్బమ్మ గారు తినటానికి ఏదో ఒకటి పెడతారు. సుబ్బమ్మ మేనగోడలు పద్మ సరదాగా మాట్లాడుతుంది. మహిళా సంఘం ముచ్చట్లు చెప్పుకుంటారు. ఆ సంతోషం తొందర పెడుతుంటే వేగంగా నడుస్తూ వచ్చిన సత్యవతి ఇంటి ముందు ఆవరణలోనే ఆగిపోయింది. సెప్టెంబర్‌ నెలలో గులాబీలు ఇంత విరగబూస్తాయా అనుకుని కళ్ళు విప్పార్చుకుని చూస్తోంది. ఇంటి ముందు తోటంత ఎర్రని, తెల్లని గులాబీ పంట పండినట్లుంది. గాలికి తలలు ఊపుతూ మనోహరంగా ఉన్నాయి. సత్యవతికి ఆ పూలన్నింటికీ అరచేయి వెడల్పులో, ఎర్రని ఎరుపు రంగులో ఉన్న రెండు గులాబీలను చూస్తె మనసాగలేదు. చేయి ఊరుకోలేదు. గబగబా వెళ్ళి వాటిని కోసింది. మహా అమూల్యమైన కానుక తీసుకెళ్తున్న భక్తురాలిలా లోపలికి వెళ్ళింది. శారద హాస్పిటల్‌కి వెళ్ళటానికి తయారై బయటకు వస్తూ సత్యవతిని చూస్తూ ‘‘ఏంటోయ్‌ ` పొద్దున్నే ఇలా వచ్చావు’’ అంటూ నవ్వుతూ భుజం మీద చేయి వేసి తట్టింది. సత్యవతి భగవంతుడికి సమర్పిస్తున్నట్లుగా ఆ గులాబీలను శారదాంబ కళ్ళముందుంచింది గర్వంగా. శారదాంబ ముఖంలో నవ్వు పోయి గంభీరమై ‘‘ఎక్కడవివి?’’ అంది. ‘‘మీ తోటలోవే’’ పెద్ద రహస్యం కనుక్కున్నట్లు చెప్పింది.
‘‘ఎందుకు కోశావు?’’
‘‘మీ కోసమే’’ ప్రేమగా చెప్పింది. ‘‘తల్లో పెట్టుకుంటే అందంగా ఉంటుందని’’ .
శారద కోపాన్ని కంట్రోలు చేసుకుంటూ ‘‘నా తల్లో ఎన్నడైన ఈ పూలు చూశావా? నేను పూు పెట్టుకోవటం చూశావా ? హాయిగా అందంగా చెట్టుమీద ఉండే పూలని కోసెయ్యటానికి నీకు మనసెట్లా ఒప్పింది? కొంచెం ఆలోచిస్తే తెలిసేదే `-చెట్టున ఉంటే నాలుగు రోజులు అందరి కళ్ళకూ పండగలాగా ఉంటుంది. నా తల్లో నీ తల్లో సాయంత్రానికి వడలి పోతాయి. ఇంకెప్పుడూ గులాబీలు కొయ్యవద్దు’’ ఎంత పొరపాటు చేసిన నవ్వుతూ నవ్వుతూ సరిదిద్దే డాక్టర్‌ గారికి ఇంత కోపం వచ్చిందంటే అది చెయ్యకూడని పనే అని సత్యవతికి రూఢీ అయింది.
‘‘ఇలా తిరుగు’’ అని సత్యవతిని వెనక్కి తిప్పి ఒక పువ్వు ఆమె జడలో పెట్టి ` ‘‘ఇది మా అమ్మకివ్వు. చిన్న గిన్నెలో నీళ్ళు పోసి పెడుతుంది. రెండు రోజులు ఇలాగే ఉంటుంది. ఇంతకూ నువ్వు వచ్చిన పనేంటి?’’ శారద చేతిలో తను తెచ్చిన కాగితాల కట్ట పెట్టింది సత్యవతి. అది తీసుకుని బైటికి వెళ్తున్న శారదకు ఇద్దరు కార్యకర్తు ఎదురొచ్చారు. సత్యవతి వాళ్ళనెప్పుడూ చూడలేదు. ఖద్దరు పంచలు కట్టుకుని, అరచేతుల చొక్కాతో నవ్వుతూ మాట్లాడుకుంటూ వస్తున్నారు. ఇద్దరి చేతుల్లో పచ్చని విచ్చీ విచ్చని పత్తి కాయలున్నాయి.
శారదాంబ కళ్లు వాటిమీద పడ్డాయి. వాటినీ వాళ్ళ ముఖాలనూ మార్చి మార్చి చూస్తున్న శారదను చూస్తుంటే సత్యవతికి ఏదో అర్థమైంది. ఇప్పుడేం జరగుతుందో చూద్దాం అనే కుతుహలంతో నాలుగడుగులు బైటికి వేసింది.
‘‘ఏంటా కాయలు ?’’ అనుమానంగా అడిగింది శారద.
‘‘పత్తి కాయలు డాక్టరు గారూ. పత్తి చేలకడ్డంబడి వచ్చాము లెండి . ఈ సంవత్సరం పత్తి బాగా అవుతుంది. చెట్టునిండా కాయలే `’’
‘‘ఏం లాభం రైతుకి రూపాయిండదుదు’’ శారద కఠినంగా అంది.
‘‘ఏం? ఏం? ఎందుకుండదు ?’’ ఆశ్చర్యంగా తమ చేతుల్లో బలంగా ఆరోగ్యంగా ఉన్న పత్తి కాయలను మార్చిమార్చి చూశారిద్దరూ.
‘‘పత్తి చేల మీద మీదుగా వచ్చిన ప్రతివాడ చేతులు దురద పెట్టి ఒక్కోడూ ఐదారు కాయలు కొస్తే ఇంకా పగిలి పత్తి ఇవ్వటానికి కాయలెక్కడుంటాయి. అమ్ముకోటానికి రైతుకి పత్తెక్కడుంటుంది? ఆ కాయలు ఎందుకైన పనికొస్తాయా? మీరు సరదాగా పట్టుకోటానికి తప్ప. కనీసం బాగా పగిలి పత్తి వస్తున్న కాయను కోసినా మీ ఇంట్లో వాళ్ళు ఆ పత్తిని దేనికైన ఉపయోగించుకుందురు. ఈ కాయలు ఎందుకు కోసినట్టూ’’
పాలిపోతున్న ఆ ఇద్దరు యువకుల ముఖాలు చూసి సత్యవతి ముఖంలో ‘‘బాగా అయ్యింది’’ అన్న తృప్తి, చిన్ననవ్వు, తన బాధ మర్చిపోయి ఎగురుతున్నట్టే లోపలికి పోయింది.
***
రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో హిట్లరు ఓడిపోవటం వల్ల బ్రిటీష్‌ వాళ్ళకు కలిగింది తాత్కాలిక ఉపశమనమే అయింది. యుద్ధం పేరుతో ఏదో ఒక రకంగా వలస దేశాల్లో ఉద్యమాల ఉద్రుతిని ఆపుకొంటూ వస్తున్న సామ్రాజ్యానికి అది ఇక కుదరని పని అయింది. ముఖ్యంగా భారతదేశంలో వారి పరిస్థితి రోజురోజుకీ క్షీణిస్తోంది. తిరగబడని వర్గమంటూ ఏదీ మిగలలేదు. దేశంలో ఎక్కడ చూసినా కార్మికులు , ప్రభుత్వోద్యోగులూ తిరగబడుతున్నారు. సమ్మెలు ముమ్మరమయ్యాయి.
సైనికులు , నావికులు కూడా తిరగబడితే ఏ సామ్రాజ్యం తట్టుకునిలబడ గలుగుతుంది?
కానీ చివరి క్షణం దాకా సామ్రాజ్యాన్ని రక్షించుకోవాలి, భారతదేశాన్ని సర్వ నాశనం చేసి గాని ఒదలకూడదనే పట్టుదలతో బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం అన్ని రకాల ఉపాయాలను, వ్యూహాలను ఆశ్రయించి రోజులు పొడిగించుకోవాలని చూస్తున్నది.
ఆ వ్యూహాలలో ఒక భాగంగా ఎన్నికలను ప్రకటించింది. దేశం ఒదిలి వెళ్ళక ఎన్నికలు మీరు పెట్టేదేమిటని భారతీయులు అడగరనీ, కొత్తగా నేర్చుకున్న ఈ ఎన్నికల ప్రక్రియ మీద వారికి వల్లమాలిన మోజనీ ప్రభుత్వానీ తెలుసు. ప్రొవెన్షియల్‌ ఎన్నికలకు అన్ని పార్టీలు సిద్ధమయ్యాయి.
బ్రిటీష్‌ పాలనకు వ్యతిరేకంగా జరగాల్సిన సభలలో, స్వాతంత్ర్యానంతరం దేశ పునర్నిర్మాణం కోసం భిన్న రాజకీయాలలో ఉన్నవారి మధ్య జరగాల్సిన సభలలో కొన్నిటినైనా భారతీయులు తమకు తామే వ్యతిరేకంగా మాట్లాడుకోటానికీ, కొట్లాడుకోటానికీ మళ్ళించటం ప్రభుత్వ ఉద్దేశమైతే అది నెరవేరింది. అన్ని పార్టీలూ ఎన్నికలకు సిద్ధమయ్యాయి. కమ్యూనిస్టు పార్టీ తన అభ్యర్థులను ప్రకటించింది. పూనా ఒడంబడిక ప్రకారం హరిజన అభ్యర్థులకు ముందు ప్యానల్‌ ఎన్నికలు జరిగాయి. రామకృష్ణయ్య, శారద, ఈశ్వరరావు వంటి అగ్రశ్రేణి నాయకులు పని చేసి లక్షమందితో బహిరంగ సభ జరిపారు. ప్యానల్‌ ఎన్నికలలో గెలుస్తామనే గట్టి ఆశ కృష్ణాజిల్లా రిజర్వుడు స్థానం మీద, క్రైస్తవ రిజర్వుడు స్థానంలోనూ కమ్యూనిస్టులకు ఉంది. అలాంటి ఆశతోనే ఏలూరు నియోజకవర్గంలో శారదాంబను నిలబెట్టాని నిర్ణయం తీసుకున్నారు. కృష్ణా , గోదావరి జిల్లాలలో శారదంటే ప్రజలలో అభిమానం ఉంది. సమర్థురాలు. తప్పక గెలుస్తుందని అందరికి నమ్మకం ఉంది.
అందరూ ఉత్సాహం గా శారదను అభినందిస్తుంటే మూర్తి ముఖమే కొంచెం కళాహీనమైంది.
శారద అది గమనించింది.
‘‘మూర్తీ! నువ్వు ఎన్నికల్లో పోటీ చెయ్యాలనుకుంటే నాకు సీటు వచ్చినట్టుందిగదోయ్‌’’ అంది నవ్వుతూనే.
‘‘నాకెందుకు సీటిస్తారు శారదా. నేనెవరిని? శారద భర్తను. ఆ కారణంగానే బెజవాడ వచ్చాను. వచ్చినవాడిని ఊరికే కూచోబెట్టటమెందుకని బాధ్యతప్పగించారు. అంతేగాని ఎన్నికల్లో సీటెందుకిస్తారు?’’ అన్నాడు పరిహాసంగానే ` నవ్వుతూనే.
‘‘నవ్వుతూ అంటున్నావా? నిజంగా నీ మనసులో ఏముంది మూర్తీ’’ శారదకు మనసులో ఏదో శంక మొదలైంది.
‘‘నా మనసులో ఏముందో గ్రహించలేనంతగా నాకు దూరమయ్యావా?’’ అంటూ అక్కడ నుంచి వెళ్ళిపోయాడు మూర్తి.
శారదకు మూర్తి భావం అర్థం కాలేదు. అపార్థం చేసుకోబుద్ధి కాలేదు.
మూర్తిది అంత చిన్న మనసు అనుకోవటం అసాధ్యంగా ఉంది. కానీ కామేశ్వరరావుని ఇంట్లో ఉంచినపుడు అతని మానసిక స్థితి, అతను చేసిన పని గుర్తొస్తే – ఇప్పుడు కూడా అతన్ని పురుషాహంకారం వేధిస్తున్నదా అనే అనుమానమూ కలుగుతోంది. అహంకారం తలెత్తితే అంకురంలోనే తుంచివేయటం తప్ప మార్గం లేదు. తలెత్తకుండా ఉండేంతటి మహాత్ముడు కాదు మూర్తి. మగవాళ్ళను మహాత్ములుగా కాదు ముందు మగబుద్ధి ఒదిలించి మనుషులుగా మార్చుకోవాల్సిన పని కూడా ఆడవాళ్ళదే ` అబ్బా –ఆలోచిస్తేనే విసుగ్గా, అలసటగా ఉంది. కానీ తప్పదు – ఇది ముఖ్యమైన పని అనుకుంది శారద. ఆ పనికంటే ముందు ఎన్నికల పనులు వచ్చి మీద పడ్డాయి. మరి దేని గురించీ ఆలోచించే, పని చేసే వ్యవధానం లేదు.
***
ఎన్నికలంటే కోలాహలమే. ఏలూరు ఎన్నికలలో నిలబడుతున్నది ఇద్దరూ స్త్రీలే అవటం వల్ల మహిళా సంఘం అంత ఏలూరికి వచ్చేసింది. రెండు పెద్ద ఇళ్ళల్లో అందరికీ వసతి, భోజనం ఏర్పాట్లు చేయటంతో ప్రచార కార్యక్రమంలో అందరూ తలమునకలుగా ఉన్నారు. ఇంటింటికి తిరిగి ప్రచారం. పేటల్లో మీటింగు. పదిరోజులకోసారి చొప్పున నెల రోజుల్లో మూడు బహిరంగ సభలు. శారదాంబ బృందమే పకడ్బందీగా ఎన్నికల ప్రచారం జరిగే పద్ధతంత ప్లాను చేసుకున్నారు. శారద అంటే మహిళా సంఘం వాళ్ళందరికీ గౌరవం. ప్రేమ. అందరినీ ‘ఏమోయ్‌’ అంటూ చనువుగా కలుపుకుపోయే శారదలో నాయకురాలు , స్నేహితురాలూ కూడా వాళ్ళకు కనిపించి ఆమెకు అతుక్కుపోయారు. పాటలు , నినాదాలు తయారై పోతున్నాయి అప్పటికప్పుడు. కాంగ్రెస్‌ నుంచి పోటీ చేస్తున్న అభ్యర్థికి మహిళా సంఘం అంటూ ప్రత్యేకంగా లేదు. పెద్ద నాయకులు , మగవాళ్ళే ప్రచారంలో కనిపిస్తున్నారు. ఆడవాళ్ళు చనువుగా ఇళ్ళల్లోకి వెళ్ళటం, మంచీ చెడ్డా మాట్లాడటం, పోషకాహారం గురించి చెప్పటం, శారద వెళ్ళిన చోట తల్లీ పిల్లా ఆరోగ్యం గురించి విచారించి సూచనలివ్వటం వీటన్నిటితో శారద గేకుపు ఖాయమని అందరికీ అనిపించింది. మొదట్నించీ కమ్యూనిస్టులంటే పడని ‘ముకో’ పత్రికకు ఇది కంటగింపయింది. వెంటనే ‘శారదాంబ కాంట్రాక్టు పెళ్ళి’ అంటూ ప్రత్యేక కథనమొకటి ప్రచురించింది. కాంగ్రెస్‌ పార్టీ వాళ్ళు దానిని కరపత్రాలుగా మార్చి ఇంటింటికీ పంచి పెట్టారు.
రాజమ్మ, , రాజేశ్వరి, ఉమ, విమల మరో ఆరుగురూ కలిసి ఇంటింటి ప్రచారం చేస్తుండగా ఒక ఇంట్లో వాళ్ళు ఈ కరపత్రాలు చూపించి దీని సంగతేమిటి అనడిగేసరికి రెండు నిమిషాలు అందరూ నిశ్శబ్దమై పోయారు. ఉమ వెంటనే తేరుకుని ‘‘ఇట్లాంటి రాతలు డాక్టరు గారి గురించి రాసిన వాళ్ళకు మీరు ఓట్లెయ్యాలనుకుంటే వెయ్యండి . స్త్రీలను గౌరవించటం తెలియని పార్టీని ఎన్నుకోవాలంటే ఎన్నుకోండి . పుకార్లను నమ్మొద్ద’’ని చెబుతుంటే ఆ ఇంటావిడ ఉమను ఆపేసింది.
‘‘అదంతా తరవాత సంగతమ్మాయ్‌. పుకార్లని మీరంటున్నారు. నిజాలని కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళు ఈ కరపత్రాలు పంచిపెట్టి వెళ్ళారు. నాకొక్కటే సమాధానం సూటిగా చెప్పండి . డాక్టరమ్మగారి భర్తకు అంతకు ముందే పెళ్ళయిందా లేదా? పిల్లలున్నారా లేదా?’’
నలుగురూ ముఖాముఖాలు చూసుకున్నారు.
రాజమ్మ ధైర్యంగా ఉన్న విషయం చెబుదామని నిర్ణయించుకుంది.
‘‘అంతవరకూ నిజమేనండి. డాక్టరు గారి భర్తకు అంతకు ముందే పెళ్ళయింది. అది చిన్నతనంలో జరిగిన పెళ్ళి ` ’’
రాజమ్మ మాటల్ని మధ్యలో ఆపేస్తూ ఇంటి యజమాని కాబోలు అడ్డు వచ్చాడు.
‘‘మేమందరం చిన్నతనంలో పెళ్ళిళ్ళు చేసుకున్న వాళ్ళమే. ఇప్పుడు నదురుగా ఇంకో మనిషి కనిపిస్తే పెళ్ళి చేసుకుంటే ఇదిగో ఈవిడేమైపోతుంది? అదట్లా ఉంచండి -కొందరు మగవాళ్ళు రెండు పెళ్ళిళ్ళు చేసుకుంటారు. ఎవర్నయిన ఉంచుకుంటారు. అది వాళ్ళిష్టం. మీ డాక్టరమ్మ ఆ ప్లీడరు గారిని సంప్రదాయ ప్రకారం సప్తపది మంగళసూత్రధారణతో వివాహం చేసుకుందా? అట్లా జరిగి ఉంటే అందులో విడ్డూరం లేదనుకునేవాళ్ళం. ఈ కాంట్రాక్టు పెళ్ళేమిటి? కాగితాలు రాసుకుంటే సరిపోతుందా? అది మాకు అర్థం కావటం లేదు. అంతకంటే డాక్టరమ్మ గారిని మద్రాసు ప్లీడరొకాయన ఉంచుకున్నాడంటే బాగా అర్థమవుతుంది ` ’’
మహిళా సంఘం వాళ్ళ రక్తం ఉడికి పోయింది. ఉమ తన చేతిలో ఉన్న కాగితాల కట్టతో ఆ మగమనిషి భుజం మీద ఒక్కటి వేసి ‘‘రండే పోదాం – వీళ్ళతో మనకు మాటలేంటి’’ అని గిరుక్కున వెనక్కు తిరిగింది. మిగిలిన వాళ్ళూ ‘‘ఛీ! ఛీ! ఏం మనుషులు ’’ అంటూ బైటికి నడిచారు.
‘‘మీ అఘాయిత్యం గూలా! ఆడవాళ్ళేన మీరు. చెట్టంత మగాడి మీద చెయ్యి చేసుకుంటారా ’’ అంటూ ఇంట్లో వాళ్ళు చేస్తున్న గోల వెనక నుంచీ వినపడుతూనే ఉంది.
***

గమనమే గమ్యం-27

img549

-ఓల్గా

~

olgaఆ రోజు సాయంత్రం పని ముగించుకుని డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ గారి హాస్పిటల్‌కు వెళ్ళింది శారద. ఆమె దగ్గర ఎప్పుడూ ఒకరిద్దరు అనాథ స్త్రీలు  నర్సుగా శిక్షణ పొందుతూ బతుకుతుంటారు. ఎవరినైన తన దగ్గరకు పంపితే వాళ్ళు కాస్త తెలివైన వాళ్ళయితే సుభద్ర లేని లోటు తీరుతుంది. లేకపోతే తనకు హాస్పిటల్‌లో చాలా కష్టమవుతుంది.

రంగనాయకమ్మ గారికి కాన్పు కేసు ఉండి లేబర్‌ రూంలో ఉండటంతో. శారద చనువుగా ఇంట్లోకి వెళ్ళింది. చలంగారు, పద్మావతిగారు, ఇంకొంతమంది కూర్చుని ఉన్నారు.

శారదను పద్మావతి గుర్తుపట్టి లేచి వచ్చింది.

‘‘బాగున్నారా డాక్టర్‌’’ అంటూ కావలించుకుంది. మద్రాసులో రెండు కుటుంబాల  మధ్యా స్నేహం ఉండేది. శారదను ‘అక్కా’ అని పిల్చేది పద్మావతి.

‘‘నువ్వెంత బాగున్నావు పద్మా – చాలా అందంగా ఉన్నావు” అంది శారద.

‘‘అందుకే సినిమావాళ్ళు వెంటపడుతున్నారు’’ చలంగారు చురక వేశారు.

‘‘మీ స్నేహితురాలుండేది – ఏం పేరు? గుర్తురావటం లేదు. వాళ్ళమ్మ ఇంకో అమ్మాయిని చేరదీసింది. రాజ్యం  అని. ఆ పిల్ల  ఇపుడు సినిమా ప్రపంచానికి రాణి . చాలా అందమైనదిలే. నటన కూడా తెలుసు. మీ స్నహితురాలేం చేస్తోంది’’.

‘‘డిల్లీలో ఉందనుకుంటా. మంచి ఉద్యోగం, భర్త,పిల్లలు , సంసారంలో పడి పోయింది’’.

‘‘మంచి పని చేసింది. నాకు ఇల్లు, నాటక  కళా రెండూ కావాలని  కష్టపడుతున్నాను. నువ్వు రాజకీయాలు , వైద్యం, ఇల్లు  ఎట్లా చూసుకుంటున్నావక్కా ? ’’

‘‘రాజకీయాు ఆయన చూసిపెడతాడు. ఇల్లు  వాళ్ళమ్మ చూసిపెడుతుంది. వైద్యం మాత్రం ఆమే చూసుకుంటుంది. మన వొయ్యి లాగానే’’ అన్నారు  చలం .

డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మను కుటుంబంలో అందరూ వొయ్యి అంటారు.

శారద ఆశ్చర్యంగా ఆయన వంక చూసింది. ఆయన అన్ని మాటలు  తన గురించి మాట్లాడటం అదే మొదటిసారి.

శారదకు ఒక్కక్షణం ఆయనకు తన బాధ చెబుదామా అనిపించింది. మరుక్షణంలో ఆ ఆలోచనని తుడిచేసింది. తన సమస్య తనే పరిష్కరించుకోవాలి. మరెవరికీ ఆ శక్తి ఉండదు. తను సమర్థురాలని ముందు తను నమ్మాలి. ‘‘నా రాజకీయాలు  నేనే చూసుకుంటాను. నా  పనులు  నావే.  ఇల్లంటావా ? ఇల్లు  ఇంకా ఫ్యూడల్‌ దశలోనే ఉంది కాబట్టి మా అమ్మ దానిని పట్టుకుని ఒదటం లేదు. ఒదిలిన రోజు దానిని నేననుకున్నట్లు ఒక సామాజిక ప్రదేశంగా చేసేస్తాను. వైద్యం నేనే చేస్తానని మీరే ఒప్పుకున్నారు. గాబట్టి పేచీ లేదు’’ అని గలగలా నవ్వింది శారద.

‘‘నీ నవ్వు వల్ల  నీ మాటలు  నమ్ముతున్నాను’’. అన్నారు  చలం  శారదను మెచ్చుకోలుగా చూస్తూ

‘‘శారద గురించి నీకు తెలిసింది తక్కువ. ఎక్కువ మాట్లాడొద్దు. ఆమెలాంటి మనుషులుండరు’’ అంది పద్మావతి.

‘‘తక్కువ కాదు. అసలు  మాట్లాడను’’ అంటూ మౌనంలోకి వెళ్ళిపోయారాయాన. పద్మావతి సుబ్బమ్మ గారెలా ఉన్నారని  అడిగింది.

‘‘ఒకసారి ఒచ్చి చూడరాదూ ` అమ్మ సంతోషిస్తుంది. నీ గురించి ఎప్పుడూ తల్చుకుంటుంది. మీరు వేసిన నాటకాలు  వంటివి పద్మావతి కూడా వేయరాదా  అని గొణుగుతుంటుంది’’.

పద్మావతి నవ్వేసింది ‘‘ఏదో ఒక  నాటకాలు  వెయ్యమనే అమ్మ ఉంది నీకు. అదృష్టవంతురాలివి .

‘‘మీ ఆయనేమంటున్నారు? ఎలా ఉన్నాడు?’’

‘‘ఎప్పుడూ అనేదే. కొత్త ఏముంది. ఆయన సహకారం లేనిదే నా  కళారాధన కుదురుతుందా?’’

శారద నవ్వుతూ ‘‘వెళ్ళేలోగా మా ఇంటికొక్కసారి రండి  ’’ అంటుండగా రంగనాయకమ్మ ఒచ్చింది.

‘‘ఏంటి శారదా ? నీకు మా ఇంటికొచ్చేంత తీరికెలా దొరికింది’’

‘‘తీరికుండి కాదు. పనుండి వచ్చాను’’.

శారద తనొచ్చినదెందుకో చెప్పింది. రంగనాయకమ్మ లేచి ‘‘రా హాస్పిటల్‌కి వెళ్దాం. ఒకమ్మాయిని చూపిస్తా. నీకు నచ్చితే తీసుకుపోదువు గానీ ` ’’ ఇద్దరూ లేచి హాస్పిటల్‌కు వెళ్ళారు.

శారదకు క్ష్మిల బాగా నచ్చింది. అంత బాగా నచ్చకపోయినా  తీసుకునేదే. రంగనాయకమ్మకు థాంక్స్‌ చెప్పి లక్ష్మిని రెండు రోజుల్లో తన దగ్గరకు రమ్మని చెప్పింది. క్ష్మిల కొత్తచోటు ఎలా ఉంటుందోనని భయపడుతుంటే ‘‘ఈ దేశంలోనే ఆమెకంటే మంచి మనిషి ఉండదు. హాయిగా వెళ్ళు. మళ్ళీ నేనిటు రమ్మన్నా రానంటావు “అంది రంగనాయకమ్మ.

క్ష్మిల ఆశ్చర్యంగా చూస్తుంటే ‘‘నే చెప్పింది నిజమే. ఆమెలాంటివాళ్ళు చాలా తక్కువమంది ఉంటారు. నీ జీవితానికి మంచి దారి చూపిస్తుంది’’ అన్నది. క్ష్మిల భర్తనొదిలేసి వచ్చి రంగనాయకమ్మని ఆశ్రయించింది. ఆమె పడ్డ బాధలన్నీ విని డాక్టర్‌గా అన్ని రకాలు  వైద్యాలు  చేసి, తన దగ్గరే ఉంచుకుంది. అలా వాళ్ళింట్లో ఎప్పుడూ నలుగురైదుగురు ఉండేవారు. కొందరు పిల్లలని  డాక్టర్‌ గారి దగ్గర ఒదిలేసేవారు. వాళ్ళు ఆ ఇంట్లో పిల్లలతో  పాటు పెరిగే వారు. డాక్టర్‌గా ఆమెవారిని చేరదీస్తే , చలం  తన పిల్లలతో  పాటు వారికీ  ప్రేమాభిమానాలు  పంచేవాడు. అదొక సామాజిక కుటుంబంగా చూసే వారికి  కొత్తగా, వింతగా, కొందరికి రోతగా అనిపించేది.

img111

రెండు మూడు రోజులు  మూర్తి, శారద మధ్య ముభావంగా గడిచిపోయాయి. ఇద్దరికీ మాట్లాడాలని ఉంది గానీ ఎవరూ చొరవ తీసుకోలేదు. మూర్తికి ఇంతలో మద్రాసు వెళ్ళాల్సిన పనిబడింది.

‘‘నువ్వూ రారాదు ?  ’’ అని అడ గాడు.

‘‘రాను . నాకు చాలా పనులున్నాయి “ . అని అక్కడ నుంచి వెళ్ళిపోయింది.

మూర్తి వెళ్ళాక ఒక రోజంతా  ఆస్పత్రి పనులతో తీరిక లేకుండా గడిచింది. చాలా రోజు నుండీ చేయించాల్సిన చిన్న చిన్న రిపేర్లు – పాతబడిన వస్తువులు  తీసెయ్యటం. కొత్తవి తెచ్చి సర్దటం – అందరితో కలిసి శారద కూడా పని చేసింది. సంక్రాంతి నెల. కాన్పు కోసం తప్ప ఆస్పత్రికి ఎక్కువ మంది రారు. కాస్త తీరిక దొరికింది.

మహిళా సంఘం మీటింగులతో మరో రెండు రోజులు  గడచిపోయాయి. అనేక నిర్ణయాలు  తీసుకున్నారు. శారద కూడా అదనపు బాధ్యతలు తీసుకోక తప్పలేదు. సుభద్రతో స్నేహంగా మాట్లాడి  ఆమె బెరుకు పోగొట్టింది. రెండు రోజుల పాటు అంతమంది స్త్రీలతో గడిపి అందరి సమస్యలూ  పంచుకునేసరికి శారద మనసు కూడా ఉల్లాసంగా మారింది. ముఖ్యంగా సుభద్ర తను పూర్తికాలం  పార్టీ కార్యకర్త అయినందుకు పడే సంతోషం, గర్వం చూశాక, పార్టీ అంటే ఆమెకున్న అంకితభావం చూశాక శారదకు మూర్తి చేసిన పని సబబుగానే తోచింది.

‘తనతో చెప్పలేదే’ అన్నదొక్కటే కలుక్కుమంటోంది మనసులో. ఆ సాయంత్రం మీటింగు ముగిశాక అందరూ వెళ్ళిపోయారు. మెల్లీ మాత్రం మిగిలింది.

‘‘నువ్వేమిటో బాధ పడుతున్నావు చెప్ప’’ మని ఒత్తిడి చేసింది. మెల్లీ తనను అంతగా పరిశీలించి అర్థం చేసుకున్నందుకు ఆశ్చర్యపడుతూ అంతా చెప్పింది శారద.

మెల్లీ మౌనంగా విని కాసేపు ఆలోచించి –

‘‘కామేశ్వరరావు విషయం నువ్వు మూర్తితో మాట్లాడలేదు గదా. అతనికి కోపం వస్తే  అది నీ నిర్ణయమన్నావు కదా ` అప్పుడు అతని గురించి నువ్వు ఆలోచించలేదు. అతను దానికి బదులు  తీర్చుకున్నాడు. మీరిద్దరూ అనేక విషయాలు  కలిసి నిర్ణయించుకోవాల్సి  వస్తుంది.

ఇవాళ ఏం కూర వండమంటారు అని మాత్రమేఅడిగే మామూలు  గృహిణివి కాదు నువ్వు. నీకో కొత్త చీరె కొని నగలు  చేయించి లోబరుచుకునే మామూలు  భర్త కాదు అతను. మీరు మీ హద్దులు  స్పష్టంగా గుర్తించాలి. ఎవరి ప్రాంతం ఏది?  ఎక్కడకి ఎవరు చొచ్చుకురాకూడదు. ఎక్కడ కి ఇతరును రానీయకూడదు `- ఈ విషయాల్లో గందరగోళ పడితే చాలా బాధలొచ్చి పడతాయి. మీరు కూచుని శాంతంగా మాట్లాడుకోండి ’’.

శారద మౌనంగా ఉండి పోయింది.

‘‘శారదా –  నీకు రాజకీయాలు, ఇల్లు, ఆస్పత్రి చాలా బాధ్యతలు. అంత బాధ్యతతో మూడింటినీ నడపాలి. నడుపుతున్నావు.  ఆ నీ సామర్థ్యం చూసి మూర్తి భరించలేకపోతున్నాడు. మగవాళ్ళకు చాల  అహం ఉంటుంది. కమ్యూనిస్టులైనంత మాత్రానా  అది పోదు. వాళ్ళు మగ కమ్యనిస్టులుగానే ఉంటారు. భార్యలను భార్యలుగానే చూస్తుంటారు. వాళ్ళను మనం మార్చాలి. . దానికి చాలా ఓపిక కావాలి. మీ ఇద్దరి మధ్యా ఉన్న  ప్రేమ  నీకు ఆ ఓపికను ఇవ్వాలి . ఇస్తుంది’’.

మెల్లీ మాటలకు శారదాంబ మనసు కొంత కొంత మెత్త బడింది .

olga title

‘‘మీతో మూర్తి ఈ విషయాలు మాట్లాడాడా?’’

‘‘మాట్లాడాడు. ఒక మగవాడ లాగానే మాట్లాడాడు. నేను చెప్పినది విన్నాడు  గానీ ఎంతవరకు అర్థం చేసుకున్నాడో అనుమానమే. ఎందుకంటే అతన్ని మార్చే శక్తి నీ దగ్గర తప్ప మరెవరి దగ్గం ఉండదు. మా అందరితో పని చేసేటపుడు అడ్డం రాని అహం నీ దగ్గరే వస్తుంది. నువ్వు భార్యవి కాబట్టి. అది చాలా సంప్రదాయ సంబంధం. దానిని మార్చాలి  మనం. ఆలోచిస్తే  నీకే తెలుస్తుంది. రాజీ పడొద్దు. కానీ మాట్లాడు. వివరించు. మూర్తి గ్రహించేలా చెయ్యి. ఎవరి చోటు వారు  నిర్ణయించుకోండి  . ఒకరి చోటునింకొకరు దురాక్రమణ చేయకండి . మొండితనం, పంతాలు  ఎవరికీ మంచివి కావు. వాటిని మీ మధ్యకు రానీయకు. మాట్లాడు. అదొక్కటే మార్గం’’. మెల్లీ మాటలు  మననం చేసుకుంటూ అంది శారద.

‘‘నేను అతని భార్యను కాను. సంప్రదాయం ప్రకారం అసలు  కాను. నన్నతను భార్యలా చూడటం నేనూ భరించలేకపోతున్నాను’’.

‘‘సంప్రదాయం ప్రకారం భార్యవు కాదు – నిజమే. కానీ మూర్తి నిన్నలాగే చూస్తున్నాడు. నీ చుట్టూ ఉన్నవాళ్ళూ అలాగే చూస్తున్నారు. దానిని నువ్వర్థం చేసుకోవ లి. నువ్వు కోటి మందిలో ఒకతివి. కోటిమంది నిన్నర్థం చేసుకోవటం మాటలు  కాదు. నువ్వు కత్తి మీద సాము చెయ్యాలని నాకు తెలుసు. కానీ తప్పదు’’

మెల్లీ మెల్లిగా శారదననునయిస్తూ మాట్లాడింది. శారద తనలోకి తను చూసుకుంటున్నట్టు మెల్లీకి చెప్పింది. ‘‘నేనూ మా ఇద్దరి సంబంధాన్నీ చాలా  ఉన్నతంగా అనుకున్నాను. ‘భార్య’గా ఉండాలని నాకు  లేకపోయినా  లోకమంతా  నన్ను మూర్తి భార్యగానే చూస్తోంది. భార్యగా కొందరూ, ఇంకో విధంగా కొందరూ మొత్తానికి  మూర్తికి నా  మీద మరెవరికీ లేని అధికారం ఉందని చెప్తున్నారు . నేను దానిని అంగీకరించటానికి సిద్ధంగా లేను. మూర్తితో ఆ విషయం స్పష్టంగా చెప్తాను. మేం  ప్రేమికులం . కలిసి బతుకుతున్నాం. ఇద్దరు మనుషులు  కలిసి బతుకుతున్నపుడు ఏవో గొడవలు, అహంకారాలు, అభిప్రాయ బేధాలు  వస్తాయి. వాటి  గురించి మాట్లాడి  ఒకరినొకరు అర్థం చేసుకోగల  పరిణితి మా మధ్యలో ఉంటేనే మా సంబంధం నిలబడుతుంది. అలా కాకుండా తరతరాలుగా  భార్యాభర్తల  మధ్య ఉన్న అధికార సంబంధాన్ని మా మధ్యకు మూర్తి తెచ్చాడా? ఒక్క క్షణం ఆ బంధం నిలవదు. ఆ విషయంలో రాజీ ప్రసక్తే లేదు. నన్ను నేను పోగొట్టుకోలేను.’’

శారద చేతిని తన చేతిలోకి తీసుకుని  ప్రేమగా నొక్కింది మెల్లీ.

‘‘ముందు నువ్వు ఏమిటో అది తెలుసుకో’’.

శారద గలగలా నవ్వేసింది.

‘‘నేనేమిటో నాకు తెలుసు మెల్లీ – నేను ఆధునిక స్త్రీని. అనుక్షణం సమాజంతో తలపడుతూ, దానిని మార్చాలని  తపనపడే ఆధునిక స్త్రీని. సమాజంలోని సకల  సంబంధాలనూ మార్చే గొప్ప పూనికతో పెరిగిన ఆధునిక స్త్రీని. నాకు సంకెళ్ళు లేవని కాదు – నిరంతరం ఆ సంకెళ్ళు తెంచే పనే నాది – ఒక సంకెల  తెగితే మరొకటి వచ్చి పడుతోంది. నేను పోరాడుతున్నాను . జీవిస్తున్నాను. స్త్రీగా, కమ్యూనిస్టుగా, డాక్టర్‌గా, కూతురిగా, తల్లిగా, ఒక పౌరురాలిగా జీవిస్తున్నాను. ఎంత ఘర్షణ మెల్లీ, ఎన్ని పరీక్షలు , ఎన్ని విజయాలు , ఎన్ని అపజయాలు  ఐనా  ఆనందంగా ఉంది. నేను నేనైనందుకు ఆనందంగా ఉంది. గర్వంగా ఉంది. జీవితం అంటే ఇట్లా ఉండాలనిపిస్తోంది. సవాళ్ళతో, సందిగ్ధతతో, ప్రశ్నలతో, సమాధానాలతో, ఎలాంటి సమయంలో జీవిస్తున్నామో  కదా మనందరం’’

వెలుగుతున్న శారద ముఖంలోకి చూస్తూ ఉండి పోయింది మెల్లీ.

***

గమనమే గమ్యం-26

img549

 

olgaశారద ఇంట్లో టెలిఫోను హాల్లో కాకుండా గదిలో ఉంటుంది. శారద ప్రత్యేకమైన విషయాలు మాట్లాడుకోవాలంటే వీలుగా  ఉంటుందనీ, హాల్లో అందరి ముందూ పార్టీకి సంబంధించిన విషయాలు  మాట్లాడటం మంచిది కాదనీ అలాంటి ఏర్పాటు   చేశారు. ఒకరోజు ఉదయం శారద ఆ గదిలోకి వెళ్లేసరికి మూర్తి మాట్లాడుతున్నాడు.

‘‘శారద ఉంది. విషయం ఏమిటో చెప్పండి . ఔనా ? అలాగా? మంచిది. కాముద్ని ఇక్కడ ఉంచటం కంటే మద్రాసు లో  ఉంచటం మంచిది. మానసిక రోగులకు మద్రాసులో మంచి హాస్పిటల్‌ ఉందిగా’’

శారద ఒక్క అంగలో ఫోను దగ్గరకు వెళ్ళి మూర్తి చేతిలో ఫోను తీసుకుంది.

‘‘హాల్లో – జోగయ్యా – చెప్పు. కామేశ్వరరావు కేమయింది’’.

ఐదారు నిమిషాలు  అవతల వ్యక్తి చెప్పేది  శ్రద్ధగా విని

‘‘కామేశ్వరరావుని ఇక్కడ కే తీసుకురండి . ఇక్కడ మా ఇంట్లోనే ఉంటాడు. అతని వైద్యం నేను చూసుకుంటాను. ఏం ఫరవాలేదు. ఇబ్బంది ఉంటే నేను చెప్పనా ?’’ ఫోను పెట్టేసి మూర్తి వైపు చూస్తే  అతనికి ముఖం అవమానంతో తెల్లబోవాలో , కోపంతో ఎర్రబడాలో తెలియనితనంతో తెలుపెరుపుల కలగలుపుతో  ఉంది.

‘‘మూర్తీ –  నా  తరఫున నువ్వు మాట్లాడాల్సిన పని పెట్టుకోకు. అది మనిద్దరికీ మంచిది కాదు. ముఖ్యంగా పార్టీ పనుల  విషయాలు . మన సంబంధం ఎంత దగ్గరిదైనా  నేను పార్టీలో స్వతంత్ర ప్రతిపత్తి ఉన్న సభ్యురాలిని’’.

అక్కడ నుంచి వెళ్ళిపోతూ ‘‘కామేశ్వరరావుకి పైన మేడమీది గది సిద్ధం చేయమని అమ్మతో చెప్తాను. మనం కొన్ని రోజులు  కింద గదిలోకి మారదాం’’ అంది.

‘‘నీ ఇష్టం’’ మూర్తి కోపాన్ని అణుచుకోటానికి ప్రయత్నిస్తున్నాడు.

శారద అది గమనించినా  గమనించనట్లు బైటికి వెళ్ళిపోయింది.

కామేశ్వరరావు బెంగాల్‌లో కరువు ప్రాంతాలను చూడటానికి వెళ్ళిన ఆంధ్ర బృందంతో  పాటు వెళ్ళాడు. అక్కడ పరిస్థితులను చూసి తట్టుకోలేక మతిస్థిమితం తప్పింది. ఈ కబురు ఈ ఫోన్‌ రాకముందే తెలిసింది. అతన్ని తన ఇంట్లో ఉంచుకుని నయం చేసి పంపాలని శారద అనుకుంది. మూర్తితో చెప్పింది. మూర్తి విని ఊరుకున్నాడు. మూర్తికి అభ్యంతరం ఉంటుందని శారదకు కాస్త కూడా సందేహం  లేదు.

ఇప్పుడు అతన్ని మద్రాసు పంపమనే సలహా ధారాళంగా ఇస్తున్న మూర్తిని చూస్తే కోపం వచ్చింది.

నాలుగైదు రోజులు  ఇద్దరిమధ్యా ముభావంగా, ముక్తసరి మాటలతో నడిచాక  మూర్తి భరించలేక పోయాడు.

‘‘శారదా – ఇది ఇల్లు – హాస్పిటల్‌ కాదు. కామేశ్వరరావుని ఆస్పత్రిలో ఉంచటం మంచిదని నాకనిపించింది. అందులో తప్పేముందో  నా  కర్థం కావటం లేదు’’. శారదకు మూర్తిని చూస్తె  జాలేసింది. ఇన్నేళ్ళుగా తన ఇంటికి సంబంధించిన నిర్ణయాన్నీ తనే తీసుకునే అలవాటున్న వాడు . ఆడవాళ్ళు అమాయకులు , అజ్ఞానులు , బలహీనులు  అనే ఆలోచన బాగానే ఒంటబట్టి ఉంటుంది. తను తీసుకునే తప్పు నిర్ణయాలు  సరిదిద్ది తన ఇంటిని, జీవితాన్ని  చక్కదిద్దాననుకుంటున్నాడు. సున్నితంగా తెలియజెప్పాలి.

‘‘తప్పేంలేదులేవోయ్‌. ఆ విషయం గురించి మనిద్దరికీ వేరు వేరు అభిప్రాయాలున్నపుడు ఇద్దరం మాట్లాడుకుని నిర్ణయించుకోవాల్సింది. అలా చెయ్యకపోవటం ఇద్దరి తప్పూనూ – మనకిది కాక చెయ్యటానికి చాలా పనులున్నాయి. రేపు కాముడొస్తున్నాడు కూడా – అదుగో అలా ముఖం ఎర్రగా చేసుకోకు. ముద్దొస్తావు’’ అంటూ మూర్తి నుదుటిన ఒక ముద్దు పెట్టి వెళ్ళింది శారద. మూర్తి కాస్త చల్లబడ్డాడు.

మర్నాడు  కామేశ్వరరావు వచ్చాడు . ఇల్లంతా  సందడయింది. అతన్ని చూడటానికి ఎంతమందో వస్తున్నారు. అందరిలో శారద కొందరిని మాత్రమే అతని దగ్గరకు పంపిస్తోంది. అది చాలామందికి కోపం తెప్పించింది.

కామేశ్వరం వున్న స్థితిలో అందరినీ ఒక్కసారి చూడటం ప్రమాదం అని ఎంత చెప్పినా  ముఖం గంటుపెట్టుకునే వెళ్తున్నారు.

శారద హాస్పిటల్‌ పని ఎంత తొందరగా వీలైతే అంత తొందరగా ముగించుకుని కామేశ్వరరావు దగ్గరకొచ్చి కూర్చుంటోంది.

మందుతో పాటు మాట్లాడటం, అతనిచేత మాట్లాడించటం కూడా అవసరం.

మెల్లిగా కామేశ్వరరావు బెంగాల్‌లో తను చూసిన బీభత్సం గురించి మాట్లాడటం మొదలు పెట్టాడు.

శారద ఆ భీభత్సం వెనకా ఉన్న మానవ క్రూరత్వాన్ని  గురించి, ఆర్థిక కారణాల  గురించి వివరించి చెబుతోంది.

మూర్తికి పార్టీ పనులతోనే సరిపోతోంది. మనసంతా  అసంతృప్తితో నిండి పోతోంది. పార్టీ పనులలో అతనికి సహాయం చేసేవాళ్ళు  తక్కువవుతున్నారు. స్థానిక సమస్యలు  తెలియని వాడు పైనుంచి వచ్చాడని  అసహనం తెలియకుండానే అందరి మనసుల్లో తిష్టవేసుకుంది.

శారదకు పార్టీ పనులు  అసలు  లేవని కాదు గానీ అవి ఆమెకు నల్లేరు మీద నడక. ముఖ్యంగా మహిళా సంఘం పనులు  ఆమె చక్కబెట్టాలి. శారదంటే మహిళా సంఘంలో అందరికీ గౌరవమే. పనులు  చకచకా జరిగిపోతున్నాయి. హాస్పిటల్‌లో శారద ఉందంటే రోగులందరికీ ధైర్యం. గర్భీణీ స్త్రీలకు, ప్రసవానికొచ్చిన స్త్రీలకైతే అదొక ఆటవిడుపులా ఉండేది. శారద నవ్వుతూ, నవ్విస్తూ, గలగలా మాట్లాడుతూ హాస్పిటల్‌ని విశ్రాంతి మందిరంలా చేసేది. శారద లేనపుడు సుభద్రమ్మ ఇంకో పద్ధతిలో వాళ్ళను బాధ్యతగా చూసుకునేది.

ఇంట్లో వంట బాధ్యతలన్నీ సుబ్బమ్మ గారివే. శారదకు ఆ బాధ్యత ఎన్నడూ లేదు. వచ్చేపోయే వాళ్ళతో మాట్లాడి వాళ్ళ సమస్యలు  పరిష్కరించి పంపటమే. పార్టీ నాయకులు  తరచు వచ్చేవారు. శారద అవసరమైతేనే వారితో కూచునేది. లేకపోతే పలకరించి తన పనుల  మీద తాను వెళ్ళేది. ఇంటి ఖర్చుల  వివరాలు  మాత్రం కనుక్కుని డబ్బు ఎంత కావాలో  అంత ఉండేలా చూసేది.

ఇంటికి ఏ వేళప్పుడు ఎవరొచ్చినా  వారి ఆకలి తీరాల్సిందే. మర్యాదలు  జరగాల్సిందే.

మూర్తి ప్రాక్టీసు ఒదిలి వచ్చాడు . అతని ఆస్తి పాస్తులన్నీ మద్రాసులో కుటుంబానికి ఏ లోటూ లేకుండా చూసేందుకు  వీలైనట్టు చేసి వచ్చాడు . అలా చేసేదాకా శారద ఊరుకోలేదు. తరచు మద్రాసు వెళ్ళి రమ్మని మరీ మరీ చెప్పేది .

ఇక్కడ అతనికి ఏ లోటూ లేదు. శారద పేదవారికి  ఉచితంగా వైద్యం చేస్తూ ఇవ్వగలిగిన వారినుంచి వారిచ్చినంత తీసుకునేది. సంపన్న కుటుంబాల  వాళ్ళకు శారద హస్తవాసి మీద నమ్మకం. ధారాళంగానే ఇచ్చేవారు. వాళ్ళింటో పొల్లాలో పండే సమస్త పదార్ధాలు పంపేవారు.

ఇల్లు , హాస్పిటలూ, పార్టీ పనులు  అన్నిటినీ సమర్థతతో శారద నిర్వహిస్తున్న తీరు చూస్తె  మూర్తికి ఒకవైపు సంతోషం. ఇంకోవైపు ఆశ్చర్యం. మరోవైపు తెలియని బాధ. వీటిలో ఎప్పుడు దేనిది పై చేయి అవుతుందో అతనికే తెలిసేది కాదు. దానితో మనసులో ఎప్పుడూ ఒక అసంతృప్తి ఉండేది. శారద దానినంత గమనించలేదు.

కామేశ్వరరావు ఉన్నన్ని రోజులూ  శారదకు మరో విషయం ఆలోచించటానికి కూడా తీరిక లేకపోయింది. ఒకోరోజు హాస్పిటల్‌కి కూడా వెళ్ళేది కాదు. రాత్రింబగళ్ళూ అతనితో మాట్లాడుతూ కూర్చోవాల్సి  వచ్చేది.

olga title

మూర్తి ఒంటరితనం భరించలేకపోయాడు. శారద తన భార్య అనే విషయం పదే పదే గుర్తొచ్చేది. గుండెలో అహం తన్నుకొచ్చేది. కానీ ఏం చెయ్యాలో తెలిసేది కాదు.

ఒకసారి నాలుగు  రోజులు  వరసగా హాస్పిటల్‌కి వెళ్ళలేదు శారద. మూర్తి పైకి వెళ్ళి గొడవ పెట్టుకోకుండా ఉండలేని స్థితికి వచ్చాడు . మూర్తి మేడ మెట్లెక్కి వస్తుంటే శారద మెట్లు దిగి వస్తోంది.

‘‘ఇవాళ కూడా హాస్పిటల్‌కి వెళ్ళవా ?’’

‘‘ఓపిక లేదు మూర్తీ! రాత్రంతా  కాముడు నిద్రపోనివ్వ లేదు. ఇప్పుడే అతను నిద్రపోయాడు. నాకూ  కాసేపు పడుకుంటే గాని ఓపిక రాదు’’.

‘‘కానీ ఇన్ని రోజులు  వెళ్ళకపోతే హాస్పిటల్‌ ఎలా నడుస్తుంది’’.

‘‘ఏం ఫరవ లేదు. సుభద్ర ఉందిగా. పాపం తనకి డిగ్రీ లేదనే గానీ చాలా అనుభవం. తెలివైనది. నేను చేసినంత తనూ చెయ్యగదు. ఈ నాలుగు  రోజుల్నించీ రోజుకిద్దరు ప్రసవం అయ్యారట. కంగారేం లేదని కబురు చేసింది. నేను సాయంత్రం వెళ్తాను. సుభద్ర నాకు  కుడ భుజం అంటారే అలాంటిది. హాస్పిటల్‌ గురించి నువ్వేం కంగారు పడకు. కాముడు మరో నెల రోజుల్లో మామూలవుత డు. పాపం ఒకటే ఏడుస్తాడు. ఏమన్నా  తినమంటే  ఆకలికి చచ్చినవాళ్ళను తిన్నట్టుందంటాడు. మాటల్లో పెట్టి, చిన్నపిల్లాడి కి చెప్పినట్లు కథలు  చెప్పి తినిపించాలి. నిద్ర పెద్ద సమస్యయింది. కళ్ళు మూసుకుంటే అవే కనిపిస్తున్నాయతనికి’’ మాట్లాడుతూనే తన గదిలోకి వెళ్ళి పడుకుంది శారద.

మూర్తికి శారద ప్రతిమాటా తప్పుగానే అర్థమైంది.

సుభద్ర హాస్పిటల్‌ చూడటమేంటి? ఆమె పార్టీ మనిషి. పార్టీలో కూడా చాలా బాధ్యతగా పని చేస్తుంది. కానీ ఆమెకు హాస్పిటల్‌ అప్పగించి శారద ఈ పిచ్చివాడి కి అన్నం తినిపించి, నిద్రపుచ్చే అల్పమైన  పనులు  చేయటమేంటి ?

ఇలా దీనిని సాగనియ్య కూడదు. ఇవాళ కాముడు. రేపింకొకడు -ఇప్పటికే బైట గుసగుసలు  వినిపిస్తున్నాయి. మేడమీది గదిలో కామేశ్వరరావు, డాక్టరమ్మ ఉంటుంటే మూర్తిగారు కింద ఉంటున్నారని . తనకు శారద సంగతి తెలుసు. ఊళ్ళో అందరికీ ఏం తెలుసు?

భర్త ఇంట్లో ఉండగా తను వేరే మగాడితో వేరే గదిలో రాత్రింబగళ్ళూ గడుపుతుందంటే ఏమనుకుంటారు? అది శారదకెందుకు అర్థం కాదు. దీనిని ఎక్కడో ఒకచోట ఆపాలి.

ఇల్లూ , ఊరూ అంత హడావుడిగా ఉంది. బెంగాల్‌ కరువు గురించి సభ్యులు , నాటక ప్రదర్శనలు , బుర్ర కథలు …

ఈ హడావుడి  కొంత తగ్గాక ఒకరోజు మూర్తి సుభద్రను పార్టీ ఆఫీసుకి రమ్మని కబురు చేశాడు.

సుభద్ర పార్టీ ఆఫీసు నుంచి పిలుపు  అనగానే కాళ్ళు తొక్కుకుంటూ వచ్చింది. తీరా మూర్తి చెప్పింది వినగానే ఆమెకు చాలా సంతోషమనిపించింది.

‘‘ఆస్పత్రిలో ఉద్యోగం మానేసి పూర్తి కాలం  పార్టీ కార్యకర్తగా పనిచేయటానికి వచ్చెయ్యాలి’’.

సుభద్రకు పార్టీ అంటే ప్రాణం కన్నా  ఎక్కువ. పార్టీ కోసం ఏం చెయ్యటానికైన ఆమె సిద్ధమే. అలాంటిది పార్టీనే లోకంగా బతకటమంటే సుభద్రకు అంత కంటే కావలసింది ఏముంది. కానీ ఆస్పత్రి పనీ ఇష్టమే. అక్కడా తను అవసరం. అందువల్ల  తటపటాయించింది.

‘‘డాక్టరు గారితో ఒక్కమాట చెప్తాను. తర్వాత  నిర్ణయం తీసుకుంటా. మా ఆయనతో కూడా చెప్పాలనుకోండి . కానీ ఆయన కాదనరని నా  నమ్మకం’’. ఒక రకమైన ఉద్వేగంలో ఉంది సుభద్ర.

‘‘చూడమ్మా. డాక్టరుగారు కూడా పార్టీ ఆదేశానికి కట్టుబడి  ఉండాల్సిందే. నేను ఆమె భర్తనే కాదు. జిల్లా పార్టీ  నాయకుడనని నీకు తెలియదా? నేను నిర్ణయించి చెప్తున్నాను. నువ్వింకెవరినీ అడగక్కరలేదు. ఎవరి అనుమతీ తీసుకోనవసరం లేదు. పార్టీ నిర్ణయం. ఔనంటావా ? కాదని పార్టీని ధిక్కరిస్తావా ?’’

సుభద్ర కంగారుపడి పోయింది. పార్టీ ఆదేశం ధిక్కరించటమే! ప్రాణం పోయినా  తనా  పని చెయ్యదు.

‘‘నాకు ఇష్టమే నండీ. మీరే పని ఇస్తే అది చేస్తాను.’’

మూర్తి ఆమెకు ఆ క్షణం నుంచే పని చెప్పాడు. ఇట్నించి ఇటే ఆమె మహిళా సంఘానికి సంబంధించిన పని కోసం వెళ్ళాలి. ఆస్పత్రికి గానీ, ఇంటికి గానీ వెళ్ళే అవకాశం లేదు. పని పూర్తి చేసుకుని రాత్రికి ఇల్లు  చేరుకోవచ్చు. సుభద్ర వెళ్ళిపోయాక మూర్తి బాధ, భయం, సంతృప్తి , ఉపశమనం ఇన్ని కలిసిన మనసుతో ఏ పనీ చెయ్యలేక పుస్తకం తీసి మనసు లగ్నం చేయటానికి ప్రయత్నిస్తూ కూర్చున్నాడు.

సాయంత్రం హాస్పిటల్‌కు వచ్చిన శారద అక్కడ పరిస్థితి చూసి ఆశ్చర్యపోయింది. ఇద్దరు స్త్రీలు  నొప్పులు పడుతున్నారు. పట్టించుకునేవాళ్ళు లేరు. ఉన్న ముగ్గురు నర్సులు  ప్రసవానికి సంబంధించిన అనుభవం ఉన్నవ ళ్ళు కాదు. మరో ఆలోచన లేకుండా వాళ్ళిద్దరినీ లేబర్‌ రూం చేర్పించింది. ఇద్దరినీ హుషారు చేస్తూ, అనునయిస్తూ ప్రసవం స్త్రీ శరీరంలో చేయగల ఎంత గొప్ప కార్యమో బోధిస్తూ వారి నుదుటి మీద ముద్దు పెడుతూ వారిని సిద్ధం చేసింది.

ఇద్దరూ కనేసరికి దాదాపు మూడు గంటలు  పట్టింది. ఒక్కతే అక్కడ పనంత సంబాళించుకునే సరికి మరో గంట పట్టింది.

బైటికి వచ్చి చూస్తె  ఆ రోజు డాక్టరు గారి దగ్గర చూపించుకోటానికి వచ్చిన వాళ్ళతో హాలు , వరండా కిటకిటలాడ పోతున్నాయి.

చక, చకా ఒక్కొక్కరినే నవ్వుతూ పలకరిస్తూ ‘‘అలా చేస్తే  ఎలాగోయ్‌ నీ ఆరోగ్యం గురించి నువ్వే పట్టించుకోకపోతే ఎవరికి పడుతుంది. వేరే ఏమీ చెయ్యొద్దు. రోజూ అన్నంలో ఆకుకూర పప్పో, పచ్చడో చేసుకు తిను. సాయంత్రం ఒక వేరుశనగ పప్పుండ తిను. నెల రోజుల్లో నీరసం, గీరసం ఎగిరిపోతుంది. రక్తం పట్టాలోయ్‌ నీకు’’.

‘‘మా ఆయన ఆకుకూర ఇంట్లోకి రానివ్వడు’’.

‘‘నువ్వు తిను. ఆయనకు పెట్టకు’’.

‘‘అలా ఎలా కుదురుతుంది డాక్టరు గారూ ` ’’

‘‘ఎందుకు కుదరదు. గుప్పెడు కూర నీ కోసం నువ్వొండుకోలేవా ? ఇంటిల్లిపాదికీ వంట చేస్తావు. ఈ స్వతంత్రం లేదా ` మీ ఇల్లెక్కడ?’’

‘‘మీ ఇంటి దగ్గరేనండి ’’

‘‘ఇంకేం రోజూ పన్నెందింటికి మా ఇంటికి – ఎవర్నయిన పంపు. నీకు కావసిన ఆకుకూర మా అమ్మ చేయించి పెడుతుంది. అట్లాగే ఒక పప్పుండ ఇస్తుంది. సరేనా ?’’

వెంకమ్మ లేచి శారద రెండు కాళ్ళూ పట్టుకుంది.

‘‘ఛీ! ఛీ! అదేం పనోయ్‌. నువ్వు వెళ్ళు. బైట ఎంత మందున్నారో చూశావుగా’’.

వెంకమ్మ లాంటి ఎందరికో శారద అంటే పిచ్చి ఆరాధన. పనంతా  ముగించుకుని చిన్న నర్సు సరస్వతిని అడిగింది.

‘‘సుభద్రమ్మకి ఏమయింది? ఒంట్లో బాగాలేక ఇంటికెళ్ళిందా?’’

‘‘తెలియదమ్మా. మధ్యాహ్నం ఎవరో వచ్చి పిల్చుకెళ్ళారు. పార్టీ ఆఫీసుకి వెళ్తున్నాను. అరగంటలో వస్తానంది. మళ్ళీ రాలేదు.’’

దానిని గురించి శారద పెద్దగా ఆలోచించలేదు. ఇంత సమయం పడుతుందనుకుంటే ఎవరో ఒకరి చేత తనకు కబురు

చేసే పని గదా అనుకుని ‘‘ఒకోసారి అదీ కుదరదు. అందరం ఎంత కష్టపడుతున్నాం. ఇల్లు, పని, పార్టీ పని, సుభద్రకు పిల్లలు  కూడా. ఎంత ఓపికగా అన్నీ చక్కదిద్దుకుని వస్తుందో. తనకు ఇంట్లో అమ్మ ఎంత అండగానో ఉంది కాబట్టి గానీ ` ’’ అనుకుంటూ ఒకసారి హాస్పిటల్‌లో ప్రసవమయ్యి ఉన్న వారినీ, ప్రసవానికని వచ్చి చేరిన వారినీ పకరించి, వారిని నవ్వించి ఇంటికి బయల్దేరింది.

ఇల్లు  చేరేసరికి అలసట కమ్ముకొచ్చింది. అన్నం కూడా తినకుండా నిద్రపోవాలనిపించింది. కానీ మూర్తీ సుబ్బమ్మ ఊరుకోలేదు. మూర్తి మరీ మరీ బుజ్జగించి తినిపిస్తుంటే సుబ్బమ్మ ముసిముసిగా నవ్వుకుంటూ అవతల గదిలో కూచుంది. కడుపు నిండేసరికి శారదకు ఉత్సాహం  వచ్చింది. గబగబా లేచి తాంబూలం  చుడుతూ

‘నను పాలింప నడచి వచ్చితివో  నా  ప్రాణ నాధ’ అంటూ త్యాగరాజ కృతి  అందుకుంది. మూర్తి గొంతు కలిపాడు.

‘వనజనయన మోమును జూచుట జీ

వనమని నెనరున ` మనసు మర్మము దెసి’

అని అతను పాడితే ` మళ్ళీ పల్లవి  శారద అందుకుంది.

ఇద్దరి మనసుల్లో పట్టరాని  ప్రేమ. మూర్తి శారద చుట్టూ చేతులు  వేసి నడిపిస్తూంటే శారద ఒళ్ళూ, మనసూ పులకరించింది.

‘‘మూర్తి  ప్రేమ  ఉంటే చాలు . ఎంత పనైన చేసేస్తా’’ అనుకుంది. అతని కౌగిలిలో నిశ్చింతగా నిద్రపోయింది.

మర్నాడు  ఇద్దరూ కాఫీ తాగుతూ ముచ్చటించుకుంటూ ఉన్నారు.

‘‘నిన్న ఎంత అలిసిపోయానో – సుభద్ర లేదు. పనిమీద వెళ్తున్నానని  నాకు  కబురు చెయ్యనూ లేదు. రెండు కాన్పులు . యాభై మందికి పైగా జనం. నువ్వు చేసిన ఉపచారం వల్ల గానీ లేకపోతే ఇవాళింత హుషారుగా లేవలేకపోయేదాన్ని’’.

‘‘ఉపచారము చేసే వారున్నారని  మరువకుమా’’ అన్నాడు  మూర్తి.

‘‘మరువకురా – త్యాగరాజు  కీర్తనలో ఒక్కక్షరం కూడా మనం మార్చకూడదు’’. సీరియస్‌గా అంది శారద.

‘‘సరేం ’’ అన్నాడు  మూర్తి సరదాగా. ఇద్దరూ నవ్వుకుంటూ లేచారు. వరసగా రెండు రోజు సుభద్ర  రాలేదు. శారదాంబ ఇక ఊరుకోలేక సుభద్ర ఇంటికి వెళ్ళింది.

ఇంట్లో సుభద్ర లేదు. ఆయన పిల్లలకు  ఒండి పెడుతున్నాడు. శారదను చూసి హడావుడి  పడుతూ ఏం చెయ్యాలో తెలియనట్టు నుంచున్నాడు.

‘‘సుభద్ర లేదా?’’

‘‘లేదు. పార్టీ పనిమీద మచిలీపట్నం వెళ్ళింది.’’

‘‘పార్టీ పని మీదా ` ’’

‘‘ఔనమ్మా. ఇప్పుడామె కూడా నాలాగే పూర్తికాలం  కార్యకర్త కదా. ఇద్దరం అవస్థ పడుతున్నాం . కానీ అలవాటవుతుందిలే ` ’’

‘‘నాకు  చెప్పనే లేదు’’.

‘‘ఎక్కడమ్మా – మూడ్రోజుల నాడు  పార్టీ ఆఫీసు నుంచి వచ్చి రెండు చీరలు  సంచీలో పెట్టుకు వెళ్ళింది. రేపు పొద్దున వస్తుంది. నాకే  ఏ సంగతీ సరిగా తెలియదు. పిల్లకు  ఆమెనొదిలి ఉండటం అలవాటులేక తిప్పలు  పెడుతున్నారు.’’

శారదకు మనసంత చేదయింది. ఇదంత మూర్తికి తెలుసు . తెలియటమేమిటి అతనే చేసి ఉండాలి. ఒక్కమాట తనకు చెప్పలేదు. చెప్పే  వ్యవధానం సుభద్రకు ఇవ్వలేదు.

‘‘రేపొకసారి సుభద్రను రమ్మన్నానని చెప్పండ ’’ అంటూ బైటికి నడిచింది. మూర్తితో ఈ విషయం మాట్లాడాలని కూడా అనిపించలేదు శారదకు. మనసు ఎడారయినట్లయింది.

అతనింత పని చేసి ఆ రోజు రాత్రి తనతో –

కళ్ళల్లోకి నీళ్ళు చిమ్ముకొచ్చాయి. తమాయించుకుంటూ ఆస్పత్రికి వెళ్ళింది. వెళ్ళేలోపే  గుండె దిటవు చేసుకుంది. సుభద్ర తనకు కుడి  భుజమే – కానీ తను ఎడం చేతితో ఎక్కువ పనులు  చేస్తుంది. చేసుకోగలుగుతుంది. ప్రాక్టీసు పెట్టిన దగ్గర నుంచీ ఉన్న సుభద్రకు అన్నీ తతెలుసు. పోన్లే – పార్టీలో ఎదుగుతుంది – సుభద్ర గురించి కాదు – మూర్తి సంగతేమిటి?

***

గమనమే గమ్యం -25

 

img549

 

 

బెంగాల్‌ కరువు గురించి చిన్నగా మొదలైన వార్తలు  కొన్ని రోజుల్లోనే దేశాన్ని ఒణికించేంత పెద్దవయ్యాయి. బెంగాల్‌ ప్రజలకు సహాయం చెయ్యాలనే ప్రచారంతో ప్రజలను చైతన్యపరుస్తున్నారు కమ్యూనిస్టు యువతీ యువకులు. వారిలో కొందరు పాటలు రాశారు. మరికొందరు నాటకాు తయారు చేశారు. కొందరు ఒక బృందంగా  ఏర్పడి బెంగాల్‌ వెళ్ళి కరువుని స్వయంగా అధ్యయనం చేయాలనీ, దానితో పాటు వాలంటీర్లుగా అక్కడ పని చేయాలనీ నిశ్చయించుకున్నారు. ఆ బృందం లో  కామేశ్వరం వు ఉన్నాడని  తెలిసి శారదకు ఆందోళనగా ఉంది.

కామేశ్వరరావు శారదకు మంచి స్నేహితుడు. మేధావి. బాగా చదువుతాడు. శారదతో దీటుగా చర్చలు  చేయగల  సామర్థ్యం ఉన్న వాడు. కానీ అతి సున్నిత హృదయుడు. ఎదుటివారు బాధపడుతుంటే చూడలేడు. వారి కళ్ళు తడి  కాకముందే ఇతని చెంపలు  కన్నీటితో తడిసిపోత యి. అలాగే హటాత్‌ నిర్ణయాలు  తీసుకుంటాడు. కొన్ని రోజులు  ఎవరికీ కనపడకుండా ఎటో వెళ్ళిపోతాడు. ఇలాంటివాడు ఆ కరువు దృశ్యాలు  చూసి భరించగలడా అని శారదకు భయం వేసింది. వార్తల్లో చదువుతుంటేనే ఒళ్ళు జలదరించి, అన్నం సహించటం లేదు. కామేశ్వరావు అవన్నీ చూసి మనిషిలా తిరిగి రాగలడా అనిపించింది. కానీ ఏం లాభం ఎవరు చెప్పినా  వినే మనిషి కాదు. ఈ బృందంతో వెళ్ళకుండా బలవంతంగా ఆపినా  ఒక్కడే ఏదో ఒకరోజు కలకత్తా రైలు  ఎక్కేయగల  సమర్థుడు. దానికంటే పదిమందితో కలిసి వెళ్ళటమే నయం అనుకుని ఆందోళన అణుచుకుంది.

olgaఅణుచుకోలేని సమయంలో మూర్తితో చెబితే ‘‘నువ్వు ఇన్ని విషయాలు  ఎందుకు పట్టించుకుంటావు. ఒకవైపు ప్రజాయుద్ధ ప్రచారం. మహిళా సంఘం సభ్యులు . నీ హాస్పిటలు , పార్టీ సమావేశాలు  వీటన్నిటితో మళ్ళీ కామేశ్వరరావు ఏమవుతాడు? సోమేశ్వరరావు  ఏమవుతాడు అని ఒక్కొక్కరి గురించి పట్టించుకుంటే నీ ఆరోగ్యం ఏమవుతుంది. ఒక మనిషి చేసే  పనులేనా  నువ్వు చేసేది? అందరి బాధ్యతలూ  నువ్వేనా  మోసేది? కామేశ్వరరావు సంగతి తరువాత,  కాస్త నటాషా గురించి కూడా ఆలోచించు’’ అని మనసులో కోపమంత వెళ్ళగక్కి వెళ్ళాడు.

శారద ఈ ఉరుములేని పిడుగుల  జడి కి ఆశ్చర్యపోయింది? ఏమయింది మూర్తికి? ఏదో జరిగింది. లేకపోతే ఇంత ఉద్రేకపడడు అనుకుని మేడమీది నుంచి కిందకు దిగింది. కింద సుబ్బమ్మ నటాషాని ఎత్తుకుని నిలబడి ఉంది.

‘‘డాక్టరుగారి కూతురికి కాస్త ఒళ్ళు వెచ్చబడింది. డాక్టరు గారి మొగుడికి కోపం వచ్చింది’’ అన్నది తమాషాగా.

శారదకంతా అర్థమైంది. నటాషాను ఎత్తుకుని మేడమీదికి వెళ్ళి మందు తాగించి  నిద్రబుచ్చి మళ్ళీ భుజాన వేసుకుని వచ్చి తల్లికప్పగించింది.

‘‘ఇవాళ అన్నం పెట్టకమ్మా. పాలు చాలు . రేపటికి తగ్గిపోతుంది’’.

‘‘నీ కూతురి గురించి మీ ఆయనకు దిగులు . నా  కూతురి గురించి నాకు దిగులు.   మరీ పనులెక్కువవుతున్నాయి. తిండి  తినటం లేదు. నిద్ర పోవటం లేదు. ఎట్లాగమ్మా ఇట్లాగయితే’’.

‘‘ఏం ఫరవాలేదమ్మా. మా అమ్మ నా  పొట్ట మాడనివ్వదు. ఎలాగోలా నిద్రబుచ్చుతుంది’’.

సుబ్బమ్మ నవ్వి ‘‘మాటలు  చెప్తావ్‌. మూర్తి మాత్రం బాగా దిగుపడుతున్నాడు. అతను మద్రాసు నుంచి వచ్చినా  నీకు తీరిక దొరకదు. అక్కడున్నా  నీ గురించిన బెంగే కదా –  పాపం. పిల్ల కూడా నన్ను ఒదిలి తొందరగా అతని దగ్గరకు పోదు. ఈ దిగుళ్ళతో సతమతమవుతున్నాడు. తనూ ఇక్కడ కే వచ్చేస్తానంటున్నాడు.

‘‘వచ్చి ఇక్కడేం చేస్తాడు. మద్రాసు పనులు  ఎవరికి అప్పజెప్పి వస్తాడు? అతనిక్కడకి వస్తే నాకు  మాత్రం కాస్త తెరిపిగా ఉండదా? కానీ పరిస్థితులు  గందరగోళంగా ఉన్నాయమ్మా. అందరం సర్దుకుపోవాలి’’ అంటూ హాస్పిటల్‌కి వెళ్ళింది శారద.

మూర్తి బెజవాడకు వచ్చి పూర్తికాలం  ఇక్కడ పార్టీ పనులు  చూసుకోమంటున్నామని రాష్ట్ర కమిటీ నుంచి వార్త వచ్చిన రోజు శారద సంతోషించింది. ముఖ్యంగా నటాషా మూర్తి దగ్గరవుతారనీ నిశ్చింతగా అనిపించింది. ఇంట్లో వచ్చిన ఈ మార్పే కాదు బైట వాతావరణంలో కూడా మార్పు వస్తోంది.

ప్రపంచ యుద్ధంలో హిట్లరు పరాజయం  తప్పదని గట్టిగా రుజువవుతోంది. కాంగ్రెస్‌ పార్టీ క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమంతో ప్రజలకు దగ్గరవుతుంటే కమ్యూనిస్టులు  ప్రజాయుద్ధ పంథాతో దగ్గర అయ్యారు. అది పై తరగతి మధ్య తరగతి వర్గం లో  ఎక్కువ కనిపిస్తోంది. కృష్ణా , గుంటూరు ప్రాంతంలో చిన్న రైతులలో, కూలీలలో కూడా వారు గట్టి పట్టు సంపాదించారు. క్విట్‌ ఇండియా అంటున్న ప్రజల  మనసుల్లో కూడా సోవియట్‌ యూనియన్‌ గురించి ఆసక్తిని పెంచారు. దాని ద్వారా సోషలిజం అనే భావనను బలం గా వ్యాపింప చేయగలిగారు. శారదాంబ, ఆమె చుట్టూ ఉన్న మహిళా బృందం చేసే  పనులు  మామూలు  ప్రజలకు ఆశ్చర్యంగా ఉండేవి కానీ వారి  పట్ల విముఖత కలగలేదు. ఒకవైపు బోసు, మరొకవైపు గాంధీ నాయకత్వంలోని కాంగ్రెస్‌, ప్రజలను విపరీతంగా ప్రభావితం చేస్తున్నా, కమ్యూనిస్టు భావనలు  ప్రజలకు దగ్గరయి కమ్యూనిస్టుల  మీద గౌరవం పెరిగిందంటే అది శారద, రామకృష్ణయ్య, ఈశ్వరయ్య, వెంకట్రావు, సూర్యావతి  వంటివాళ్ళ నాయకత్వ ప్రభావమే.

జర్మనీ ఓడిపోయిన రోజున పెద్ద పండగలా ప్రజలో ఉత్సాహం  నింపగలిగారు.

olga title

రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం ముగిసిన తర్వాత  మొదలైంది అసలు  సమస్య. ప్రజలలోకి ఎట్లా వెళ్ళాలి. ప్రజాయుద్ధ పంథా తర్వాత  ఆంధ్రప్రాంతంలో కార్యక్రమం ఏమిటి? ఈ చర్చలు  జరుగుతుండగానే ఒకవైపు ఎన్నికలు , ఇంకోవైపు తెలంగాణాలో నైజాం వ్యతిరేక పోరాటం లో  పెరుగుతున్న కమ్యూనిస్టు పార్టీ ప్రాబ్యల్యం , బెంగాల్‌లో కరువు గురించి పట్టించుకుని పని చేయాలనే నిర్ణయం, వీటన్నిటికీ తోడు కళా సాహిత్య రంగాల  ద్వారా  ప్రజల కు దగ్గరయ్యే కార్యక్రమాలు , రచయిత సంఘాల  ఏర్పాట్లు , నాటకాలు  –  ఒకటి కాదు ఆలోచించుకునే వ్యవధానం లేకుండా పనులు  వచ్చి మీద పడుతున్నాయి.

మూర్తి మద్రాసు నుంచి బెజవాడకు వచ్చేసిన రెండు నెలలకు అప్పటివరకూ శారద చూస్తున్న కృష్ణాజిల్లా బాధ్యతలు  మూర్తికి అప్పగించింది పార్టీ.

శారదకు ఆ మార్పెందుకో అర్థం కాలేదు.

‘‘నువ్వు కొత్తగా వచ్చావు. ఇక్కడ పరిస్థితుల  గురించి అవగాహన లేదు. పార్టీ నిన్ను గౌరవించటానికన్నట్లు, నీకో పని చూపటానికన్నట్లు ఈ బాధ్యత ఇచ్చిందనుకో -నువ్వెట్లా ఒప్పుకున్నావు? నా  వల్ల  కాదని ఎందుకు చెప్పలేకపోయావు?’’

శారద ప్రశ్నకు మూర్తి దగ్గర సమాధానం సిద్ధంగానే ఉంది.

‘‘నువ్వు చాల  అలిసిపోతున్నావు శారదా –  ఒకవైపు నీ ప్రాక్టీసు. ఇంకో వైపు మహిళా ఉద్యమం. ఇప్పుడు తల్లివయ్యావు. వీటన్నిటితో జిల్లా అంతటినీ నీ భుజాల కెత్తుకోవటం కష్టం. నా భుజాలు  ఖాళీగానే ఉన్నాయి. ఇక్కడ విషయాలు  నీ ద్వారా నాకు చాలా వరకు తెలుసు. తెలియనివి తెలుసుకుంటాను. పార్టీ నిర్ణయం వెనక కూడా ఇవన్నీ ఉన్నాయి’’.

‘‘గృహిణి ` భార్య, తల్లి ఈ పదాలు  నాకు నప్పవు. నచ్చవు. నువ్వు నా  జీవితంలోకి వచ్చినందువల్ల నా  జీవితం ఏమీ మారదు. మారనవసరం లేదు’’. విసుగ్గా అంది.

‘‘మారుతుందో మారదో ఆ సంగతి ముందు ముందు తెలుస్తుంది గానీ, నీకు బాధ్యతలు  పెరిగి పోయాయి. డాక్టర్‌గా నువ్వు చెయ్యవలసినంత చెయ్యలేకపోతున్నావు. నాకు  ఈ జిల్లా పనుల గురించి తెలియజెప్పటానికి నువ్వున్నావుగా’’ శారదకు ఏదో చికాకు మనసంతా – కానీ పార్టీ నిర్ణయాన్ని కాదనటం తేలిక కాదు. తను జిల్లా పార్టీ నాయకత్వం ఒదల కూడదని కాదు – తన స్థానంలో రావటానికి అర్హులైనవారు చాలామంది ఉన్నారు . సుబ్బారావుగారే ఉన్నారు. చాలా కింది స్థాయి నుంచీ  పైకి వచ్చిన కార్యకర్త. నిజమైన కమ్యూనిస్టు. ఊరికే మాటలు  చెప్పి తప్పించుకునే మనిషి కాదు. తన జీవితంలో ఆచరించే వ్యక్తి. మూర్తికి జిల్లా బాధ్యత అప్పగించటమంటే కేవలం  తన భర్త కాబట్టే – తమ పెళ్ళి కాకపోతే అతనిక్కడకి రానే రాడు కదా – ఇంత స్పష్టంగా కనపడుతున్న విషయానికి మూర్తి కళ్ళెందుకు మూసుకున్నాడు.

ఏదేమైన పార్టీ నిర్ణయించినపుడు తనకు ఇన్ని ఆలోచను అనవసరం అని అక్కడ తో సమాధానపడింది శారద.

***

సత్యవతి నాదెళ్ళ వారి పాలెంలో మహిళాసంఘం సభ తర్వాత  వాళ్ళన్నయ్య దాసుని కలిసింది. దాసు పార్టీ నాయకులతో మాట్లాడ ఆమెను రాజమ్మతో కలిసి పార్టీ ఆఫీసు వెనక గదిలో ఉండి మహిళా సంఘం పనులు  చేసేలా ఏర్పాటు  చేశాడు. రాజమ్మది, సత్యవతిది దాదాపు ఒకే వయసు. కాస్త రాజమ్మే పెద్దదేమో. ఇద్దరూ బాగా కలిసి పోయారు. రాజమ్మ చుట్టు పక్కల గ్రామాలన్నీ తిరిగి మహిళా సంఘ ఆశయాలు  వివరిస్తూ మహిళలను సమీకరించే పని చేస్తోంది.

సత్యవతికి బెజవాడలో మహిళా సంఘం పనులు  కొన్ని అప్పగించి రాజకీయ శిక్షణ కూడా ఇచ్చేలా ఏర్పాటు  చేశారు. చెరొక 20 రూపాయలు  నెలకు ఇచ్చేవారు. అద్దె, భోజనం, మిగిలిన ఖర్చులన్నీ అందులోనే. రాజమ్మకు గ్రామాలకు వెళ్ళినపుడు అక్కడ మంచి భోజనం దొరికేది. సత్యవతికి వంట సరిగా రాదు. మొదట్లో అవస్థ అయినా  రానురానూ  అలవాటు పడింది . పార్టీ ఆఫీసులో, మహిళా సంఘంలో చురుగ్గా పని చేస్తూ, కుదురుగా ముచ్చటగా ఉంటూ, ఎంతో సంస్కారంతో మాట్లాడే సత్యవతి పార్టీ సానుభూతిపరులైన కొందరి యువకుల మనసుల్లో కల్లోలం  రేపింది. ఆ అమ్మాయిని వివాహం చేసుకోవాలనే కోరికను పార్టీ పెద్దతో చెప్పారు. అవివాహిత బాధ్యత పెద్ద బాధ్యత అని పార్టీ భావించేది. వాళ్ళకు పెళ్ళి చేస్తే  తమ గుండె మీది బరువు తగ్గి, వాళ్ళ తిప్పలు  వాళ్ళు పడరారు అనే భావన తెలిసీ తెలియకా అందరిలో ఉండేది. దానితో సత్యవతికి ఇక్కడ కూడా సంబంధాలు రావటం మొదలైంది. సత్యవతి ప్రతి సంబంధాన్నీ తిరస్కరింఛి  పార్టీ నాయకులకు చికాకు, అనవసరమే అయినా  వచ్చింది.

ఈ సత్యవతి సంగతేమిటో తేల్చమని మహిళా సంఘ నాయకులకు ఆదేశాలిచ్చారు. అది శారద వరకూ వచ్చింది. శారద జరిగిందంతా తెలుసుకొని  నిర్ఘాంత పోయింది . ‘‘సత్యవతి పెళ్ళి తప్పించుకుని చదువుకోవాలని  వస్తే  చదువు గురించి ఆలోచించకుండా సంవత్సరంలో నాలుగైదు  పెళ్ళి సంబంధాలు  ఆమె ముందు పెట్టటం ఏమిటి? ఆ అమ్మాయి ఒద్దంటే ఈ అమ్మాయికి ఎవరూ నచ్చరేమిటని కోపగించుకుని అదొక చర్చ చేయటమేమిటని అందరినీ మందలించి – మీకు వీలైతే ఆ అమ్మాయిని బెనారెస్  మెట్రిక్‌కు తయారు చేయండి . లేదంటే జనరల్‌ పుస్తకాలు  చదువుతూ ఆ అమ్మాయి తనే తంటాలు  పడ చదువుకుంటోంది. మహిళా సంఘంలో పని చేస్తుంది కాబట్టి ధైర్యం, ఆత్మ విశ్వాసం లోకజ్ఞానం పెరుగుతాయి. ఆ పిల్లకు పదహారేళ్ళే – చిన్నపిల్ల. ఇది కూడా బాల్య  వివాహమే’’ అంటూ బాగా చికాకు పడింది .

శారద మాట్లాడిన తర్వాత  ఇక సత్యవతికి పెళ్ళి చెయ్యాలనే ఆలోచన అందరూ మానుకున్నారు. సత్యవతి నిశ్చింతగా తన పని తాను చేసుకుంటోంది. ‘కన్యాశుల్కం ‘ నాటకం, ‘‘పూర్ణమ్మ’’ గేయ రూపకం సాంస్క తిక బృందాల  ప్రదర్శనల్లో ముఖ్య భాగమైపోయాయి. పార్టీ సభ్యులు  స్వయంగా నటించి కన్యాశుల్కం  నాటకాన్ని రక్తికట్టిస్తున్నారు. సుభద్ర, సుబ్బారావు దంపతు, కోటేశ్వరమ్మకు కన్యాశుల్కం  నాటకంతో బాగా పేరొచ్చింది. అంతకు ముందొకసారి ముసలి మొగుడి ని పెళ్ళి చేసుకోమనే అర్థం వచ్చే పాటులు  పాడారని మహిళా సంఘం వాళ్ళని తిట్టి మీకు ముసలివాళ్ళు పనికిరారా  అంటూ అర్థం లేని  మాటలు  మాట్లాడిన కార్యకర్తలకు బాల్య వివాహాల   గురించి, వాటి చెడు ఫలితాల   గురించి అర్థమైంది. అలాంటి మాటలు  వినిపించటం లేదు. రచయిత సమావేశాలు  తరచు జరగటంతో ఆంధ్రా ప్రాంతం లో  ఒక చైతన్యం వ్యాపించింది . అది రాజకీయాలకు సంస్కారాన్ని జతగలపటంతో కమ్యూనిస్టులంటే సంస్కారవంతులనీ, స్త్రీలను గౌరవిస్తారనే అభిప్రాయం సామాన్య జనం  లో కూడా ఏర్పడింది.

***

 

 

 

 

 

గమనమే గమ్యం -24 వ భాగం

olgaఅన్నపూర్ణ ఏ క్షణమైన అరెస్టు కావొచ్చునని అందరూ అనుకుంటున్నారు. అబ్బయ్య తన ఉద్యోగం ఒదలటానికి సిద్ధంగా లేడు. ఇద్దరూ కలిసి నిర్ణయం తీసుకున్నారు. ఇద్దరి వంతూ అన్నపూర్ణే పని చేయాలని. పిల్లను అమ్మమ్మ గారి ఊరు పంపించారు. అన్నపూర్ణ రోజుకో ఊరు తిరిగి క్విట్‌ ఇండియా ప్రచారం చేస్తోంది. ఆమె వెళ్ళిన చోటల్లా ఏదో ఒక బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వ వ్యతిరేక చర్య చేయకుండా, చేయించకుండా వెనక్కు రావటం లేదు. తెనాల్లో రైలు పట్టాు పక్కకు తొలిగాయి. ఇంకో ఊళ్ళో టెలిఫోను వైర్లు తెగాయి. మరో చోట ప్రభుత్వ ఆఫీసులో ఫైళ్ళు తగబడ్డాయి. ఏ రోజు ఎక్కడుంటుందో తెలియకుండా జాగ్రత్త పడుతోంది. అబ్బయ్యను పోలీసులు ప్రశ్నించి, రోజూ పోలీస్‌ స్టేషన్‌కొచ్చి కనపడమని చెప్పి ఒదిలేశారు. వారి ఇంటి మీద నిఘా – భర్తను కలుసుకోవటానికి అన్నపూర్ణ ఒచ్చిన , ఆమెను కుసుకోవాలని అబ్బయ్య కదిలినా తమ పని సువవుతుందని పోలీసు అబ్బయ్యను అరెస్టు చేయలేదు. అసలు సమస్య అన్నపూర్ణ అని వాళ్ళకు తొసు.

ఒకే సమయంలో, ఒకే సందర్భంలో అన్నపూర్ణ రహస్య మీటింగు జరపటమూ, తను బహిరంగంగా తిరిగి మాట్లాడగలగటమూ చిత్రమనుకుంది శారద.

అన్నపూర్ణ అరెస్టు కాకుండా ఉండాలని తనకు తెలిసిన వాళ్ళ ఇళ్ళల్లో ఆశ్రయం అడగటం, ఆ సంగతి అన్నపూర్ణకు తెలియపరచటం ఈ పనిలో ఏమరుపాటు లేకుండా ఉంది శారద.

నందిగామ దగ్గర ఊళ్ళో తెలంగాణా నుంచి వచ్చిన నాయకులతో రహస్య సమావేశానికి రకరకాల మార్గాల్లో ప్రయాణం చేసి వెళ్ళింది శారద. తెలంగాణా పోరాటానికి ఆంధ్ర ప్రాంతం నుంచి ఇంకా పెద్ద ఎత్తున ఎలా మద్దతివ్వాలా , ఆహారం, ఆయుధాల వంటి వారి అవసరాలు ను ఎలా తీర్చాలా అని ఇరువైపు వాళ్ళూ కూర్చుని మాట్లాడుకున్నారు. తెలంగాణాలో జరుగుతున్న ఒక్కొక్క సంఘటన గురించి చెబుతుంటే ఆంధ్ర ప్రాంతం వాళ్ళ రక్తం ఉడుకెక్కుతోంది. అందులోనూ వచ్చింది యువకులు . వాళ్ళల్లో చలసాని వాసుదేవరావుని ని చూస్తె శారదకు ముచ్చటేసింది. ఒట్టి ఉద్రేకమే కాదు అతని మాటల్లో వివేకం ఉట్టిపడుతుంది. తెలంగాణా ప్రాంతంలోని భూస్వామ్య సమాజానికీ, ఆంధ్రప్రాంతపు భూస్వామ్య సమాజానికి ఉన్న తేడా చక్కగా వివరంగా చెప్పాడు. ఆంధ్రప్రాంతంలో కూడా రైతును మరింత వేగంగా సంఘటితం చేయాల్సిన అవసరం గురించి, రైతు దయనీయ పరిస్థితి గురించి అంకెలతో సహా చెప్పాడు. శారద అతనిలో భవిష్యత్తుని చూసింది. కాట్రగడ్డ వెంకట నారాయణ, బాపయ్య, శ్రీనివాసరావు, వెంకటరెడ్డి- ఆ యువకులను చూస్తే శారదకు ఉప్పు సత్యాగ్రహానికి ముందు తమ ఇంట్లో చేరిన యువ బృందం గుర్తొచ్చింది. వాళ్ళల్లో కొందరిప్పుడు కాంగ్రెసు, కొందరు కమ్యూనిస్టు పార్టీలో ఉన్నారు . మరి కొందరు లోహియాకు అభిమానులై సోషలిస్టుయ్యారు. ఈ యువకులందరూ కమ్యూనిస్టులు . వాళ్ళను చూస్తే శారదకు గర్వం అనిపించింది. వాళ్ళందరికంటే తను పెద్దది. ఐన శారద కలా అనిపించలేదు. ఈ యువకులు తనకంటే నాలుగడుగులు ముందే ఉన్నారనిపించింది . మా తరం ఈతరాన్ని సృష్టించింది. వీరికి తిరుగులేదు. వీరి వయసులో తమకున్న అస్పష్టతలు , అయోమయాలు , సందేహాలు వీరికి లేవు. ఎలాంటి యువతరం ఇది. వీళ్ళు దేశానికి కొత్త రూపాన్నిస్తారు. భవిష్యత్తంత వీరిదే. వీళ్ళ నాయకత్వంలో నటాషా పని చేస్తుంది అనుకుంటే మురిపెంగా అనిపించింది శారదకు.

చర్చలు రెండు రోజు పాటు రాత్రింబగళ్ళూ సాగాయి. నైజాంలో రాబోయే గడ్డు రోజులను ఎదుర్కొనేందుకు తాత్కాలిక ప్రణాళిక ఒకటి రాసుకున్నారు . రెండోరోజు రాత్రి పదిగంట తర్వాత శారద నందిగామ నుంచి బయల్దేరింది. కొంతదూరం పొలాల గుండా నడిచి రోడ్డెక్కితే అక్కడేదో బస. తెల్లారేవరకూ అక్కడ ఉండేందుకు డాక్టరు గారి కోసం ఏర్పాట్లున్నాయి . బాగా తెల్లారాక ఆవిడ బండిలో దగ్గరున్న రైలుస్టేషన్ కు వెళ్ళి రైల్లో బెజవాడ వెళ్ళిపోవాలని అన్ని జాగ్రత్తలతో ముందే నిర్ణయమయింది.

శారదకు తోడుగా చలసాని వాసుదేవరావునీ, నారా యణనీ, వెంకటరెడ్డిని పంపారు. శారద నడుస్తూ వాళ్ళతో మెల్లిగా మాట్లాడుతోంది.

వాసుదేవరావు ఉత్సాహం గా తన కుటుంబం గురించి చెబుతున్నాడు.

‘‘మా ఇంట్లో అందరం కమ్యూనిస్టులమే డాక్టరు గారు. మా నాన్న బసవయ్య మాకు పెద్ద అండ. మేమేం చేసిన మా వైపే మాట్లాడతాడు. మా చెల్లెళ్ళు మన పాటలు పాడుకుంటూ పెరుగుతున్నానరు. అందరూ చదువుకుంటున్నారు. మా చిన్న తమ్ముడు ప్రసాదున్నాడాండీ. వేలెడు లేడు జండా పుచ్చుకుని పరిగెత్తుతాడు. మా చెల్లెళ్ళు కూడా మీలా డాక్టర్లు కావాలని మా నాన్న చెబుతుంటాడండీ. ఆడపిల్లలందరికీ మంచి చదువుంటే మన దేశం తొందరగా మారుతుంది. మన మహిళా సంఘంలో చూడండి కాస్త చదువు నేర్చుకునే సరికి వాళ్ళ ముందు, వాళ్ళ ఉపన్యాసాల ముందు, నాటకాలు , బుర్రకథలూ చెప్పే వాళ్ళ నేర్పు ముందు మేమెవరం ఆగలేం డాక్టరు గారూ – మహిళా ఉద్యమం గురించి మీకు నేను చెప్పేదేముంది. అదంత మీ సృష్టి గదా’’.

‘‘నేనేం చేశాను వాసూ?- మీ అందరూ గ్రామాల్లో వాళ్ళకు అన్ని రకాలుగా మద్దతిచ్చారు. వాసూ మీరంత నవ యువకులు . ఒక్క విషయం చెబుతాను. ఆలోచించండి . ఇప్పటికిప్పుడు కాదు. ప్రతిరోజూ ఆలోచించండి ’’.

‘‘చెప్పండి డాక్టర్‌ గారూ’’

పొలాల మధ్య ఆ సన్నని డొంకదారిలో మసక వెన్నెల్లో బాగా చూసుకుంటూ, ఆగుతూ నడుస్తున్నారు. పైన ఆకాశంలో నక్షత్రాలు రెండు వైపులా ఏపుగా పెరిగిన జొన్నచేలు ప్రశాంతంగా, నిశ్శబ్దంగా ఉన్న వాతావరణంలో చిన్నగా మాట్లాడుతున్న శారద గొంతు సెలయేటి పాటలా ఉంది.

‘‘వాసూ. ఆలోచించండి . స్త్రీలు మహిళా సంఘాల్లోకి బాగా వస్తున్నారు. పార్టీ చెప్పిన పనులు చేస్తున్నారు. కానీ వారు నాయకులు గా ఎదగగలిగే పరిస్థితి ఉందా? వాళ్ళకు నాయకత్వ శిక్షణ ఇస్తున్నాం ? మనందరం ఏం చెబితే అది చేసే అనుచరులుగా తయారు చేస్తున్నామా ? నిజంగా వాళ్ళకేం కావాలి? వల్ల ఆశలేమిటి? కలలేమిటి? స్త్రీ పురుష సమానత్వం గురించి మనం వాళ్ళకు కొత్తగా చెబుతున్నదేమిటి? స్త్రీలకు సమానత్వమంటే అర్థం ఏమిటని మీరంతా ఆలోచించండి . ఆడవాళ్ళను సమానంగా చూడటానికీ – వాళ్ళను ఉద్ధరించటానికీ తేడా ఉంది. ఆ తేడా గురించి ఆలోచించండి ’’ ఒక ఆర్తితో చెబుతున్న ఆ మాటలు ఆ యువకుల మనసుల్లో ఏదో సంచలనం రేపాయి.

వాసు, నారా యణ, వెంకటరెడ్డీ కూడబలుక్కున్నట్టు

‘‘మాకందరికీ మీరు చెప్పాల్సింది చాలా ఉంది డాక్టరు గారు. మేం తొందరలో యువజన సమావేశం ఏర్పాటు చేస్తాం. మీరు వచ్చి మాకు పాఠాలు చెప్పాలి.’’

ఇదే మాట పెద్ద నాయకుల తో చెబితే వారు నవ్వి తీసిపారేసేవారు . ఈ యువకులు ఆలోచిస్తున్నారు. తెలుసు కోవాలనుకుంటున్నారు. వీరే గొప్ప ఆశ పార్టీకి, దేశానికి. వీరి కుటుంబాలకు కూడా. శారదకు తృప్తితో, ఆశతో గుండె నిండిపోయింది.

తన ముందూ వెనకా నడుస్తున్న ఆ యువకులను ఆ మసక వెన్నెల్లో కళ్ళారా చూస్తుంటే సూర్యోదయం త్వరలో జరుగుతుందనిపించింది. ఆ రాత్రి – తన తర్వాతి తరం యువకుతో కలిసి నడిచిన ఆ రాత్రి ఒక సుందర భవిష్యత్‌ స్వప్నాన్ని చేరువ చేసిన రాత్రి అనుకుంది శారద. తన జీవితంలో మర్చిపోలేని రోజుల్లో అదొకటి అనుకుంది.

మాటలు . ప్రశ్నలు . సమాధానాలు . వినిపించీ వినిపించని నవ్వు, ఆ గతుకు డొంకదారి విజయ పథమే అనిపించింది వారందరికీ. తారురోడ్డు ఎక్కేసరికి తెల్లవారు ఝాము కావొస్తున్నట్లుంది. వీరు నిల బడిన చోటికి దూరం నుంచి ఎవరో నడచి వస్తున్నట్లు లీల గా కనపడుతోంది.

olga title

‘‘ఈ వేళప్పుడు ఒక్కరే ఇక్కడ’’ వెంకట రెడ్డి మాటలే అందరి మనసుల్లో. ఆ ఆకారం దగ్గర కొచ్చేసరికి శారద గుర్తు పట్టేసింది.

‘‘అబ్బయ్యా ` నువ్వా? . ఏంటోయ్‌ ` ఈ వేళప్పుడు ` ’’

‘‘ఇవాళ సాయంత్రం అన్నపూర్ణను అరెస్టు చేశారు. నందిగామ జైల్లో ఉంది. ఆమెను చూసి, మా అత్తగారి ఊరు వెళ్ళి పిల్లల్ని చూసి వస్తున్నాను .

మీరేమిటిక్కడ అని అబ్బయ్య అడగలేదు. అందరివీ రహస్య సమావేశాలే. రహస్య జీవితాలే.

‘‘పిల్లలెలా ఉన్నారోయ్‌’’

‘‘బాగా దిగులు పడ్డారు. పెద్దది నాతో వచ్చేస్తానని ఏడుపు. సముదాయించి వాళ్ళను నిద్రపుచ్చి నేనిలా పారిపోయి వస్తున్నా ’’ అబ్బయ్య గొంతు నిండా దిగులే.

‘‘నారాయణా ` అబ్బయ్య తెలుసుగా’’

‘‘తెలుసండీ’’ అన్నారందరూ

‘‘మా యువరక్తం. దేశ భవిత’’ అంది శారద అబ్బయ్యతో గర్వంగా.

‘‘నేను వెళ్తాను. అన్నపూర్ణను తొందరగానే విడుదల చేస్తారనుకుంటా. జైలు కిటకిటలాడుతోంది. మీరు జాగ్రత్తగా వెళ్ళండి ’’. అబ్బయ్య మరోవైపు వెళ్ళాడు.

శారద కాసేపు విశ్రాంతి తీసుకోవాల్సిన ఇంటికి ఆమెను చేర్చి వాళ్ళు ముగ్గురూ మళ్ళీ చేలకడ్డంబడ్డారు.

***

గమనమే గమ్యం-23

olga title

olga

 

శారదనూ, మహిళా సంఘ సభ్యులనూ నిరాశ లో  ముంచే వార్త మూడో రోజుకే చేరింది.

ఆ రోజు శారద ఉదయాన్నే సరోజినీ నాయుడి  కి ఫోను చేసింది. ఫోను ఎవరు ఎత్తారో  కూడా చెప్పకుండా శారద పేరు వినగానే ‘‘సరోజినిదేవి గారి రెండో అబ్బాయి నిన్న మరణించాడు . ఆవిడ కార్యక్రమాన్నీ రద్దు చేసుకున్నారు  అని చెప్పి ఫోను పెట్టేశారు.

శారద మనసు ఆ తల్లి కోసం కొట్టుకుంది. వెళ్ళి చూడాలనిపించింది గానీ కాటూరు సభ వారంలోకి వచ్చింది. పనులు . పనులు . పనులు . మెల్లీతో ఈ విషయం చెప్పి, మహిళా సంఘం ఆఫీసుకి కబురు చేసి ఆస్పత్రికి వెళ్ళింది.

కాటూరు మహిళా రాజ్యమా  అన్నట్లుంది. ఎక్కడెక్కడ నుంచోవచ్చారు స్త్రీు. ఎన్ని ఆశలో. ఎంత సంబరమో. ఎంత ఆకలో జ్ఞానం కోసం. నాయకులు  చెప్పే  మాటలు  విన్నారు  ఒళ్ళంతా చెవులు  చేసుకుని. శారద ఉపన్యాసాన్ని  తాగేశారు. పాటలు  పాడారు. బుర్ర కథలు  చెప్పారు. నాటకాలు  వేశారు. దేశ స్వాతంత్ర్యం, రైతు విముక్తి, మహిళ హక్కు సాధిస్తామని ప్రతిజ్ఞలు  చేశారు.

శారద స్త్రీలను ప్రత్యేకంగా సమావేశపరిచి ఆరోగ్యం, శరీరం గురించి మాట్లాడింది .

‘‘మగవాళ్ళందరూ రాజకీయాలు  మాట్లాడుతుంటే మనం ఈ విషయాల  గురించి మాట్లాడటమేమిటని అనుకుంటున్నారా  ?

గురజాడ ఏమన్నాడు ?  ‘‘తిండ కలిగితె కండ కలదోయ్‌, కండ గల  వాడేను మనిషోయ్‌’’ అన్నాడా? ఆయన మగవాళ్ళ  గురించి చెప్పినట్లున్నా  మనిషి అన్నాడు  గదా – అంటే మనుషులకు తిండి , బలమైన శరీరం కావాలి. మనకు బలమైన శరీరం  లేకపోవటమంటే రాజకీయాలు  సరిగా నడవటం లేదని అర్థం. మనకు సరైన తిండి  లేదంటే, ఉన్నా  తెలియని అజ్ఞానంలో మనం తినటం లేదంటే ఆడ వాళ్ళు బలహీనంగా ఉండాలని ఎవరో రాజకీయ కుట్ర చేస్తున్నారన్నమాట. మనం ఆరోగ్యంగా లేమంటే ఎవరో  కావాలని మనల్ని అనారోగ్యంలో ఉంచే రాజకీయాలు  నడుపుతున్నారన్నమాట. మన ఆరోగ్యం, శరీరం గురించి మాట్లాడటమంటే చిన్న విషయం కాదు. స్వతంత్రం పొందటమంత పెద్ద విషయం’’ ఒకొక్క విషయాన్నీ నవ్వుతూ నవ్విస్తూ చెప్పే  శారద మాటలంటే ఆడవాళ్ళందరికీ ఎంత ఇష్టమో. చాలా శ్రద్ధగా విన్నారు. మహాసభలయ్యేసరికి మరో కార్యక్రమం ఎదురు చూస్తూనే ఉంటుంది శారదను తనలోకి లాక్కోటానికి.

యుద్ధం రోజుల్లో రోజూ ఏదో ఒక హడావుడి  . శారదాంబ ఇంట్లో రెండు రోజులు గా ముఖ్యమైన సమావేశాలు  జరిగి ఆ రోజు మధ్యాహ్నంతో ముగిశాయి. స్థానిక నాయకులంతా  వెంటనే వెళ్ళిపోయారు. పొరుగు రాష్ట్రా నుంచి వచ్చిన వళ్ళు ఐదారుగురున్నారు. బొంబాయి నుంచి వచ్చిన విద్య కూడా ఉంది. విద్య, శారద మంచి స్నేహితుయ్యారప్పటికే – ఆ ఐదారుగురూ భోజనాలు చేస్తున్నారు  కబుర్లు చెప్పుకుంటూ. విద్య, శారద ఒకళ్ళను మించి మరొకరు ఛలోక్తులు  విసురుతున్నారు . ఆ సమయంలో పార్టీ ఆఫీసు నుండి  గోపాలరావు పదిహేనేళ్ళ అమ్మాయిని వెంటబెట్టుకుని ఆ ఇంటికి వచ్చాడు . శారద భోజనం నుంచి లేచి చేయి కడుక్కుని వచ్చింది.

‘‘ఏంటి గోపాలరావ్‌ –  ఎవరీ అమ్మాయి’’ అంది ఆ అమ్మాయిని పరిశీలనగా చూస్తూ. ‘‘తెలియదు డాక్టర్‌ గారు –  మన దాసు గారికి చెల్లెలి వరసట. సూర్యాపేట నుంచి వచ్చానంతోంది. ఎందుకంటే దాసుగారు రమ్మన్నా రంతోంది. మీ దగ్గరుంటే మంచిదని తెచ్చాను “  అన్నాడు .

వాడిన  ముఖం, రేగిన జుట్టు, అలసిన శరీరం –  ఐనా  కళ్ళల్లో, పెదవుల్లో కనిపించే పట్టుదల  – ఆ అమ్మాయి వంక చూసి ఆప్యాయంగా నవ్వింది శారద. ‘‘రామ్మా –  కాళ్ళూ ముఖం కడుక్కుని అన్నం తిన్న తరువాత  నీ కథ చెబుదువుగాని’’ అంటూ ఆ అమ్మాయి చెయ్యి పట్టుకుని నీళ్ళతొట్టె దగ్గరకు తీసుకెళ్లింది.  ఆ అమ్మాయి కాళ్లూ చేతులు  ముఖం కడుక్కునే సరికి ఎవరో తువ్వాలు  తెచ్చి ఇచ్చారు . ముఖం తుడుచుకుని శారద వెంటే వెళ్ళింది. తెలియని మనుషులు  అందరూ ఇంగ్లీషులో మాట్లాడుకుంటున్నారు. ఆ అమ్మాయికి భయం, అయోమయం. శారద తినమని మధ్యమధ్యలో హెచ్చరిస్తూ వాళ్ళతో మాట్లాడుతుంది. రెండు రోజులు గా భోజనం లేకపోయిన ఆ వ్యక్తులందరి మధ్యాకూర్చుని కడుపునిండా తినలేక పోయిందా అమ్మాయి.

అందరినీ పంపించాక ఆ అమ్మాయిని తీసుకుని సుబ్బమ్మ గదిలోకి వెళ్ళింది శారద.

‘‘ఇప్పుడు చెప్పు. నీ పేరేమిటి? ఎక్కడ నుంచి వచ్చావు?’’ లాలనగా అడ గింది. ‘‘సత్యవతి నా పేరు . మాది సూర్యాపేట  పట దగ్గర ఒక చిన్న ఊరు’’ –  ‘‘ఐతే `’’ శారదను మాట్లాడనివ్వకుండా సత్యవతి చెప్పుకు పోయింది. ‘‘మా అమ్మది కాటూరు. చిన్నప్పుడు అక్కడా రెండేళ్ళు పెరిగాను. మా అక్కలకు పెళ్ళిళ్లు అయిపోయాయి. మా దగ్గరంతా  ఆడవాళ్ళకు ఘోషా పద్ధతి. ఐతే మా నాన్న ఇంట్లోనే ఒక పంతులు  గారిని పెట్టి తెలుగు రాయటం,  చదవటం మూడేళ్ళపాటు నేర్పించాడు. మా అన్నయ్యు ఆర్య సమాజంలో ఆంధ్ర మహాసభల్లో ఉన్నారు . మా ఇంటికి పుస్తకాలు , పత్రికలు  అన్నీ తెస్తారు. నాకు అవన్నీ చదవటం అలవాటయిందండి . అన్నం తినకుండా నన్నా  ఉంటాను గానీ పుస్తకం చదవకుండా ఉండలేను. ఏడాది నాడు ‘‘గృహాలక్ష్మి’’ పత్రికలో దుర్గా బాయమ్మ గారి ఫోటో చూశాను. ఆమె ప్లీడరి చదివి పట్టా తీసుకుంటూ కోటు వేసుకుని, నెత్తిన టోపీ పెట్టుకున్న ఫోటో –  ఎంత బాగుందంటే –  అప్పటి కప్పుడు నా  మనసులో నాకు  గొప్ప కోరిక పుట్టు కొచ్చిందండీ. ఎట్లాగయిన  చదువుకోవాలి. దుర్గాబాయమ్మ  లాగా పట్టా తీసుకుని అట్లా కోటు వేసుకోవాలి అని – మా ఇంట్లోనేమో నాకు పెళ్ళి సంబంధాలు  చూస్తున్నారు. బాగా డబ్బుందని ఒక రెండో పెళ్ళి సంబంధం కూడా తెచ్చారు. నేను చేసుకోనంటే చేసుకోనన్నాను. సరే ఆ సంబంధం కాకపోతే నీకు ఈడైన వాడినే  చూస్తాం అన్నారు . సంబంధాలు  చూస్తున్నారు. నేనేం చెయ్యను? మా దాసన్నయ్య కమ్యూనిస్టు. ఒక రోజు మా ఇంటికి వస్తే  అన్నయ్యతో చెప్పాను నాకు పెళ్ళి ఇష్టం లేదని, చదువుకోవాలని. సరే నేను ఏదో ఒకటి చేస్తాలే అన్నాడు అన్నయ్య. తర్వాత  కొన్ని రోజులయ్యాక ఒక మనిషితో ఉత్తరం పంపించాడు. ఎట్లాగయిన బెజవాడరా  . అక్కడ బస్సులు  ఆగే చోట, పక్కనే భారత కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఆఫీసుంటుంది. నువ్వక్కడకి వస్తే  నీ పెళ్ళి జరగకుండా పార్టీ చూస్తుంది. మహిళా సంఘంలో పనిచెయొచ్చని చెప్పిపంపించాడు. నేను సమయం కోసం చూస్తున్నాను. మా ఊళ్ళోనే మా బంధువుల  ఇంట్లో పెళ్ళి. అందరూ వెళ్ళారు. నేనూ వెళ్ళినట్టే వెళ్ళి మళ్ళీ ఇంటికొచ్చి, కాసిని డబ్బులు  తీసుకుని సూర్యాపేట  వచ్చాను . అక్కడ మా పంతులు  గారుంటారు. ఆయన ఆంధ్ర మహాసభే –  ఆయన ఉండి  ఉంటే నాకీ తిప్పలుండేవి కావు. ఆయన ఊళ్ళో లేడు. ఎప్పుడొస్తాడో తెలియదు. ఇంక చేసేదేముంది? సూర్యాపేట లో  ఓ బస్సు ఎక్కాను. ఆ బస్సులో ఎవరో పద్మశాలీ భార్యా భర్తలు  బెజవాడ వెళ్తున్నామంతే  వాళ్ళతో స్నేహం   చేసుకుని వాళ్ళ పిల్లలాగానే వాళ్ళతోనే కూచున్నాను. జగ్గయ్య పేటలో రాత్రి  ఆగాం. వాళ్ళు ఒండుకుని తిని సత్రంలో పడుకున్నారు. వాళ్ళు న కులం  అడిగితే చెప్పానుగా –  నాకు వాళ్ళు ఒండుకున్నది పెట్టలేదు. మంచి నీళ్ళు త గి పడుకున్నాను. పొద్దున్నే మళ్ళీ ఇంకా బస్సెక్కి మధ్యాహ్నానినికి బెజవాడలో దిగాం. దాసన్నయ్య రాసినట్టే బస్సు దిగంగానే పార్టీ ఆఫీసు కనిపించింది. అక్కడ కి వెళ్ళి మా దాసన్నయ్య కావాలంటే వాళ్ళు  నన్ను మీ ఇంటికి పంపారు. నేను మళ్ళీ మా ఇంటికెళ్తే పెళ్ళి చేస్తారు. నేను పెళ్ళి చేసుకోను. చదువుకుంటాను. మహిళా సంఘంలో పనిచేస్తాను. దుర్గాబాయమ్మ  లాగా పట్టా తీసుకోవాలి నేను’’ కళ్ళల్లో నీళ్ళు అదిమిపట్టి గొంతులో జీరను పక్కకు నెట్టి చెబుతున్న సత్యవతిని ప్రేపమగా దగ్గరకు తీసుకుంది శారద. ‘‘అలాగే సత్యవతి. పెళ్ళి ఒద్దు. పాడూ ఒద్దు. చదువుకుంటూ మహిళా సంఘంలో పని చేద్దువు గాని ` ఇవాళ నాదెళ్ళవారి  పాలెంలో మహిళా సంఘం మీటింగు జరుగుతోంది. వెళ్దువు గాని. అక్కడ బోలెడుమంది అమ్మాయిులు  పరిచయం అవుతారు. నీకు స్నేహం కలుస్తుంది  వాళ్ళతో . ధైర్యం వస్తుంది. ఒంటరి దానివి కాదు నువ్వు. ఏమీ భయం లేదు. పద, కాసేపు పడుకుని సాయంత్రం వెళ్తావా ? ఇప్పుడే వెళ్తావా ? ఇప్పుడైతే మా పద్మావాళ్ళు వెళ్తున్నారు. వాళ్ళతో కలిసి వెళ్ళొచ్చు’’ శారదను చూస్తూ  ఆమె మాటలు  వింటే సత్యవతి బెరుకంతా  పోయింది.

‘‘ఇప్పుడే వెళ్తానండీ  ’’ అని ఉత్సాహం గా  లేచింది.

శారద సత్యవతిని నాదెళ్ళవారిపాలెం వెళ్ళే వాళ్ళకు అప్పజెప్పి, గత రెండు రోజుల  సమావేశా వివరాలు రాసుకోవటానికి కూర్చుంది.

కాగితం మీద కలం  పెడితే ఆ పదిహేనేళ్ళ సత్యవతి మాటలే గుర్తొస్తున్నాయి. దుర్గాబాయి  ప్లీడరు పట్టా పుచ్చుకుని దిగిన ఫోటో ఎందరు ఆడపిల్లల  మనసుల్లో ఎన్ని కలలు  రేపిందో `- అట్లా చదవాలనీ, అంతెత్తు ఎదగాలనీ ప్రపంచం అంత చూడాలనీ ఆడపిల్లల  గుండెల్లో ఎన్ని కలలు  రేపిందో –  ఎన్ని కోరికలు  గూడుకట్టుకుని ఉన్నాయో . శారద తెలియని భావోద్వేగంతో ఉక్కిరి బిక్కిరయింది. సంతోషం దిగులూ  రెండూ కమ్ముకొచ్చి కళ్ళల్లో నీళ్ళు నిండాయి.

రాజ్యలక్ష్మమ్మ అమ్మమ్మ గుర్తొచ్చింది శారదకు

రాజ్యలక్ష్మ్మమ్మ  అమ్మమ్మ దగ్గరకు పెళ్ళి చెయ్యమంటూ వితంతువులు  వచ్చేవారు. ఆమె వాళ్ళను స్వంత పిల్లల్లా చూసుకునేది. ఇప్పుడు ఆడపిల్లలు  పెళ్ళి ఒద్దంటూ ఇళ్ళనుంచి బైటపడుతున్నారు. చదువు కోసం, జ్ఞానం కోసం తపిస్తున్నారు . అమ్మమ్మ అనుకున్న మార్పు వస్తుంది. కేవం పెళ్ళే కాదు విద్య కావాలంటున్నారు ఆడపిల్లలు . చదువుకుంటే వాళ్లకేదిమంచో ఏది కాదో వాళ్ళకే తెలుస్తుంది. అందుకేగా గురజాడ కన్యాశుల్కం నాటకం లో  బుచ్చమ్మకు పెళ్ళి చెయ్యకుండా చదువుకునే దారి చూపాడు. ఆ దారిలో నడుస్తున్నారు అమ్మాయిలు . ఆ రోజు వీరేశలింగం గారు చేసిన పనిని ఆయన వారసులు గా  కమ్యూనిస్టులు  చేస్తున్నారు. ఔను –  ఆయనకు, రాజ్యలక్ష్మమ్మకు వారసులు తామే –  కమ్యూనిస్టులమే. శారదకు గుండె నిండా ఆనందం పొంగింది. కమ్యూనిస్టులు  వీరేశలింగంగారి భావాలను , ఆయన చేసిన పనిని స్వంతం చేసుకోవాలి. ఆయనను గుర్తు చేసుకుంటూ సభలు  జరపాలి ఇంకా ఎక్కువగా. ఈ సారి దానిని పార్టీ కార్యక్రమంలో భాగంగా చెయ్యాలి. స్త్రీలో చైతన్యం పెరగాలనన్న, స్త్రీల  గురించి పార్టీ సభ్యులో చైతన్యం పెరగాలన్నా  అదొక మంచి మార్గం. కొత్త కొత్త కార్యక్రమాలెన్నో శారద మనసులో ఆకారం దాలుస్తున్నాయి .

***

గమనమే గమ్యం – 22

 

olgaఆంధ్రప్రాంత నాయకుల సమావేశం గంభీరంగా జరుగుతోంది.

‘‘యుద్ధం గురించి మాట్లాడుతున్నాం. ప్రజా యుద్ధమని బలపరుస్తున్నాం . కానీ యుద్ధం అంటే నాశనం. నిర్మాణం కాదు. ఏదో ఒక నిర్మాణం చెయ్యకుండా ప్రజా నాశనాన్ని పట్టుకు కూచోటం సరికాదు. రైతులు నీళ్ళు లేక పంటలు పండక చచ్చిపోతున్నారు. కాలవన్నీ పూడిక పట్టిపోయాయి. వాళ్ళకు ఒట్టి ఉపన్యాసాలు తప్ప ఏమీ ఇవ్వలేమా?’’ శారద ఆవేదనగా అన్నది.

‘‘ఏం చెయ్యగలం? బందరు కాలవ పూడిపోయి రైతులకు నీళ్ళందటం లేదు. ప్రభుత్వాన్ని అడిగాం – అడిగితే కూలీలకు దొరకటం లేదు. ఐనా ఇప్పుడది ముఖ్యం కాదు అన్నారు. యుద్ధం రోజుల్లో ఆహారానికి కరువుండకూడదంటారు. పంటల గురించి పట్టించుకోరు. ఈ ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా మనం ఏమీ చెయ్యకూడదు గాబట్టి ఆందోళన కూడా చెయ్యం. ఇక నిర్మాణ కార్యక్రమం ఏం చేస్తాం’’ వెంకట్రావు నిస్పృహ గా మాట్లాడాడు. కాసేపు అందరూ మౌనంగా ఉన్నారు . పదినిమిషాలు అలాగే గడిచాయి . రామకృష్ణయ్య మెల్లిగా అయినా ధృడం గా అన్నాడు .

‘‘నిర్మాణమే చేద్దాం. బందరు కాలవ పూడిక మనమే తీస్తే ’’ అందరి కనుబొమ్మలు పైకి లేచాయి శారదది తప్ప.

‘‘అద్భుతం – నిజంగా అద్భుతం. మనం ఆ పని చేద్దాం’’ అంది విప్పారిన ముఖంతో.

‘‘మనమా? ఎలా?’’

‘‘కూలి పనులు చేద్దామా?’’

‘‘మనమంటే ఎవరం? ఇక్కడ కూచున్న పదిహేను మందా?’’

‘‘డాక్టరు గారూ మీరు పార పట్టుకుంటారా? ’’

ప్రశ్నలు , నవ్వులు , వ్యంగ్య బాణాలూ శరపరంపరగా కురిసిన తరువాత శారద అంది.

‘‘అందరం కలిసి చేద్దాం. మనం పదిహేనుమందిమి కాదు. రైతు సంఘం, యువజన సంఘం, మహిళా సంఘం అందరం కలిస్తే ఎంత సేపు – చెయ్యగలం . ఎంత పొడవుంటుంది పూడిక’’

‘‘బెజవాడ ఆనకట్ట నుంచి యనమలకుదురు దాకా నన్నా తియ్యాలనుకుంటాను. కనీసం నాలుగైదు మైళ్ళుంటుంది.’’ సుబ్బారావు గారికి బందరు కాలవ పుట్టు పూర్వోత్తరాలు బాగా తెలుసు .

‘‘ప్రజా సంఘాలన్నీ పని చేస్తే మరీ అసాధ్యం కాదనుకుంటా’’

‘‘రైతులకు మేలు జరుగుతుందంటే అందరూ వస్తారు ’’

‘‘ప్రభుత్వం చెయ్యాల్సిన పని మనమెందుకు చెయ్యాలి?’’

‘‘ప్రభుత్వం చూస్తూ ఊరుకుంటుందా? చెయ్యనిస్తుందా?’’

‘‘యుద్ధం రోజుల్లో ఉత్పత్తిని పెంచే ఏ పనినీ ప్రభుత్వం అడ్డుకోదు. ప్రభుత్వం చెయ్యని పని మనం ప్రజల కోసం చేస్తున్నాం గనుక ప్రజలలో మనమీద సానుభూతి కలుగుతుంది. ప్రజాయుద్ధం అంటున్నామని మనమీద కొంత వ్యతిరేకత ఉంది. ఆ వ్యతిరేకత తగ్గుతుంది’’.

‘‘ఒట్టి కబుర్లు కాదు కమ్యూనిస్టులు గట్టిగా పనిచేసి చూపిస్తారనే నమ్మకం కలుగుతుంది’’.

అందరిలో ఏదో తెలియని ఉత్సాహం కమ్ముకుంటోంది. నిర్ణయాలు వేగంగా జరిగిపోతున్నాయి. ప్రజా సంఘాల బాధ్యులకు ఉత్తర్వులు చేరుతున్నాయి. అందరిలో ఒక సంచలనం.

‘‘బందరు కాలవ పూడిక తీస్తారంట’’ మండుటెండలే మోసుకెళ్తున్నాయి ఆ వార్తను.

యువకులు , యువతులు మాత్రమే రావటం లేదు. పార్టీ ఊహించిన దానికంటే ఎక్కువ మంది వచ్చి చేరుతున్నారు. కాలవలో వారి స్వేద జలం ప్రవహించి పంటలు పండేలా ఉన్నాయి .

శారద, రామకృష్ణయ్య, మెల్లీ వంటి పెద్ద నాయకులు కూడా తట్టలతో మట్టి మొయ్యటం చూసిన సామాన్యుల ఉత్సాహానికి అంతు లేదు. జన సంద్రం ముందు కాలవ వినయంగా వంగింది. లొంగింది. కుంగింది.

ప్రతిరోజూ పని చేసిన వారికి మధ్యాహ్నం కడుపునిండా భోజనం తప్ప డబ్బేమీ ఇచ్చే పరిస్థితి లేదు.

భోజనానికి కరువు లేదు. పాటలు , నవ్వులు , దు:ఖాలు , దెబ్బలు , గాయాలు అన్నీ మట్టిలోనే –

మహిళా సంఘంలోని ఆడవాళ్ళకు అది అలవాటు లేని పని – ఐనా డాక్టరు గారు చేస్తుంటే మనం చెయ్యలేమా? ఐనా ఈ పని ఎవరిది? మనది. కోటేశ్వరమ్మ, రాజమ్మ పాటలు ఎత్తుకున్నారంటే కృష్ణానదే తుళ్ళి పడేది. అందరి గొంతులూ కలిస్తే ఆకాశం కిందికి దిగాలని చూసేది . ఈ పని చేసేవాళ్ళు చేస్తుంటే చూసేవా ళ్ళు ప్రవాహంలా వచ్చి పోతుండే వాళ్ళు. ఇంతపని స్వచ్ఛందంగా జరగటం వాళ్ళు ఇంతకు ముందెన్నడూ చూడలేదు. శ్రమదానం ఇంత పెద్ద ఎత్తున జరగటమూ చూడలేదు. సమూహంగా, సమిష్టిగా పని చెయ్యటంలో ఎంత ఆనందముంటుందో వాళ్ళకు తెలియదు. ఇప్పుడు జరుగుతున్నది ఏదో స్వప్నంగా ఉంది వాళ్ళకు. కానీ అది యదార్థం.

రెండు నెలల పాటు వందమంది పనిచేస్తే కాలవ జల ప్రవాహ యోగ్యమైంది. వానలు కురిస్తే చాలు , కృష్ణమ్మ కాస్త నాలుగు బారలు సాగితే చాలు కాలవ నిండుగా ప్రవహిస్తుంది. అవతల పంట పొలాలకు ఈ వార్త చేరి అదునుకు పదునెక్కి నిరీక్షిస్తున్నాయి .

‘‘కమ్యూనిస్టులంటే ఇదా’’ అనుకున్నారు కొందరు.

‘‘కమ్యూనిస్టులంటే ఇది ’’ అనుకున్నారు మరికొందరు.

ఆ రెండు నెలల కాలం ఆ పనిచేసిన వారి జీవితాల్లో మర్చిపోలేనిదయింది. దేశంలో కాలవన్నీ బాగుచేద్దాం. కొత్త కాలువలు తవ్వుదాం. నీటి కొరత లేకుండా చేద్దాం అనిపించింది అందరికీ.

అందరి కోసం పనిచెయ్యటంలోని ఆనందం, గర్వం, త్యాగ భావనతో మనసు నిండి కష్టమన్నదే తెలియలేదు.

‘‘నువ్వు కూడా రావోయ్‌’’ అని అన్నపూర్ణకు కబురంపింది శారద.

‘‘రాలేను. యుద్ధ కాలం లో ప్రబుత్వానికి సహకరించటం నాకు సమ్మతం కాదు. మీరు చేస్తున్న పని మంచిదే. కానీ చేస్తున్న సమయం, సందర్భం మాత్రం మంచివి కావు. నేనెంత మాత్రం ఈ పనిలో కలిసి రాను’’ అని సమాధానం పంపింది అన్నపూర్ణ. శారద నవ్వుకుంది. రైతులకు సహాయం చెయ్యటానికీ, పంట పండించేందుకు సమయానికి నీరివ్వటం కంటే మంచి సమయం ఏముంటుంది? కానీ రాజకీయాలు ఒకే సమయాన్ని ఎట్లా మార్చేస్తాయో గదా అనుకుంది. అన్నపూర్ణ దేశం కోసమే కాలువ తవ్వే పని నుంచి దూరంగా ఉంది. తనూ దేశం కోసమే కాలువ తవ్వే పనిలో మునిగిపోయింది. ఇద్దరం సమాంతర రేఖల్లా ప్రయాణిస్తున్నాం. గమ్యం ఒకటే – దేశ స్వాతంత్య్రం. అక్కడ కలుస్తాం. సమాంతర రేఖలన్నీ కలిసే చోటు దేశ స్వాతంత్రం. అన్నపూర్ణకు కాలువ తవ్వే దృశ్యాన్ని కళ్ళకు కట్టిస్తూ రాసిన న ఉత్తరాల్లో ఈ వాక్యాలు రాసింది శారద.

కృష్ణాజిల్లాలో మొదలైన ఈ పూడిక తీ స పని గోదావరి జిల్లాకూ పాకింది. అక్కడ కార్యకర్తలు బ్యాంకు కాలవ పూడిక తీశారు.

***

olga title

కృష్ణాజిల్లా కాటూరులో మహిళా సంఘం మహాసభ తలపెట్టినప్పటి నుంచీ శారదకు ఊపిరి పీల్చుకునే సమయం కూడా దొరకకుండా ఉంది. కాటూరు కమ్యూనిస్టు గ్రామంగా అప్పటికే ప్రసిద్ధి పొందింది. అక్కడ మహిళా సంఘం సభలు జరిపితే ఎక్కడా ఏ ఆటంకమూ ఉండదు. ఆ ఊరి ప్రజలే కాదు యిరుగు పొరుగు గ్రామాల ప్రజలు కూడా సహకరిస్తారు.

శారద, మెల్లీ, సూర్యావతి రాష్ట్ర నాయకులతో కలిసి కార్యక్రమమంతా నిర్ణయిస్తున్నారు. కావలసినవి చెబితే ఏర్పాట్లు చేసే యువ కార్యకర్తలకు లోటు లేదు.

ఆ రోజు శారదకు తమ్ముడు వరసయ్యే లక్ష్మీపతి నుంచి ఫోను వచ్చింది.

‘‘మీ సభలకు సరోజినీ నాయుడ గారిని ఆహ్వానించకూడదూ?’’ అంటూ

‘‘ఎందుకు కూడదోయ్‌ – ఆహ్వానించాలనే ఉంది గానీ ఎలా చెప్పు. ఆవిడ నా కంటే పెద్దావిడ. నువ్వు ఫోన్‌ చేసినట్లు ఆవిడకు ఫోన్‌ చేసి మా సభలకు కాటూరు రండి అని చెప్పలేను గదా! ఆవిడ ఎప్పుడు ఎక్కడుంటారో కూడా తెలియదు. వెళ్ళి పిలుద్దామంటే. పోనీ మా తరపున నువ్వు ఆహ్వానించకూడదటోయ్‌ – ఖర్చులన్నీ ఇస్తాం’’.

‘‘కాదక్కా – నువ్వే ఆహ్వానించు. ఆవిడ రేపు రాత్రి విజయవాడలో అరగంట ఆగుతారు. రైలు స్టేషన్ లో – విశాఖ నుండి సికింద్రాబాదు వెళ్తున్నారు. నువ్వు వెళ్ళి కలిసి ఆహ్వానించు. నువ్వంటే ఆవిడకు చాలా ఇష్టం. వాళ్ళ తమ్ముడు హరీన్‌ చెప్పాడట నీ గురించి. చాలా గౌరవంగా మాట్లాడింది నీ గురించి. నువ్వే వెళ్ళి అడిగితే కాదనదు’’.

‘‘మంచి మాట చెప్పావోయ్‌ – ఈ సారి మనింటికి వచ్చినపుడు నీకేం కావాలో అడుగు ఇస్తాను. రేపు రాత్రి ఆవిడను కలుసుకుంటానోయ్‌ ’’

శారద ఫోను పెట్టి వెంటనే పార్టీ ఆఫీసుకి వెళ్ళింది. అక్కడ నుంచి బెజవాడలో మహిళా సంఘంలో సభ్యులందరికీ కబురు వెళ్ళింది. మర్నాడు రాత్రి రైల్వే స్టేషన్ కి రావాలని . కొందరు ఊళ్ళో లేని వాళ్ళు తప్ప దాదాపు ముఖ్యులందరూ పాతికమంది దాకా వచ్చారు . అందరిలో ఉత్శాం ఉరకలేస్తోంది.

ఉప్పు సత్యాగ్రహం లో స్త్రీలు కాస్త వెనక్కు తగ్గండి అని గాంధీ అంటే వెంటనే ఆ మాటను ధిక్కరించి వెళ్ళి మొదటి దళం సత్యాగ్రహుల్లో ముందు నిలబడిన సరోజినీ దేవి అంటే ఇష్టం లేనిదెవరికీ – గాంధీతో సహా ఎవరితోనైన పరిహాసమాడగల చొరవ, సమయస్ఫూర్తీ, తన ఉపన్యాసాలతో జనాలను తట్టి లేపగల శక్తి, సున్నితమైన కవి హృదయం , త్యాగబుద్ధీ – సరోజినీ నాయుడు గురించి వినని వారెవరూ లేరు ఆ మహిళా సంఘంలో `

‘‘ఆమె రాజ్యలక్ష్మమ్మ అమ్మమ్మ, తన మేనత్త శారదాంబ వలే ఈ దేశంలో ఎన్నదగిన స్త్రీ. నాన్న ఆమెను చూశాడా? విన్నాడా? తెలియదు. తమ మధ్య ఆమె గురించి మాటలు జరగలేదా? తను మర్చిపోయిందా? ఇప్పుడు నాన్న ఉంటే నన్ను చూసి సంతోషించే వాడా? డాక్టరుగా, కమ్యూనిస్టుగా నాన్న కల, , తన కల కూడా నిజం చేసుకున్న తనను చూసి సంతోషించేవాడు. తండ్రి గుర్తొచ్చి కళ్ళు చెమర్చాయి . తండ్రి తో పాటు రాజ్యలక్ష్మమ్మ అమ్మమ్మా గుర్తొచ్చింది. ఆవిడే తన భవిష్యత్తుకు అక్షరాభ్యాసం చేసింది. వీరేశలింగం తాతయ్య మాట తీసుకున్నాడు డాక్టర్‌ కావాలని – ఇవాళ ఎందుకు అందరూ గుర్తొస్తున్నారు – తన పక్కన ఇంతమంది ఆడవాళ్ళున్నారు . కాటూరులో వేలమంది వస్తారు. ఒక్కతే ప్రయాణం ప్రారంభించింది. సమూహంలో కలిసింది.

కోటీశ్వరమ్మ, సత్యవతి, రాజమ్మ వంటి వాళ్ళంత సరోజినీ నాయుడిని కలుస్తామనే సంతోషంతో తలమునకలవుతున్నారు.

రైలు వచ్చింది.

కంపార్టుమెంటులోకి అందరూ ఎక్కారు.

శారద వెళ్ళి సరోజినిదేవికి నమస్కారం చేసి తనను రాను పరిచయం చేసుకుంది నవ్వుతూ.

సరోజినిదేవి ఆనందంగా శారదను ఆలింగనం చేసుకుంది.

‘‘హరీన్‌ చెప్పాడు నీ గురించి – నీలాంటి వాళ్ళే కావాలి దేశానికి. వీళ్ళంత మహిళా సంఘం సభ్యులా ? ’’ అందరినీ ఆప్యాయంగా పలకరించింది.

సమయం ఎక్కువ లేదు. వచ్చిన పని చెప్పింది శారద.

‘‘తప్పకుండా వస్తాను. మంచి అవకాశం. ఒదులుకుంటాన ? నేనొక వారం రోజులు హైదరాబాదులోనే ఉంటాను. రెండురోజులాగి ఫోను చెయ్యి. ఏం లేదు. మర్చిపోతానేమోనని’’.

ఇద్దరూ దేశంలో మహిళా ఉద్యమం చేయాల్సిన పనుల గురించి మాట్లాడుకుంటుండగానే సమయం లేదని గార్డు వచ్చి అందరినీ దిగమన్నాడు.

శారద ఆమెకు నమస్కరించింది.

అందరూ కోలాహలంగా మాట్లాడుకుంటూ స్టేషను బైటకు వచ్చారు. శారద అందరూ జాగ్రత్తగా ఇళ్ళు చేరేలా జట్లుగా వారిని పంపి తను కూడా ఇంటికి వెళ్ళింది.

అందరూ నిద్ర పోతున్నారు. నటాషా నిద్రలో నవ్వుతోంది. పాపను మెల్లిగా ముద్దు పెట్టుకుంది.

ఇప్పుడిక నిద్ర రాదు . గర్భిణీ స్త్రీ ఆరోగ్యం గురించి తను రాస్తున్న పుస్తకం తీసింది.

ఈ పుస్తకం రాస్తున్నాని తెలిస్తే నాన్న ఎంత సంతోషించేవాడో. తగిన సమయం దొరకటం లేదు. త్వరగా పూర్తి చేయాలి. ప్రజల్లో ఎన్ని మూఢ నమ్మకాలు – వాళ్ళ శరీరాల   గురించి వాళ్ళకే మాత్రం తెలియదు. శరీరం విూదా మనసు విూదా అధికారం సంపాదించినపుడే మనకో వ్యక్తిత్వం వస్తుంది. అది స్త్రీలు సాధించాలనే ఈ పుస్తకం రాస్తోంది తను.

పది నిముషాల్లో వ్రాత లో మునిగిపోయింది. రెండు గంటల పాటు రాసి తృప్తి గా కలం మూసి వచ్చి పాప పక్కన పడుకుని నిద్రపోయింది.

***

గమనమే గమ్యం-21

Picture 026

-ఓల్గా

~

శారద, మూర్తిలకు జరిగింది వివాహం కాదని బంధుగణం చెవులు  కొరుక్కున్నా  సుబ్బమ్మ చలించలేదు. శారద జీవితంలో వచ్చిన కొత్త ఆనందాన్ని  కళ్ళారా చూసి ఆనందపడుతోంది. అసలు  శారద ఒంటరిగా ఉండి పోతుందేమోననే భయం తొలగి శారదకు ఇష్టమైన తోడు దొరికిందని తృప్తి కలిగిందామెకు. కానీ మనిషి తృప్తికి తృప్తిపడ ఊరుకునే గుణం లేదు. అందుకే సుబ్బమ్మ మనసులో కొత్త కోరికలు  చిగుర్లు వేస్తున్నాయి. శారదకి చిన్న పాపాయి పుడితే అన్న ఊహ బీజంగా ఆమె మనసులో పడి మహా వృక్షమై సుడిగాలికి కంపించినట్లు అలజడి సృష్టిస్తోంది. శారదను అనుక్షణం కనిపెడుతూ ఉంది. శరీరంలో గానీ, ప్రవర్తనలో గానీ, మానసికంగా గానీ శారదలో ఏ మార్పయిన వచ్చిందా అని పరిశీలిస్తోంది. శారద వయసు తక్కువ కాదు. తొందరగా బిడ్డను కంటే మంచిది. డాక్టరయిన కూతురికి ఈ సంగతి తను చెప్పక్కర్లేదన్న వివేకం ఆమెకుంది. కానీ ఒకోసారి వివేకం లేకపోవటమే మంచిదేమో. కూతురితో ఈ సంగతన్నీ నేరుగా ప్రస్తావించలేక, అది అణుచుకోలేక సుబ్బమ్మ ప్రవర్తనలో విపరీతమైన మార్పు వచ్చింది. దాని ప్రభావం ఆరోగ్యం మీద పడింది. రక్తపోటు పెరిగింది. శారద మందులైతే ఇచ్చింది గానీ తల్లి ఎందుకు అశాంతి పడుతోందో, అలజడికి లోనవుతుందో అర్థం కాలేదు.

ఒకరోజు తీరిక చేసుకుని సుబ్బమ్మ పక్కనే పడుకుని ఆమె పొట్టమీద చేయివేసి అక్కడున్న పెద్ద పులిపిరిని చేతితో మెల్లిగా నిమురుతోంది. అది శారదకు చిన్నప్పుడైన అలవాటు. ఇప్పుడు తల్లి పక్కన చేరిన చెయ్యి అలవాటుగా పొట్టమీది పులిపిరిని వెతుక్కుంటుంది.

‘‘ఎందుకమ్మా నీ రక్తపోటు పెరుగుతోంది? ఎందుకో నీ మనసు పాడుచేసుకుంటున్నావు. దేనికో బాధపడుతున్నావు. నాతో చెప్పవా ? ’’ లాలనగా శారద అడ గిన తీరుకి సుబ్బమ్మ కళ్ళు తడిఅయ్యాయి.

‘‘చెప్తాను. నువ్వు నవ్వకూడదు. తీసిపారెయ్యకూడదు.’’ చిన్నపిల్లలా అంటున్న తీరుకి శారద నవ్వి `

‘‘అలాగే ` నవ్వను. ఒట్టు. చెప్పు’’ అంది పెదిమలు  రెండూ బిగించుకుంటూ.

‘‘ నాకు మనవడో, మనవరాలో ఎవరో ఒకరు కావాలి’’

శారద పెదిమలు  విచ్చుకున్నాయి. నవ్వు చెట్టులాంటి శారద ముఖమంతటి నుండీ పువ్వు జలజలా రాలటం  మొదలయింది. సుబ్బమ్మ ముఖం చిన్నబోయింది.

శారద నవ్వు ఆపి తల్లిని కావలించుకుని `

‘‘అమ్మా !  దీనికా ఇంత కథ చేసి అనారోగ్యం తెచ్చుకున్నావు. నాకీ నెల  నెలసరి అవలేదు. ఇంకో రెండు వారాలు  చూసి నీకు చెబుదామనుకున్నాను. నీకు ఎవరు కావాలో కరెక్టుగా చెప్పు.’’ సుబ్బమ్మ ఆనందం కట్టలు  తెంచుకుంది. శారదను ఒళ్ళంతా కళ్ళు చేసుకుని చూస్తూ

‘‘నిజం చెప్పనా? నాకు నీలాంటి మనవరాలే కావాలి. నిన్ను మళ్ళీ పెంచుకుంటాను’’.

శారదకు సుబ్బమ్మను చూస్తే ఎందుకో ఒక్కసారి దిగులనిపించింది.

తండ్రి చనిపోయాక, తనే లోకం ఆమెకు. తను ఏ ప్రపంచాన్ని ఏర్పరుచుకుందో, ఆ ప్రపంచాన్నంత  ప్రేమించింది. మామూలు  మనుషుల్ని ఎదిరించింది. తను ఏం చెయ్యాలనుకున్నా ‘పద ముందుకు’ అని ప్రోత్సహించింది. మిగిలిన ఆడపిల్లలందరి కంటే భిన్నంగా పెరుగుతున్న తనను ఒక్కరోజు ‘అదేమిటమ్మా ఇలా ఎందుకమ్మా’ అనలేదు. అనంతమైన విశ్వాసం తనమీద. అమ్మకు ఎంత చేసిన తక్కువే. తనేమో ఆమె ఆరోగ్యాన్ని గురించి కూడా పట్టించుకోలేని పనుల్లో మునిగిపోతోంది.

‘‘ఏంటి తల్లీ ఆలోచిస్తున్నావ్‌’’

‘‘ఏం లేదమ్మా  నాలాంటి మనవరాలు  ఎందుకమ్మా? నా వల్ల  నీకన్నీ కష్టాలే’’.

‘‘కష్టాలా?’’ ఆశ్చర్యపోయింది సుబ్బమ్మ.

‘‘కష్టాలు  కాక ఏముంది? అందరి ఆడపిల్లల్లా  లేను గదా నేను. నా వల్ల  ఎన్నో మాటలు  పడ్డావు. మామూలు  ఆడపిల్లనై ఉంటే ఈ పాటికి నలుగురు మనవ సంతానంతో హాయిగా ఆడుకుంటూ ఉండేదానివి. ఇప్పుడేమో పిల్లల్ని  కంటాన లేదా అని దిగులు  పెట్టుకుని ఆరోగ్యం పాడు చేసుకుంటున్నావు. నేనొక మామూు ఆడపిల్లనయితే…’’ సుబ్బమ్మ శారద నోరు మూ ససింది.

‘‘నువ్వొక మామూలు  ఆడపిల్లవయితే ఏముందే – నువ్వూ, నేనూ అనామకంగా ఎక్కడో పడి ఉండేవాళ్ళం. మీ నాన్న నిన్ను డాక్టర్‌ చదివిస్తానని అన్నరోజు నుంచీ నేను నీ గురించి కలలు  కనటం మొదలుపెట్టాను. నా కలలన్నీ  నిజం చేశావు. నీ కళ్ళల్లో జ్ఞానం మలుగుతుంటుందమ్మా – మామూలు  ఆడపిల్లల్లా  అమాయకంగా, మడి కట్టుకుని, వండి వారిస్తే, అదే నీ బతుకైతే నేను ఈ పాటికి హరీ అనేదాన్ని. నిన్ను చూస్తుంటే నువ్వు ఠీవీగా నడుస్తుంటే, మగవాళ్ళతో సమానంగా, ఒక్కోసారి వాళ్ళకంటే ఎక్కువగా వ్యవహారాలు  నడుపుతుంటే, డాక్టరుగా గౌరవం, డబ్బు సంపాదించి నీ స్వతంత్రం నువ్వు నిలబెట్టుకుంటుంటే – పిచ్చితల్లీ !  నా  కంటే అదృష్టవంతులెవరమ్మా? ఎవరు కన్నారమ్మా?  న బంగారు తల్లివంటి దాన్ని. మీ నాన్న , నేను నిన్ను గురించి ఏమనుకున్నామో అలాగే జరిగింది. మీ నాన్న ఉంటే ఎంత బాగుండేదనే దిగులు  తప్ప ఇంకే లోటు లేదు. నా  జీవితంలో గర్వపడేది నిన్ను చూసే ’’ `

‘‘నా  కంటే నువ్వే గొప్పదానివమ్మా – నేనిలా ఉన్నానంటే నీ వల్లే గదా’’ తల్లిని కావలించుకుని ముద్దులు  కురిపించింది శారద.

‘‘సరేలే గాని, ఆరోగ్యం జాగ్రత్త.’’

‘‘అమ్మా ` నేను డాక్టర్ని. ప్రసూతి -శిశుపోషణ అన్న పుస్తకం రాస్తున్నాను . బాగా తింటాను. వ్యాయామం  చేస్తాను. ఆనందంగా ఉంటాను. చాలా?’’

ఇద్దరూ హాయిగా నవ్వుకున్నారు. తండ్రి  గురించి కబుర్లు అడిగి అడిగి చెప్పించుకుంది శారద. తీరిక వేళల్లో వాళ్ళకు అది ఇష్టమైన కాలక్షేపం.

‘‘అమ్మా !  నీకు చెబుదామనుకుంటూ మర్చిపోయాను. హరి బాబాయికి మన బెజవాడలో షష్టిపూర్తి ఉత్సవం చేస్తున్నారట. మనం తప్పకుండా వెళ్ళాలి. హరి బాబాయిని చూసి ఎన్ని రోజులయిందో.’’

‘‘మనింటికి పిలువమ్మా. నాలుగు  రోజులుండి వెళతాడు. మీ నాన్న, ఆయన ఒకే ప్రాణం అన్నట్లుండేవారు. హరి మామూలు వాడు కాదే –  హరిలాంటి మనుషులుండరే అని రోజుకోసారి ఆయిన అంటుండేవారు.’’

‘‘గ్రంథాలయ ఉద్యమం వాళ్ళు ఇదంతా  చేస్తున్నారు. నేనూ కొంత డబ్బు సాయం చేశాను. ముందు వాళ్ళపని పూర్తయ్యాక మనింటికి పిలుస్తాను.’’

‘‘ఇంతకూ ఎప్పుడూ షష్టిపూర్తి సభ?’’.

‘‘ఇంకో పదిహేనురోజులుందిలే. మనిద్దరం వెళదాం’’.

శారద హాస్పిటల్‌కు వెళ్ళాలంటూ లేచింది.

‘‘ఫలహారం తిని వెళ్ళు. మళ్ళీ ఎప్పుడొస్తావో’’ అంటూ సుబ్బమ్మా లేచింది.

ఇద్దరి మనసులూ  తేలిక పడ్డాయి. సుబ్బమ్మ నీరసం, రక్తపోటు ఎటుపోయాయో గాని ఎక్కడలేని ఉత్సాహంతో తిరుగుతోంది.

హరి సర్వోత్తమ రావు గారి షష్టిపూర్తి ఉత్సవం చాలా బాగా జరిగింది. పాతూరి నాగభూషణం చొరవ, శారదాంబ వంటి కొందరి సహాయంతో ఒక ఆంధ్రుడని, తెలుగు జాతి గర్వించదగిన ఒక యోధుడని, ఆలోచనాపరుడని జాతి సన్మానించుకోగలిగింది. గౌరవించుకోగలిగింది.

సన్మానం  అయిన తరువాత  శారద ఆయనను తమ ఇంటికి తీసుకొచ్చి సంబరంగా నలుగురినీ పిలిచి విందు చేసింది. హరిగారికి శారదంటే పుత్రికా వాత్సల్యం . తన స్నేహితుడ కూతురు ఇంత ఎదిగి అటు రాజకీయాలలో ఇటు వైద్య వృత్తిలో రాణిస్తున్నదంటే ఆయన పొంగిపోయాడు. వినటం వేరు. కళ్ళారా చూడటం వేరు.

‘‘మీ నాన్న ఉంటే ఎంత గర్వపడేవాడో’’

‘‘మీరు సంతోషంగా ఉన్నారుగా  బాబాయ్‌  నాన్న ఉన్నట్టే ఉంది నాకు. మళ్ళీ మీ దగ్గర వెల్లూరు జైలు  కబుర్లు చెప్పించుకోవాలని ఉంది. చిన్నప్పుడు అవి చెప్పేవరకూ మిమ్మల్ని పీడించేదాన్ని కదా ` ’’

‘‘నేను ఇష్టంగానే చె ప్పవాడిని. ఇప్పుడలా అడిగేవాళ్ళు లేక అన్నీ మర్చిపోయాను.’’

‘‘అన్నీ రాయండి  బాబాయ్‌. పుస్తకాల  కోసం గ్రంథాలయ ఉద్యమం నడుపుతున్నారు. మీ అనుభవాలు  పుస్తకంగా రాయరా ?’’

‘‘నేనంత గొప్పవాడినా ? నా జీవితం గురించి ఏముంది రాయటానికి’’ నిరాడంబరంగా, నిజాయితీగా నవ్వాడాయన.

‘‘మీ జైలు  జీవితం గురించి రాయండి.  . తరువాతి తరం కు  తెలియొద్దా? అది వింటుంటే నాకు దు:ఖం వచ్చేది. వీర రసం ఉప్పొంగేది. బ్రిటీష్‌వాళ్ళ మీద కోపంతో రగిలిపోయేదాన్ని. అదంత మా పిల్లలకు  తెలియొద్దా?’’

‘‘పిల్లలంటున్నావు ?  ’’ అర్థవంతంగా చూశాడాయన.

‘‘మీరూ, ద్వారకా ఇక్కడకొచ్చి ఉండి పొండి బాబాయ్‌’’ అన్న మాటకు నవ్వి ఊరుకున్నారు. అప్పటిదాకా వీళ్ళ మాటలను మౌనంగా వింటున్న సుబ్బమ్మ

‘‘మీరు చినతాతగారు కాబోతున్నారు’’ అని నవ్వింది. హరిగారు శారద తలమీద చేయి వేసి నిమిరి లోలోపలే ఆశీర్వదించాడు.

‘‘సంతోషం తల్లీ. బెజవాడ వచ్చినందుకు శుభవార్త విన్నాను. రామారావు  ఒకటే గుర్తొస్తున్నాడు. శారదమ్మకు పుట్టే బిడ్డను నెత్తిన పెట్టుకు మోసేవాడు. నాకు ఆప్తమిత్రుడు, నా  ప్రాణమైన నా భార్యా  ఇద్దర్నీ కోల్పోయిన దురదృష్టవంతుడని’’ అందరూ కన్నీరు పెట్టుకున్నారు.

కనీసం నాలుగు  రోజులుండి  వెళ్ళమన్నా ఆయన వెంటనే ప్రయాణం అయ్యారు.

కూతురు ద్వారకకు బట్టలు, పళ్ళు, పిండివంటలూ  అన్నీ సిద్ధం చేయించి ఉంచింది సుబ్బమ్మ.

‘‘మద్రాసు వస్తే  మా ఇంటికి వచ్చి మీ చెల్లిని చూడమ్మా’’ అంటూ ఆయన తల్లీ కూతుళ్ళ దగ్గర శలవు తీసుకుని వెళ్ళిపోయాడు.

olga title

***

తొమ్మిదో నెలలో కూడా శారద తన పనులు  ఏమాత్రం తగ్గించుకోలేదు. తల్లి విశ్రాంతి తీసుకోమంటే ‘‘తిని కూచుంటే కాన్పు కష్టమవుతుంది. హాయిగా పనులన్నీ చేసుకోండని నేనందరికీ చెబుతాను. నేను తిని కూచుంటే నా  మాటలెవరు నమ్ముతారమ్మా ` నేను వ్యాయామం  చేస్తున్నాను, పనులు  చేస్తున్నాను –  ఎంత తేలిగ్గా పురుడు పోసుకుంటానో చూడు’’ అని తల్లి మాటలు  కొట్టేసేది. ‘‘ఏమో తల్లీ –  నీ పుటక గుర్తొస్తే  నా కిప్పటికీ ముచ్చెమటులు  పడతాయి. ఆ కుగ్లర్‌ ఆసుపత్రిలో నేనూ, డాక్టర్లు ఎంత కష్టపడ్డామో చెప్పలేను’’.

‘‘నిన్ను నాన్న, నానమ్మ బాగా గారాబం  పెట్టి ఉంటారు. ఇటు పుల్ల  తీసి అటు పెట్టి ఉండవు. ఆ బద్ధకం నీ కడుపులో ఉన్న నాకూ అంటుకుని బైటికి రావటానికి బద్ధకించి సోమరిగా ఉండుంటాను. నా  బిడ్డ చూడు ఎంత చురుగ్గా నీ చేతుల్లోకి వస్తుందో’’.

శారద చెప్పినట్లే ఒక శుక్రవారం ఉదయాన్నే శారద తనొక్కతే హాస్పిటల్‌కు వెళ్ళింది. గంటలోపలే నర్సు వచ్చింది డాక్టరమ్మ గారు ఆడపిల్లను కన్నారన్న  కబురుతో. సుబ్బమ్మకు కాళ్ళూ, చేతులూ  ఆడలేదు. మేనగోడలు  పద్మ ఆమెను పట్టుకుని ఆస్పత్రికి తీసుకెళ్ళి బిడ్డను చేతిలో పెడితే ఆమె కళ్ళనిండా నీళ్ళు.

‘‘నిన్నెత్తుకున్నట్టే ఉందే శారదా’’ అని ఏడ్చేసింది.

తండ్రి  కోసం అమ్మ ప్రాణం కొట్టుకుంటోందని గ్రహించింది శారద. శారదకూ దు:ఖం వచ్చింది.

ఇద్దరూ నవ్వూ ఏడుపూ కలగలిసిన అనుభూతితో ఉక్కిరి బిక్కిరయ్యారు.

మూర్తి వచ్చేసరికి సుబ్బమ్మ, మిగిలినవాళ్ళు బైటికి నడిచారు.

‘‘మొత్తానికి  నీలాంటి అమ్మాయినే ఇచ్చావు.’’ అని నుదుటి మీద ముద్దు పెట్టాడు మూర్తి.

‘‘నేనివ్వటమేమిటి? నువ్వే ఇచ్చావు. మగవాళ్ళ వీర్యకణాల వల్లే పుట్టే బిడ్డ ఆడా, మగా అనేది ఆధారపడుతుంది. సో ` థాంక్స్‌. మా అమ్మ కోరిక తీర్చావు. నాకెవరైన ఒకటే.’’

‘‘అబ్బా !  నువ్వు ఏ మిస్టరీని అలా అందంగా ఉండనివ్వవుగదా’’.

‘‘మిస్టరీ అంటేనే అది ఎప్పుడో ఒకప్పుడు విడిపోతుందని అర్థం. మిస్టరీను విడగొట్టి తెలుసుకోవటమే మానవుల పని. అదే అందం. అదే ఆనందం’’.

‘‘అలసటగా లేదూ?’’

‘‘కొంచెం –  కాసేపు నిద్రపోతా ’’

మూర్తి కూడా బైటికి వెళ్ళాక కళ్ళు మూసుకుని పడుకుంది శారద.

శారద మూడోరోజే ఇంటికొచ్చింది. ఐదవరోజుకి కబురొచ్చింది కాశీలో నరసమ్మ గారు కీర్తిశేషులయ్యారని.

సుబ్బమ్మ కన్నీరు మున్నీరయింది.

శారద పదేళ్ళ పిల్లగా  ఉన్నపుడు అందరినీ ఒదిలి కాశీ వెళ్ళినామె మళ్ళీ రానే లేదు. కొడుకు చనిపోయాడనే వార్తకూ చలించలేదు. అప్పటినుంచీ ఉత్తరాలూ  తగ్గాయి. కాశీలో వాళ్ళే అయినవాళ్ళయ్యారు. అన్ని కర్మలూ  చేయించారు. మనవరాలిని చూస్తూ ‘‘మీ నాయనమ్మ పేరు పెట్టుకుందామే’’ అంది.

శారదకు నాయనమ్మ చిన్నతనపు జ్ఞాపకం. ఆమె పంతం గురించి తప్ప మిగిలినవి అంతగా గుర్తులేవు. తన విషయంలో పేచీ పడ అందరికీ దూరమైందనేది రానురానూ  శారదకు ముల్లులా  గుచ్చుకునేది. ఆ విషయం మర్చిపోటానికి ప్రయత్నించేది. ఆమె పేరు  పెట్టాలనే ఉత్సాహం  శారదకు లేదు.

‘‘చూద్దాం లేమ్మా’’ అంది ముభావంగా.

పాప పేరు గురించి మూర్తీ, శారద చాలా రోజు నుంచే మాట్లాడుకుంటున్నారు. మగపిల్లవాడయితే  రామారావు  తప్ప మరో పేరు అని ఎవరూ అనుకోలేదు. ఆడపిల్ల  అయితే – మూర్తి ఏవేవో అందమైన పేర్లు చెబుతుంటే శారద ఒకరోజు అంది.

‘‘మూర్తీ మనిద్దరం కలిసి చదివి, కలిసి నవ్వి, కలిసి ఏడ్చి సాహిత్యానుభూతిని  పొందిన పుస్తకం నీకు గుర్తుందా?’’

‘‘ఎందుకు లేదు? టాల్‌స్టాయ్‌ ‘‘యుద్ధము – శాంతి’’ ’’

‘‘మరి మన పాపకు ఆ పేరు పెడ తే బాగుండదూ?’’

‘‘ఏమని? శాంతి అనా ?’’

‘‘కాదు –  ఆ పుస్తకంలో మనిద్దరం ఇష్టపడి   ప్రేమించి తపించిన పాత్ర  పేరు మన పాపకు పెట్టుకుందామోయ్‌’’

‘‘నటాషా నా ?’’

‘‘ఊ!` నటాషా. ఎంత బాగుంది కదా’’

‘‘బాగుంది. కానీ మన పేరు కాదుగా’’

‘‘ఇంకా మన పేరేమిటోయ్‌ ` ప్రపంచమంత ఒక్కటే కావాలనిని కాదూ మన కల. మన కలల  ప్రతిరూపం కదూ మనకు పుట్టబోయే బిడ్డ’’.

మూర్తి ఇక మాట్లాడటానికేముంది? ఆడపిల్ల  పుడితే నటాషా అని పేరు పెట్టానుకున్నారు.

తల్లి మనవరాలితో ఆడుకుంటూ ఆనందంగా ఉన్న సమయం చూసి శారద నటాషా పేరు, ఎందుకా పేరు పెట్టాలనుకుందీ వివరంగా చెప్పింది.

‘‘సరేలే – కాలం మారింది. అవతారం మారింది. నరసమ్మ నటాషా అవదా? నటాషా – బాగుంది. నా  చిట్టితల్లికి కొత్త పేరు. నటాషా. నరసమ్మా , నరసమ్మ! నటాషాగా పుట్టావా ?’’ అంటూ నవ్వుతూ ముద్దులాడింది.

పదకొండోరోజు నుంచీ శారద మళ్ళీ తన పనుల్లో తను పడింది. నటాషా అమ్మమ్మ ఒళ్ళో, గుండెల మీదా హాయిగా ఆడుకుంటుంది. రాత్రిళ్ళు అమ్మ గుండెకు హత్తుకుని నిద్రపోతోంది.

***

గమనమే గమ్యం-20

olga title

 

మూర్తికి మద్రాసులో కుటుంబ బాధ్యతలు , పార్టీ బాధ్యతలు , బంధు మిత్రల  బంధాలు  చాలానే ఉన్నాయి. వీటన్నిటి మధ్యా తరచు బెజవాడ రావటం, ఎక్కువ రోజులు  ఉండి వెళ్ళటం మొదయింది.

మూర్తి  రాకకోసం ఎదురు చూడటం శారదకో కొత్త అనుభవం అయింది. మూర్తి మీద  ప్రేమ  అప్పుడూ ఇప్పుడూ ఒకటే. అప్పుడూ మూర్తి రావాలని  అనిపించేది. ఐదారునెలలకోసారి మూర్తి వచ్చినపుడు ఉత్సాహంగా  కబుర్లు చెప్పుకునేవారు. పార్టీ మిత్రులతో కలిసి మాట్లాడుకునేవారు. ఏ నాటకానికో, మీటింగుకో వెళ్ళేవాళ్ళు.  నాలుగు రోజులుండి  మూర్తి వెళ్తుంటే శారద తెరిపిగానే అతనికి వీడ్కోలు చెప్పేది.

మూర్తితో దగ్గరి సంబంధం పెళ్ళి పేరుతో ఏర్పడిన తర్వాత  మూర్తి నుంచి దూరంగా ఉండటం కష్టంగా ఉంది.

మానవ జీవితంలో సెక్స్‌కి ఉన్న పాత్ర గురించి తెలియని చిన్నపిల్ల  కాదు శారద. ఐనా  లైంగిక సంబంధం ఒక మనిషి మీద ఇంత అధికారాన్ని  ఇవ్వటం ఆశ్చర్యంగా అనిపించింది. శారీరక సంబంధం లేకముందు మూర్తితో సంబంధం మానసికం మాత్రమే. అతన్ని  ప్రేమించింది. ఆ  ప్రేమ ఇప్పటికంటే అప్పుడు తక్కువ లేదు. కానీ శారీరక సంబంధం వల్ల  ఆ  ప్రేమలో ఏదో మార్పు వచ్చింది. అతని మీద ఏదో హక్కు ఉన్నట్లు. అది సరైందా కాదా? ఒక మనిషి మీద అధికారం, హక్కూ ఉన్న భావన కలిగితే అది ఆ సంబంధానికి మంచి చేస్తుందా, చెడు చేస్తుందా? అనే ప్రశ్నలు  శారద మనసులో.

‘‘తమది అందరి లాంటి బంధం కాదు. సంప్రదాయ పెళ్ళిళ్ళలో ఈ హక్కూ , అధికారం  చాలా మామూలు . అవి అన్నీ పురుషుల  పరంగానే ఉంటున్నాయి. వాటివ్ల స్త్రీలు  చాలా బాధ  పడుతున్నారు. తమ బంధం ఇద్దరు స్వతంత్ర వ్యక్తులు  ఒక బాధ్యతతో ప్రత్యేక పరిస్థితులలో ఏర్పరుచుకున్నది. డబ్బు, ఆస్తులు , కుటుంబ సంబంధాల  ప్రమేయం లేదు.

చుట్టు పక్కల  వాళ్ళంతా  మూర్తిని తన ‘భర్త’గా చూసినంత మాత్రానా భర్త అనే మాటకున్న ఏ అర్థంలోనూ అతను తనకు భర్త అనిపించుకోడు. ఐనా  తమ మధ్య ఆ సంబంధం ఏర్పడే ప్రమాదం ఉంది. దాని నుంచి తనను తాను రక్షించుకోవాలి. మూర్తితో కూడా దీని గురించి మాట్లాడాలి. పరాధీనత ఎవరికీ మంచిది కాదు. ఒకరినొకరు  ప్రేమించటంలో ఆధారపడటం అనేది ఎంత మాత్రమూ మేలు  చేయదు.’’

మూర్తి లేనపుడు ఇలాంటి ఆలోచనలతో తమ సంబంధం గురించి ఆలోచించేది. మూర్తి వచ్చాడా  ఇక ఆలోచనకు ఆస్కారమే లేదు. అతనున్న వారం పది రోజులూ  అతని సమక్షం ఒదలాలంటే పరమ అయిష్టంగా ఉండేది. ఏ పనీ చేయబుద్ధి అయ్యేది కాదు. అతన్ని చూస్తూ కూచుంటే చాదా జీవితానికి అనిపించేది. అతని కోసం ఏదైన చేసి సంతోషపెట్టాలనిపించేది. చేయటానికి ఏమీ ఉండేది కాదు.

olga

ఒట్టి మాటలు , నవ్వులు , పాటలు , కథలు , కబుర్లు వీటి మధ్య నుంచి రాత్రి తెల్లవారుతుంటే  అతన్ని ఒదిలి వేరుబడి వేరే పనుల  కోసం వెళ్ళాలి గదా అని బాధగా ఉండేది. దానిని జయించటం ఒక సవాలుగా మారింది శారదకు.

ఆ సాయంత్రం బైటి పనులన్నీ ముగించుకుని శారద వచ్చేసరికి మూర్తి టేబిల్‌ దగ్గర కూచుని ఏదో పని చేస్తున్నాడు.

వీలైనంత నిశ్శబ్దంగా వెళ్ళి వెనకనుంచుంది శారద. ఎక్కడ సంపాదించాడో తెల్లని చెక్కముక్కలు  చిన్నచిన్నవి పెట్టుకుని వాటికి చతురస్రాకారంలో చిన్న మేకు కొట్టి బిగిస్తున్నాడు. పూర్తిగా ఆ పనిలో నిమగ్నమైన అతన్ని చూస్తూ నిలువున కరిగిపోయింది శారద. అతన్ని గట్టిగా హత్తుకోవాలనే కోరిక నిగ్రహించుకుని అతను చేస్తున్నది చూస్తోంది. ఆ చదరంలో అతను పెట్టిన ఫోటో చూసి ఆశ్చర్యపోయింది.

‘‘ఈ ఫోటో… ’’ అనుకోకుండా శారద నోట్లోంచి వచ్చిన మాటకు మూర్తి ఉలిక్కిపడి  వెనక్కు తిరిగాడు.

రెండు చేతులూ  సాచింది శారద. మూర్తి నవ్వుతూ ఆ చేతులలోకి వెళ్ళి చిక్కుకు పోయాడు.

‘‘ఆ ఫోటో `’’

‘‘గుర్తులేదా?  నువ్వు ఇంగ్లండ్‌ వెళ్తున్నపుడు ఒక  రాత్రి అపురూపంగా గడిపాం. ఆ రోజు నే తీసిన ఫోటో.’’

‘‘నాకింతవరకూ  చూపించలేదెందుకు?’’

‘‘నా  కోసం తీసుకున్నది. నువ్వు నీ దగ్గరే ఉన్నావు. నీకెందుకిది? నా  కోసం. నిన్ను నా  దగ్గరే బంధించటం కోసం’’

‘‘నేను నా  దగ్గరే ఉన్నట్లు లేదు మూర్తీ. నీ లోపల  ఉన్నట్లుంది. అక్కడే ఉండి  పోవాలని ఉంది. బైటికి రావాలనీ, ఈ పిచ్చి పిచ్చి పనులన్నీ చెయ్యాలనీ అనిపించటం లేదు.’’

‘‘వీటన్నిటినుంచీ ఎక్కడికైనా  దూరంగా వెళ్ళిపోదామా?’’

‘‘ఎక్కడ కి?’’

‘‘ఎక్కడ కైనా – మనిద్దరం తప్ప మరెవరూ లేని చోటికి’’

‘‘మైదానంలోకా? ఏటి ఒడ్డున మైదానంలోకా?’’

ఇద్దరూ ఫక్కున ఒక్కసారి నవ్వారు.

‘‘నిజంగా అలా వెళ్ళిపోదామా?’’ ఎంతో కోరికతో అడిగింది శారద.

‘‘నేను రాగలను. నువ్వే రాలేవు.’’

‘‘ఒస్తా. ఒస్తా. ఒస్తా’’ మూర్తిని ఊపిరాడకుండా ముద్దుపెట్టుకుంటూ అంది శారద.

‘‘అలాగే -వెళ్దాం పద. ఇప్పుడు ఈ నిముషంలో’’

‘‘ఈ నిముషం దేనికోసమూ డిస్ట్రబ్‌ కాను.’’ పొంగుతున్న  ప్రేమనూ కాంక్షనూ పరిపూర్ణంగా అనుభవిస్తోంది శారద.

olga

మూర్తి ఉన్న రోజులన్నీ శారదకు నిమిషాల్లాగా గడిచిపోతున్నాయి. మూర్తి మద్రాసు బయల్దేరాడా – భరించలేని అసహనం. మిగిలిన విషయాలలో స్వతంత్రంగా ఉండగల తను మూర్తితో ఎమోషనల్‌గా అస్వతంత్రురాలవుతున్నానని గ్రహించింది. దీనినుంచి బైట పడాలా ఒద్దా అన్నదొక సమస్య.

ఈ అస్వతంత్రత ఎంతో బాగుంది. ఒక్క నిమిషం కూడా మూర్తిని ఒదిలి ఉండలేననే అనుభూతి బాగుండటమేమిటి. అది పరాధీనత కాదా?  ప్రేమ ముందు తన మిగిలిన స్వతంత్ర గుణాలేవీ నిలబడటం లేదేమిటి?

ఈ విషయాు మాట్లాడటానికి మూర్తి తప్ప మరెవరూ లేరు. పరస్పర ఆధారాన్నీ, పరాధీనతను వేరు చేసి చూడాలన్నాడు మూర్తి.

‘‘అది నాకు తెలియదా? నేను ఎమోషనల్‌గా, మానసికంగా ఒకరు లేకపోతే భరించలేని స్థితిలో ఉండటాన్ని పరాధీనత అంటున్నాను. ఇంతకుముందు లేని ఈ స్థితి ఈ బంధం వల్ల ఎందుకొస్తుంది అంటున్నాను.  ప్రేమ ఈ స్థితిని కల్పించేటట్లయితే  ప్రేమలో ఏదో లోపమున్నట్లే కదా ! ప్రేమ మనిషికి బలమవ్వాలి  గానీ బలహీన పరచగూడదు కదా. నేను నీ విషయంలో ఇంతవరకూ చాలా బలంగా  నిబడ్డాను. ఈ కొత్త సంబంధం నన్ను బలహీనపరుస్తోందా అనిపిస్తోంది.’’

‘‘నీ మాటలు  నాకు అర్థం కావటం లేదు. ఒకళ్ళ కోసం ఒకళ్ళు తపించటం బలహీనమెలా అవుతుంది’’.

శారద చాలా సేపు ఆలోచించి

‘‘అది బలమూ కాదు. బలహీనత కాదు. ఒకానొక మానసిక స్థితి. ఈ స్థితిని అవతలి వ్యక్తి అలుసుగా తీసుకోనంత వరకూ, ఈ స్థితిని గౌరవించినంతవరకూ, తనూ ఈ స్థితిని ఆనందించినంత వరకూ ఈ స్థితి వల్ల ప్రమాదమేం లేదు. అవతలి వ్యక్తులు  అలుసుగా తీసుకున్నపుడు వాళ్ళు వీరిని పరాధీనుగా చేస్తారు. పరాధీనత అనుభవించే వారికి బాగుండదు గానీ స్వాధీనం చేసుకున్నవాళ్ళకు బాగుంటుంది. దానివల్ల  వాళ్ళకు లాభం కూడా –  అదే బాగుంటుందనీ, అదే మంచిదనీ, భద్రత అనీ పరాధీనుల్ని అంటే స్త్రీలను పురుషులు  నమ్మిస్తారు.  ప్రేమ, పరాధీనత, పాతివ్రత్యం, ఇవన్నీ కలగలిసి చిక్కగా చిక్కుబడిపోతాయేమో మామూలు  భార్యాభర్తల  సంబంధాల్లో. చాలాసార్లు ఆ సంబంధంలో  ప్రేమ ఉండదు. ఇక అప్పుడది నరకమే `

ప్రేమ బలాన్ని ఇస్తుంది. ఇపుడు నేననుభవించే స్థితి కేవలం  ప్రేమ కాదు. మోహం కలగలిసిన  ప్రేమ అనిపిస్తోంది. బహుశ ఈ మోహ తీవ్రత కాలం  గడిచే కొద్దీ తగ్గవచ్చు.’’

‘‘శారదా – మరీ చీల్చి చూడకు – కొంత మిస్టరీ మిగుల్చు. అపుడే బాగుంటుంది.’’

‘‘నీకు మిస్టరీ బాగుంటుంది. నాకు స్పష్టత బాగుంటుంది. మళ్ళీ ఒకసారి ఏంగెల్స్‌ ‘‘కుటుంబం – వ్యక్తిగత ఆస్తి’’ చదవ లోయ్‌ మనిద్దరం కలిసి’’.

‘‘చలం, క ష్ణశాస్త్రి, నండూరి కవిత్వాలను  చదవాల్సిన సమయంలో ఏంగెల్స్‌ని చదవాలంటావు. నీకు మరీ మేధావితనం పెరిగిపోతోంది. ఇలాగైతే నాకు నచ్చదు’’.

‘‘నేను ఇంగ్లండ్‌లో ఉన్నపుడు నువ్వు రాసిన ఉత్తరాల   నిండా అవే గదా’’.

‘‘ఔను ప్రపంచంలోని కవులంత మనకోసమే, మన ఆనందం కోసమే  ప్రేమ కవిత్వం రాశారు. సంగీతమంత మన  ప్రేమనే గానం చేస్తోంది. ప్రకృతి  మన  ప్రేమనే పరిమళిస్తోంది.’’

 

శారద తన్మయంగా మూర్తి వంక చూస్తూ ఉండిపోయింది. ఆలోచనలన్నీ ఆగిపోయాయి. అనుభూతి, పరవశం,  ప్రేమ మనశ్శరీరాలను  దురాక్రమించాయి. ఆ దురాక్రమణకు లొంగిపోయి పొంగిపోయారు మూర్తి, శారద.

***

గమనమే గమ్యం-19

olga title

-ఓల్గా 

~

ఆ సమావేశానికి శారద వెళ్ళింది. చర్చలో అందరినీ కడిగి పారేయాలని అనుకుంది. అటూ ఇటూ తేల్చుకోవాలనుకుంది. స్త్రీల  గురించీ, వారిని చూసే దృక్పథం గురించీ పార్టీలో ఒక తీర్మానం చేయించాలనుకుంది. ఆధునిక స్త్రీ గురించి నిర్వచించాలని పార్టీని డిమాండ్‌ చేయానుకుంది. కానీ సమావేశంలో ఈ అంశం గురించి చర్చ మొదలవుతూనే మొట్టమెదటి వాక్యంలోనే వెంకట్రావు శారద పెళ్ళి చేసుకోవాలని ప్రతిపాదించాడు.

‘పెళ్ళా? నేనా?’’ శారద అనుకోని ఈ దాడికి విస్తుపోయింది. వెంకట్రావుని మించి అక్కడున్న వారందరూ ఒక్క గొంతుతో శారద పెళ్ళి చేసుకోవాలని తీర్మానించారు.

అందరూ అదేమాట అంటుంటే – వాళ్ళందరికీ తెలిసిన విషయమే అయినా శారద తాను మూర్తిని ప్రేమించాననే విషయం చెప్పింది. ‘‘మేం పెళ్ళి చేసుకోమనేది కూడా మూర్తినే’’ అత్యుత్సాహంగా చెప్పారు.

‘‘మూర్తికి పెళ్ళయిందని తెలిసీ విూరీ మాట ఎలా అంటున్నారు?’’ శారదకంతా అయోమయంగా ఉంది.

‘‘ప్రేమించిన వాడిని పెళ్ళాడటం తప్పుకాదు.’’

olga

‘‘విూ పెళ్ళికి మూర్తి భార్య అంగీకరించింది’’

‘‘మూర్తికి కూడా అభ్యంతరం లేదు.’’

ఒక్కొక్కరూ ఆనందంగా చెబుతుంటే శారద నోట మాట రాలేదు. అందరి ఉత్సాహమూ, మాటలూ  అణిగాక అన్నది.

‘‘నాకసలు  పెళ్ళి చేసుకునే ఉద్దేశం లేదు. మూర్తినే కాదు -ఎవరినీ’’

‘‘పెళ్ళి చేసుకోకుండా మహిళా ఉదమాన్ని నువ్వు నిర్మించలేవు. నిన్ను ఆదర్శంగా స్త్రీలు  తీసుకోవాలన్నా, నాయకురాలిగా అంగీకరించాలన్నా నువ్వు పెళ్ళి చేసుకోవాలి. పెళ్ళికాని ఒక స్త్రీ నాయకురాలిగా ఉండటంలో ఎన్నో చిక్కులున్నాయి. ఎన్నో సమస్యలొస్తాయి. పార్టీ, నువ్వు వివాహం చేసుకు తీరాలని నిర్ణయించింది’’. వెంకట్రావు ఇక ఆ మాటకు తిరుగులేదన్నట్లు చెప్పాడు.

‘‘వివాహమైన వాడితో పెళ్ళి ఎలా సాధ్యం?’’

‘‘సాధ్యమే – విూరిద్దరూ పరస్పర అంగీకారంతో భార్యా భర్తలుగా జీవించటాన్ని పార్టీ ఆమోదిస్తుంది. ఆ ప్రకారం పత్రాలు  రాసుకుని సంతకాలు  చేయటమే. సంప్రదాయ పద్ధతిలో మనం పోముగదా! దండలు  మార్చుకుని ఒప్పంద పత్రాల  మీద సంతకాలు పెడితే సరిపోతుంది.’’ బాపయ్య తేలికగా చెప్పేశాడు.

శారదకు కోపం వచ్చింది. బాధ కలిగింది.

‘‘పెళ్ళి నా వ్యక్తిగత విషయం పార్టీ ఎందుకు జోక్యం చేసుకోవాలి?’’

‘‘పార్టీ సభ్యుల  వ్యక్తిగత జీవితం కూడా పార్టీ నిర్దేశిస్తుంది. మన స్వీయ ప్రయోజనాల  కంటే పార్టీ ప్రయోజనాలే ముఖ్యం.’’

‘‘మేం నీకు ఇష్టం లేని మనిషిని కట్టబెట్టాలను కోవటం లేదు. నువ్వు ప్రేమించిన మనిషినే పెళ్ళాడమంటున్నాం.’’

‘‘ఎవరి ప్రేమకు కట్టుబడి అసలు  పెళ్ళే ఒద్దనుకున్నావో ఆ మనిషినే పెళ్ళాడమంటోంది పార్టీ.’’

‘‘పెళ్ళికాని స్త్రీని సమాజం అనుమానంగా చూస్తుంది. పార్టీ నాయకురాలైన నిన్నలా చూడటం మాకు అంటే పార్టీకి ఎలా ఉంటుందో ఆలోచించు’’ ఒక్కొక్కరూ మాట్లాడుతున్న ఆ మాటలు  శారదకు కంపరంగా ఉన్నాయి.

పెళ్ళికాని స్త్రీకి విలువ లేదు. ఆమెను అనుమానిస్తారు. చిన్న చూపు చూస్తారు. తనను ఇప్పుడలా వీళ్ళంతా చూస్తున్నారు. ఆ చిన్నచూపు ఇంకా పెద్దదవకుండా తను పెళ్ళాడాలి, దాంతో గౌరవం వస్తుంది. దీనిని మింగటానికి శారద సిద్ధంగా లేదు, పెళ్ళితో వచ్చే నాయకత్వం, ఆ గౌరవం, ఆ విలువ తనకొద్దని వాదించింది.

‘‘అదంతా మేం నమ్మటం లేదు. మేం అంత సంస్కార హీనులం కాదు. కానీ జనం, జనం కోసం. జనానికి మన విలువలు  నేర్పాలి. నిజమే. కానీ జనానికి ఏం నేర్పాలన్నా ముందు వాళ్ళకు మనవిూద గౌరవం ఉండాలి.’’

వాద ప్రతివాదాలు  చాలా సేపు సాగాయి. శారద ఒక్కత్తీ ఒకవైపు. మిగిలిన వారంతా ఒకవైపు.

‘‘పార్టీ కోసం త్యాగం చేస్తున్నాననుకో. పెళ్ళి మాత్రం చేసుకోవాల్సిందే’’ గట్టిగా అన్న రాజు మాటకు శారదకు ఒళ్ళు మండుకొచ్చింది. ఆ కోపాన్ని అణుచుకోటానికి చాలా సేపే పట్టింది. అందరూ ‘త్యాగం’ అనే మాటను పట్టుకుని శారద త్యాగం చెయ్యాల్సిందేనని పట్టుబట్టారు. తను చేయాల్సిన త్యాగాలూ  ఎప్పుడూ ఇలా ఉంటాయేమిటనుకుంటే శారదకు దుఃఖంతో పాటు నవ్వూ వచ్చింది.

శారద చదువు మానేసి సహాయనిరాకరణ ఉద్యమంలో వెళ్తానంటే చదువుకోవటమే త్యాగమని పెద్దందరూ కలిసి వాదించి శారదను ఒప్పించారు. ఇపుడు పెళ్ళి అనే బంధం లేకుండా పార్టీలో పని చేస్తానంటే పెళ్ళి చేసుకోవటమే త్యాగమని ఒప్పించాలని చూస్తున్నారు. ప్రేమించిన మనిషిని పెళ్ళాడమని అందరూ నిర్భంధించటం, స్త్రీ నిరాకరించటం. ఎవరి జీవితంలో నైనా ఈ విచిత్రం జరుగుతుందా అనుకుంది శారద.

తల్లి తన సంప్రదాయపు ఆలోచనలన్నీ పక్కనబెట్టి మూర్తిని పెళ్ళాడమని అడిగితే శారద ఒప్పుకోలేదు. ఇపుడు పార్టీ అడుగుతోంది. పార్టీ ఆడది పెళ్ళి చేసుకు తీరాలనే సంప్రదాయాన్ని కాపాడటం కోసం పెళ్ళి చేసుకోమంటోంది. మగవాడు పెళ్ళి మానేసి బ్రహ్మచారిగా  దేశసేవ చేస్తానంటే అది త్యాగం అవుతుంది. ఆడవాళ్ళు పెళ్ళి మానేసి దేశసేవ చేస్తుంటే సంఘాలకీ, పార్టీలకు ఎక్కడలేని అప్రదిష్ట వచ్చి పడుతుంది. శారద పెళ్ళాడితే ప్రజల మనసులు  శాంతిస్తాయి. ఇంటికి ఒక మగదిక్కు ఏర్పడుతుంది. ఒక పద్ధతిలోకి వస్తుంది. ఇపుడున్నది ఇల్లు  కాదు. అరాచక సత్రం. అక్కడి నుంచి పార్టీ పనులు  జరగటం పార్టీకి ఇష్టంగా లేదు. ప్రతిష్ట దెబ్బ తింటుంది. తను ఇదుగో నా మొగుడని ఒక మగవాడిని తీసికేళ్తేఅందరూ తనను గౌరవిస్తారు. తన చదువు, జ్ఞానం, సాహసం, పార్టీ నిర్మాణ దక్షత, తెలివి, మేధావితనం, ఇవన్నీ ఎందుకూ పనికిరావు ఒక మొగుడంటూ లేకపోతే. తనలోని శక్తులన్నీ రాణింపుకు రావాంటే ఒక మగాడు కావాలి. ఆ మగాడు మూర్తి. శారదకి నవ్వొచ్చింది.

పాపం మూర్తి – లోపల  తనవిూద ఎంత ఆశ ఉన్నా తను అంగీకరించదని ఆ ప్రస్తావనే తీసుకురాలేదు. తను ఎన్నో సంవత్సరాలుగా మూర్తి విూద ప్రేమను తన మనసులోనే అణచివేసుకుంది. ఇప్పుడు నిర్భంధిస్తున్నారు మూర్తిని పెళ్ళాడాల్సిందేనని. పెళ్ళాడాలా? పార్టీని ఒదలాలా? పెళ్ళాడితే పార్టీ, మూర్తి తన జీవితంలో భాగం. పెళ్ళాడకపోతే మూర్తి ఎలాగూ ఉండడు. తను పార్టీకి రాజీనామా చెయ్యాలి? దేనికోసం, పార్టీని ఒదలాలనే ఆలోచన భరించలేకపోతోంది. పార్టీ పొరపాటుని లోపల ఉండి మార్చాలి. పార్టీ నుంచి తప్పుకుంటే ఇక ఈ ధోరణి ఎన్నటికీ మారదు. ప్రజలను అనేక విషయాలలో చైతన్యం చేసే అవకాశం రాదు. ఆలోచనలతో శారద మనసు అలిసిపోయింది.

చివరకు తనకు కొంత గడువు కావాలని అడిగింది. వారం పది రోజులలో తేల్చమన్నారు పార్టీ ముఖ్యులు.

ఇంటికి వచ్చిన శారద ముఖం చూసి ఆశ్చర్యపోయింది సుబ్బమ్మ. ఇంత నీరసంగా నిరుత్సాహంగా శారద ఈ మధ్యకాలంలో ఎన్నడూ లేదు. అందులోనూ ఫాసిస్టు వ్యతిరేక ప్రచార కార్యక్రమం తీసుకున్న తర్వాత మహా ఉత్సాహంతో పనిచేస్తోంది.

‘‘ఏంటమ్మా అలా ఉన్నావు’’ ఒద్దనుకుంటూనే అడిగింది సుబ్బమ్మ.

‘‘ఇలా రామ్మా చెప్తాను’’ అని వెళ్ళి మంచం మీద పడుకుంది శారద.

సుబ్బమ్మ వెళ్ళి పక్కన కూచుంది. తల్లి చేతిని తన చేతిలోకి తీసుకుని నిమురుతూ

‘‘పార్టీవాళ్ళు నన్ను పెళ్ళాడమంటున్నారు. ఎవర్ననుకున్నావ్‌? మూర్తిని’’ సుబ్బమ్మకు ఆ మాట మనసులో ఇంకగానే సంతోషంతో ముఖం వికసించింది.

‘‘నాకు తెలుసు, పార్టీవాళ్ళు నిన్ను కన్నవాళ్ళలా కాపాడతారని. చూశావా? నేను చెప్పిన మాటే వాళ్ళూ చెప్పారు. శారదా`పెళ్ళి చేసుకోమ్మా-  నేను నిన్ను ఎప్పుడూ ఏదీ అడగలేదు. నాకిది ఇష్టం. ఈ పని చెయ్యమని అనలేదు. కానీ ఏ సుఖం లేకుండా మోడులా తిరుగుతున్న నిన్ను చూస్తుంటే నాకు బాగోలేదు. జీవితంలో అన్నీ అనుభవించాలమ్మా ` నీకు పిల్లలు  పుడితే వాళ్ళను పెంచాలనే కోరికతో నా మనసు కొట్టుకు పోతోంది. నా తల్లీ`బంగారు తల్లీ – పార్టీవాళ్ళు కూడా నాలాగే ఆలోచించి ఉంటారు. నా ఈ ఒక్క కోరికా తీర్చు శారదా. ఇంక నేనేం అడగను. మూర్తిని పెళ్ళి చేసుకో!!’’

శారద రెండు మూడు నిమిషాలు  తల్లి నలాగే చూసింది.

తన చిన్నప్పటి నుంచీ తనే లోకంగా బతికిన తల్లి. తన చేతులు  పట్టుకుని అడుగుతోంది. తన ప్రపంచం అనుకున్న పార్టీ దాదాపు ఆజ్ఞాపిస్తున్నట్టే చెబుతోంది.

శారద గబుక్కున లేచి కూర్చుని ‘‘సరేనమ్మా! నీ మాట వింటాను. మూర్తిని పెళ్ళాడతాను. పిల్లల్ని  కంటాను. నువ్వు పెంచుదువు గాని  ’’

అని అటు తిరిగి పడుకుంది. కళ్ళవెంట ఆగకుండా నీళ్ళు కారుతున్నాయి. సుబ్బమ్మ కాసేపు శారద తల నిమురుతూ అట్లాగే కూచుని తరువాత లేచి మెల్లిగా అక్కడి నుంచి తన గదిలోకి వెళ్ళింది. శారద ఏడుస్తూ ఎప్పటికో నిద్రపోయింది.

***

శారద పెళ్ళి మద్రాసులో పార్టీ ముఖ్యుల  ముందు ప్రమాణ పత్రాల  విూద సంతకాలు  పెట్టటంతో జరగాలని నిర్ణయిమైంది.

శారద సుబ్బమ్మ వారం రోజుల ముందే మద్రాసు వెళ్ళారు.

బంధు మిత్రులకు విందు చేయాని సుబ్బమ్మ పట్టుబట్టింది. పెళ్ళి గురించి ఒకసారి మనసులో నిర్ణయించుకున్నాక శారద ఉత్సాహంగానే వుంది. నిరుత్సాహం, నీరసం అనే మాటలు  శారద నిఘంటువులో లేవు. శారద మద్రాసు వెళ్ళగానే మూర్తిని కలిసింది.

‘‘మొత్తానికి నాకు మొగుడివి అవుతున్నావు’’ అంది శారద నవ్వుతూ

‘‘ఇదంతా ఇలా జరుగుతుందనీ, మనం భార్యాభర్తలవుతామనే ఆశాలేశం కూడా లేదు నాకు. కానీ జరుగుతోంది. విధి అనేది ఒకటుందని నమ్మాలని పిస్తోంది.’’ అన్నాడు మూర్తి.

‘‘ ఆవిడ ఒప్పుకుందన్నారు. బాగా బాధపడిరదా?’’

‘‘లేదు శారదా. మా మధ్య యాంత్రిక సంబంధమే ఉంది. ఆవిడ దృష్టిలో నేను మామూలు  మగవాడిని. మగవాళ్ళు కొందరు రెండు పెళ్ళిళ్ళు చేసుకుంటారు. ఎవరినన్నా ఉంచుకుంటారు. తప్పులేదు. ఆడదానిగా తను మాత్రం నీతిగా ఉంటుంది. దీనికి అంత విలువ  ఇవ్వదు. అసలు  కళ్ళనీళ్ళు పెట్టలేదనీ కాదు-  నేను కొన్ని హావిూలివ్వలేదనీ కాదు`’’

‘‘హావిూ లేమిటి?’’

‘‘నీ మోజులో ఇంటిని, పిల్లల్ని  గాలి కొదిలెయ్యనని’’

శారదకు మనసు చివుక్కుమంది. కానీ ఇవి తప్పవు.

‘‘నేనూరుకుంటానా?నువ్వలా చేస్తే – ఏమైనా నేనీ పరిస్థితిలో పడినందుకు నన్ను నేను సమాధాన పరుచుకోవటం చాలా కష్టమైంది. అది నీకూ, మిగిలిన వారెవ్వరికీ అర్ధం కాదు.’’

శారద గొంతులో దుఃఖం చూసి మూర్తి విలవిలాడాడు. ‘‘నువ్వు బాధపడి మన ఆనందాన్ని దూరం చెయ్యకు. డాక్టర్‌ శారదాంబ నా భార్య. నువ్వేమిటో, నీ విలువేమిటో నాకు తెలుసు. శారదా ఇదంతా నిజమేనా అనిపిస్తుంది.’’ మూర్తి ఆకాశంలో విహరిస్తున్నాడు. మూర్తి ప్రేమలో శారద మనసు కూడా లీనమయింది.

‘‘ఈ లోకంలో నాకు ఒక పురుషుడిలా కనిపించేది నువ్వొక్కడివే. ఆ రోజు సముద్ర తీరంలో మొదటిసారి, శారదా, అని నువ్వు పిల్చినపుడు నాలో కలిగిన సంచలనం నీకు చెప్పలేను. అది తల్చుకుంటే ఎప్పుడూ ఒక పులకింత. నన్నెంతమందో నా పేరుతో పిలుస్తారు. కానీ నువ్వు పిల్చినపుడు నాకు అర్థమైంది. నేను  నీకోసం శారదగా పుట్టానని. ఎందరో మగాళ్ళు నన్నాకర్షించాలని ప్రయత్నించారు. ఇంగ్లండులో రామనాధం ఎంతో ప్రాధేయపడ్డాడు. కానీ నా దృష్టిలో పురుషుడంటే నువ్వే. నేను స్త్రీని. నువ్వు పురుషుడివి’’.

శారదను గట్టిగా హృదయానికి హత్తుకున్నాడు మూర్తి. శారద ఆ క్షణం నుంచీ తన మనసులో మరింకే సంకోచాలూ లేకుండా మూర్తిని తన వాడనుకుంది.

బంధు మిత్రులను విందుకు ఆహ్వానించటం చాలా పెద్ద పని. బంధువుల సంగతి తల్లికి అప్పగించి తను స్నేహితులను కలిసే పని పెట్టుకుంది. విశాల ఎక్కడుందో తెలియలేదు. అందుకని ముందుగా కోటేశ్వరి దగ్గరకు వెళ్లింది. కోటేశ్వరి ఇపుడు ట్రిప్లికేన్‌లో మంచి విశాలమైన ఇంట్లో ఉంటోంది. ఆ సంగతి తన ఊరి నుంచి వచ్చిన బంధువొకతను చాలా వ్యంగ్యంగా చెప్పాడు. శారద ఆ ఇల్లు  వెతుక్కుంటూ వెళ్ళింది. నిజంగానే ఇంతకుముందు ఇంటికీ దీనికీ పోలికే లేదు. రాజ్యం సినిమాల్లో వేషాలు  వేస్తోంది. మంచి పేరే సంపాదించింది. రాజ్యం అందం వెండితెరను వెలిగించింది. ఆ వెలుతురు కోటేశ్వరి ఇంట్లో ప్రతిఫలిస్తోంది. కోటేశ్వరి శారద పెళ్లి మాట విని సంతోషించింది. విశాల ఒక్కసారి కూడా కోటేశ్వరిని చూడటానికి రాలేదట. ఈవిడ మాత్రం కూతురి వివరాలన్నీ కనుక్కుంటూనే ఉంది.

‘‘ఇద్దరు పిల్లల్ని  కన్నది. లోపలేం జరుగుతుందో గాని బైటికి బాగానే ఉంటోంది. పెద్ద ఆఫీసరయింది. మొగుడికింకా పెద్ద హోదా. కావాలసిందంతా సాధించుకుంది. మహా మొండిది. నా పోలికే’’ అని నవ్వింది కోటేశ్వరి. అందులో దిగులే గాని గర్వం కన్పించలేదు. కోటేశ్వరి నుంచి విశాల  చిరునామా తీసుకుంది శారద.

శారదను చూసి విశాల చేసిన హడావుడి అంతా ఇంతా కాదు. పది నిముషాల్లో తన హోదా, సంపద, సంతృప్తి అంతా శారదకు అర్థం చేయించాలని తాపత్రయ పడిరది. ఇల్లు, పిల్లలు, భర్తా, నౌకర్లు, ఫర్నిచరు అంతా గర్వంగా చూపించింది.

‘‘అంతా నువ్వనుకున్నట్టే జరిగింది. బాగున్నావు’’ అంది శారద.

‘‘మేమిద్దరం ఢల్లీిలో పోస్టు కోసం ప్రయత్నిస్తున్నాం. దేశం స్వంతంత్ర మవుతుంది త్వరలో. అప్పటికి ఢల్లీిలో ఉన్నవాళ్ళ భవిష్యత్తు బాగుంటుంది. మంచి పొజిషన్స్‌లోకి తేలిగ్గా వెళ్ళొచ్చు’’.

శారద తన పెళ్ళి సంగతి చెప్పింది.

Jpeg

Jpeg

‘‘ఆయనకు పెళ్ళాం, పిల్లలూ  ఉన్నారుగా’’ అంది విశాల  ఆశ్చర్యంగా.

‘‘ఉన్నారు. ఐనా మేం ప్రేమించుకున్నాం’’ తేలిగ్గా తీసేసింది.

‘‘శారదా ఎంతో తెలివైనదానివి. ఇంత పిచ్చిపని చేస్తున్నావేంటి. నీ పెళ్ళికేం విలువ  ఉంటుంది. అందులో మంగళసూత్రం లేని, మెట్టలూ , సప్తపది, ఏదీ లేని కాగితాల  పెళ్ళి. ఏ రకంగా దాన్ని పెళ్ళంటావు. దానిని ఎవరు గౌరవిస్తారు. నిన్నెవరూ మూర్తి భార్య అనరు’’ ఆవేశపడుతున్న విశాల ను ఆపింది శారద.

‘‘ఏమంటారో నాకు తెలుసులేవోయ్‌ ` ఈ పెళ్ళిళ్ళలో నా కసలు  నమ్మకం లేదు. మా మధ్య ప్రేమ ఉంది. పెళ్ళి చేసుకోవాల్సిన అవసరం వచ్చింది. లేకపోతే ఈ తంతు జరిగేది కాదు.’’

‘‘అవసరమా – అంటే’’

‘‘అంటే నా రాజకీయాలు  నీకు తెలుసుగా. పెళ్ళికాని స్త్రీ రాజకీయాలలో ఉంటే ప్రజలంతా గౌరవించరని –  ఆ గౌరవం కోసం పెళ్ళాడుతున్నా –  రెండోపెళ్ళి వాడయినా ఒక మగవాడు పక్కనుంటే గౌరవం. అందుకని పెళ్ళాడుతున్నా’’ కాస్త విసురుగా కసిగా అంది.

‘‘నీకా గౌరవం రాదు. ఉన్నగౌరవం పోతుంది. గౌరవం ఉన్న వాళ్ళెవరూ ఈ పెళ్ళిని గౌరవించరు’’.

‘‘గౌరవించేవాళ్ళు గౌరవిస్తారు. లేనివాళ్ళు లేదు. ఇది పార్టీ నిర్ణయం. ఒకరకంగా నేను సంతోషంగానే ఉన్నాను’’.

‘‘నేను సంతోషంగా లేను’’ అంది విశాల  నిర్మొహమాటంగా.

‘‘సరే సంతోషంగా లేకపోతే నేనిచ్చే విందుకు రావొద్దులేవోయ్‌’’ పేలవంగా నవ్వింది శారద.

‘‘శారదా –  ఇప్పటి నీ పరిస్థితిలో పడతానని నేను ఎన్ని సంవత్సరాలు  భయపడ్డానో నీకు తెలియదూ . నువ్వు చూసి చూసి ఆ స్థాయికి ఎందుకు దిగిపోతున్నావు? పైగా సంతోషంగా –  మనిద్దరికీ ఎంత తేడానో చూడు’’.

‘‘విశాలా –  నీకూ నాకూ చాలా తేడా ఉంది. నీకు వివాహం మీదా, స్త్రీకి అది తెచ్చిపెట్టే గౌరవం మీద, ఎంతో నమ్మకం ఉంది. నాకా నమ్మకం లేదు. నీకు నీ చుట్టూ ఉన్న లోకం ఇచ్చే పైపై గౌరవాలు  కావాలి. నేను ఈ లోకాన్ని మార్చాలి. ఇప్పటి నా పెళ్ళిలో వింత, వైరుధ్యం ఏమిటంటే నేను లోకం ఇచ్చే గౌరవం కోసం ఈపెళ్ళి చేసుకుంటున్నాను. అది నాకు ఇష్టం లేదు. నేను మూర్తిని ప్రేమించాను. అతను తప్ప మరెవరినీ నా జీవితంలోకి రానిచ్చే ఉద్దేశమే లేదు. తీరా అతనితో వివాహం నా కోసం కాకుండా లోకం కోసం జరుగుతుంది. ఇదంతా అర్థం చేసుకోవటం నాకే కష్టంగా ఉంది. నీకసలు  అర్థమే కాదు. ఒదిలెయ్‌ –  రావానిపిస్తే మమ్మల్ని అభినందించటానికి రా –  లేకపోతే లేదు. నే వెళ్తా’’ శారద లేచింది.

‘‘ఆగు’’ అంటూ విశాల  లోపలికి వెళ్ళి వెండి పళ్ళెంలో రవికె గుడ్డ, పూలూ , పళ్ళూ తీసుకొచ్చి, శారదకు బొట్టుపెట్టి పూలూ  పళ్ళూ రవికె ఇచ్చింది.

‘‘పూర్తిగా బ్రాహ్మణుల్లో కలిసి పోయావా.’’ అంది శారద నవ్వుతూ.

‘‘ఔను శారదా ` నా పిల్లలు  బ్రాహ్మణులు . బాగా చదువుకుంటున్నారు. నన్ను చూసి గర్వపడతారు. మా అమ్మను చూసి నేనేనాడూ గర్వపడలేదు. సిగ్గుపడ్డాను. బాధ పడ్డాను. కోపం తెచ్చుకున్నాను. ఆ పరిస్థితిలో నా పిల్లలు  పడకూడదనుకున్నాను. నా అదృష్టం. అన్నీ నేననుకుంటున్నట్టే జరుగుతున్నాయి. మా అమ్మ, మా కులం ఇవన్నీ నా పిల్లలకు  తాకకుండా జాగ్రత్తగా పెంచుతున్నాను’’.

‘‘చాలా పెద్ద తప్పు చేస్తున్నావు. నువ్వు గ్రహించే ఉంటావు. మీ అమ్మంటేనే నాకు గౌరవం. నువ్వంటే జాలి `’’

‘‘నేను జాలిపడాల్సిన స్థితిలో లేను శారద –  నేను పెద్ద చదువు హోదా, అధికారం ఉన్న ఆధునిక స్త్రీని. నన్ను చూసి జాలి ఎందుకు ` ’’ తీవ్రంగా అంది విశాల .

శారద విశాల  భుజం తట్టి బైటికి వచ్చేసింది.

విశాల  మాటు శారదలో కలకలం  రేపాయి. విశాల  తనను తాను ఆధునిక స్త్రీ అనుకుంటోంది. చదువు, ఉద్యోగం, హోదా, ఇల్లాలుగా, తల్లిగా గౌరవం ఇవేనా ఆధునికతకు లక్షణాలు?. చదువు గురించి సందేహం లేదు. తమను ఆధునిక స్త్రీగా చూడానుకున్న  రాజ్యలక్ష్మమ్మ అమ్మమ్మ, నాన్న, హరిగారూ అందరూ చదువు ఆధునికతకు మొదటి మెట్టు అనుకున్నారు. విశాల  ఎవరి ప్రోత్సాహం లేకుండానే కష్టపడి చదివింది. ఇద్దరూ ఎవరి కులం, సంప్రదాయాలను వాళ్ళు వ్యతిరేకించారు. విశాల  తల్లికి దూరమైతే, తాను నాన్నమ్మకు దూరమైంది. లేదా తన ఆధునికత నాన్నమ్మను అందరికీ దూరం చేసింది. ఇప్పుడు విశాల  తల్లిని దూరం చేసుకుని తను ఆధునికం అని నమ్మిన దారిలో నడుస్తుంటే, అందులో ఏదో పొరపాటుందని తనకు అనిపిస్తోంది. సంప్రదాయబద్ధంగా పెళ్ళి చేసుకోకుండా పెళ్ళయినవాడిని ప్రేమించి, కాగితాల  మీద సంతకాలతో, పార్టీ ఆదేశంతో పెళ్ళాడుతుంటే అది తప్పని విశాల కు అనిపిస్తోంది. పెళ్ళికి కాక ప్రేమకు మివివ్వటం ఆధునికత అని తను నమ్ముతోంది. ఎవరిది పొరపాటు?  ఆధునికతను అర్థం చేసుకోవటంలో తనది పొరపాటు కాదు. మార్క్సు కమ్యూనిస్టు మేనిఫెస్టోలో వివాహం గురించి రాసింది చదివి తను ఎంత ఉప్పొంగిపోయింది. ఈ బూర్జువా వివాహ వ్యవస్థను గౌరవించాల్సిన పని లేదు. దాని విధి నిషేధాల  మీద తిరగబడటమే ఆధునికత. కానీ పార్టీ ఆదేశానికి ముందు తాను తిరగబడాలనుకోలేదు. పార్టీ లోకానికి గౌరవం ఇచ్చి తనను పెళ్ళాడమనేవరకూ తను మూర్తిని దూరంగా ఉంచింది –  ప్రేమ ఉన్నపుడు అదే ముఖ్యమని ఎందుకు అనుకోలేక పోయింది ?  మరో స్త్రీని బాధ పెట్టాల్సి వస్తుందనా ?  ఎన్ని సంక్లిష్టతలు ?  ఎన్ని వైరుధ్యాలు?  ఔను ఆధునికతకు దారి సుగమం కాదు. నలుపు తెలుపు గా  స్పష్టంగా కనపడవు. ఆధునికత అనేక స్థాయిలలోఉంటుంది. విశాలకు చదువు, పెళ్ళి, తనకు చదువు, రాజకీయాలూ , సమాజాన్నంతా సమ సమాజం చేయాలనే తపన – ఒక్కొక్కరిది ఒక్కొక్క స్థాయి. అందరూ ఒకలాగే ఉండాలనుకోవటం అత్యాశ. ఏదైనా తిరుగుబాటు ఆధునికత – విశాల కూడా తన కులం మీద తిరగబడిరది. కానీ ఆ తిరుగుబాటులో ద్వేషం లేకుండా న్యాయం మాత్రమే ఉంటే బాగుంటేది. ద్వేషం లేకుండా తిరగబడటం -ఇదేంటి వర్గ ద్వేషాన్ని నమ్మే తనలో విశాల ద్వేషం గురించి అభ్యంతరం ఎందుకు? కానీ గాంధీ చెప్పింది ద్వేషం లేని తిరుగుబాటే కదూ – అది తనకు బాగా నచ్చింది. చిన్నతనం నుంచీ అది తన జీవితానుభవం. నాన్నమ్మ, నాన్న, అమ్మ, తనూ అందరూ తాము నమ్మినవాటికోసం ఎవరినీ ద్వేషించకుండానే తిరుగుబాటు చేశారు. కానీ అది అన్ని కులాల వారికీ, వర్గాల  వారికీ సాధ్యం కాకపోవచ్చు’’.

శారదను ఆ రాత్రంతా ఈ ఆలోచనలు  వేధించాయి. వీటికి సమాధానం వెతకాలి, మూర్తితో కలిసి, తన తోటి సహచరులతో కలిసి, అనుకుని సమాధానపడి ఎప్పటికో నిద్రపోయింది.

శారద మూర్తిని పెళ్ళాడటం నిజానికి బంధుమిత్రులలో ఎవరికీ అంతగా నచ్చలేదు. అందరూ విశాలలా బహిరంగంగా చెప్పలేదు. విందుకు హాజరయ్యి శారదనూ, మూర్తినీ అభినందించారు. నోటితో నవ్వి నొసలితో వెక్కిరించే మనస్తత్వం నాగరికతతో పాటు పెరుగుతూ వస్తోంది.

దుర్గాబాయి విశాఖపట్నంలో ఎమ్‌.ఎ చదవటం పూర్తయింది. లా చదువుతోంది. శారదను అభినందిస్తూ ఉత్తరం రాసింది. అందులో దుర్గాబాయి కూడా తమకిద్దరికీ ఉన్న తేడాను చూపింది.

‘‘రాజకీయాల కోసం నేను వివాహం నుంచి ఐచ్ఛికంగా బైటికి నడిచాను. నీ రాజకీయాల  కోసం నువ్వు ఒకప్పుడు వద్దనుకున్న వివాహబంధంలోకి నడుస్తున్నావు. ఇది బంధం కాకుండా చూసుకో. ఏ పని చేసినా స్త్రీ విద్య గురించి మర్చిపోకు. ఈ ఆధునిక ప్రపంచంలో విద్య, ఆర్థిక స్వేచ్ఛ మాత్రమే స్త్రీలను కాపాడగలవు’’ అంటూ దుర్గ రాసిన ఉత్తరం కూడా శారదను ఆధునికత గురించి ఆలోచింప చేసింది.

అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్యు మద్రాసు రాలేదు. వారొస్తారని శారదా అనుకోలేదు.

శారద ఒక వారం మద్రాసులో గడిపి మూర్తితో కలిసి బెజవాడ వెళ్ళేసరికి విజయవాడలో మిత్రులందరూ ఘనంగా స్వాగతం పలికారు. ఎంతోమంది వచ్చి అభినందించారు. శారద దగ్గర వైద్యం చేయించుకున్నవారు ఒద్దన్నా కానుకలు  తెచ్చి ఇచ్చారు. ఈ సందడంతా అణిగాక వచ్చింది అన్నపూర్ణ.

శారద కోసం ఖద్దరు చీర, మూర్తి కోసం పంచ తెచ్చింది.

‘‘మొత్తానికి పెళ్ళి చేసుకుని అమ్మ దిగులు  తీర్చావు’’ అంది.

‘‘పార్టీవాళ్ళు పట్టుబట్టారు. ఇంకా నయం. మూర్తినే చేసుకోమన్నారు. లేకపోతే ఏం చేసేదానినో ` ’’

‘‘మీ పార్టీ వాళ్ళకు మరో దారి లేదే – నీకు, డాక్టర్‌ శారదాంబకు నీ చదువుకీ, హోదాకి, చైతన్యానికీ ముఖ్యంగా నీ వయసుకీ సరిపోయే వరుడు ఎక్కడ దొరుకుతాడు మీ పార్టీ వాళ్ళకు. మీ ప్రేమ సంగతి తెలుసు గాబట్టి అమ్మయ్య అనుకుని గుండె మీద బరువు దించుకున్నారు’’ స్నేహితులిద్దరూ మనసారా నవ్వుకున్నారు.

‘‘ఇంతకు ముందు ఆడపిల్ల  పెళ్ళి తల్లిదండ్రులకే సమస్య. ఇపుడు రాజకీయ పార్టీలకూ సమస్య అయింది’’ అన్నది అన్నపూర్ణ.

‘‘సమస్యగా చూసే తత్త్వం నుంచి మార్చేందుకు మనలాంటివాళ్ళం కృషి చెయ్యాలి’’.

స్నేహితులిద్దరూ రాజకీయ చర్చల్లో మునిగారు.

శారదాంబ శ్రీమతి అయింది. తాత్కాలికంగా చాలామంది నోళ్ళకు తాళాలు  పడ్డాయి. ఐతే శారదను ఎప్పుడూ, గౌరవంగా చూస్తూ తమకు ఆదర్శంగా నిలుపుకున్న సామాన్య జనానికి శారదను కొత్తగా గౌరవించేందుకేం లేకపోయింది.

***

గమనమే గమ్యం-18

IMG

యుద్ధం. యుద్ధం యుద్ధం. ఎక్కడ చూసినా ఎవరి నోట విన్నా ఇదే మాట. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం మొదలైంది. హిట్లరు విజృంభిస్తున్నాడు. సామ్రాజ్యవాద దేశాల దగ్గరున్న సంపద, అధికారాల మీద అతని కన్నుపడిరది. బ్రిటన్‌తో సహా మిగిలిన యూరోపియన్‌ దేశాలను జయిస్తే ప్రపంచమంతా పాదాక్రాంతమవుతుందనుకున్నాడు. బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం అన్ని వలసదేశాల ప్రజలనూ యుద్ధంలో తమకు సహకరించమంది. ఆ మాట అన్నది గానీ బలవంతంగానే యుద్ధంలోనికి ప్రజలను లాగుతోంది. కాంగ్రెస్‌ వారికి, కమ్యూనిస్టులకూ కూడా బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వంతో వ్యవహరించాల్సిన తీరుమీద ఎన్నో ఆలోచనలు . చర్చలు . వాదాలూ. యుద్ధంలో ప్రభుత్వానికి సహకరించే సమస్యే లేదని కమ్యూనిస్టు పార్టీ తీర్మానించింది. గాంధి వ్యక్తిగత సత్యాగ్రహ కార్యక్రమం ఇచ్చారు. అది అంతగా బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వాన్ని ఇబ్బంది పెట్టేది కాదనే విమర్శ కమ్యూనిస్టులు  చేశారు. కమ్యూనిస్టుల  మీద బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం నిషేధం విధించింది. దొరికిన వాళ్ళను అరెస్టు చేస్తుండటంతో అనేకమంది అజ్ఞాతవాసానికి వెళ్ళారు. నవశక్తి పత్రిక కూడా అజ్ఞాతంలోనే అచ్చయి పంపిణీ అవుతోంది. శారద పని ఇంకా పెరిగింది. అజ్ఞాతంలో ఉన్నవారికి కావలసిన బస తదితర ఏర్పాట్లు, వారి కుటుంబాలను రాజకీయంగా చైతన్యపరచటం, డాక్టరుగా పని – ఒకటి కాదు. పది పనులను ఇరవై చేతులతో చేస్తున్నా చేయవలసినది ఇంకా మిగిలే ఉంటుంది.

శారద ఉపన్యాసాలకు కృష్ణా, గుంటూరు, గోదావరి జిల్లా ప్రజలు  విపరీతంగా వస్తున్నారు.

olga

‘‘మన దేశ సంపదను, ప్రజలను తన సామ్రాజ్య రక్షణకు బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వంవాడుకుంటుంటే మనం చూస్తూ ఊరుకోకూడదు. మనం బ్రిటీష్‌ సామ్రాజ్యానికి వ్యతిరేకం. యుద్ధంలో ఆ సామ్రాజ్యం బలహీనమైతే మన బలం పెరుగుతుంది. హిట్లర్‌ నియంత. ఫాసిస్టు, సందేహం లేదు. కానీ బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం ప్రజాస్వామ్యం పేరుతో వలస దేశాలో నియంతల్లా వ్యవహరించటం లేదా? ఫాసిస్టు చర్యలు  చేయటం లేదా? వురి తీశారే విప్లవ కారులను – జలియన్‌వాలాబాగ్‌ ఫాసిస్టు చర్యకాక మరేమిటి? అసమ్మతిని, నిరసనను నొక్కివేయటంలో హిట్లర్‌ రాజకీయాలోకి రాకముందే బ్రిటీష్‌వాళ్ళు నిపుణులయ్యారు. వారు హింసించటంలో సుశిక్షితులై ఉన్నారు. కాకపోతే చట్టమనే పేరుతో పార్లమెంటు పేరుతో ఫాసిజానికి ప్రజాస్వామ్యపు రంగు పూసారు. దానివల్ల వారి పని తేలికయింది గానీ వలస దేశాల  ప్రజల  మీద ఆంక్షలు , నిర్భంధాలు  పెరగలేదా? ఇంగ్లండు, జర్మనీ వైరం వాళ్ళనీ, వాళ్ళనీ తేల్చుకోనివ్వండి. మనం మాత్రం సహకరించకూడదు’’.

బ్రిటీష్‌వాళ్ళ మీద నిప్పులు  చెరుగుతూ శారద ఈ మాటలను ఉదాహరణతో  చెబుతుంటే ప్రజల  రక్తం మరిగేది. వారు వ్యక్తి సత్యాగ్రహం చెయ్యకుండా  ఉండలేకపోయేవారు. జైళ్ళు నిండిపోతున్నాయి. కాంగ్రెస్‌ మంత్రులందరూ రాజీనామా చేశారు.

జాతీయ, రాష్ట్రీయ ప్రభుత్వాల  ఏర్పాటుకు అనుమతిస్తే యుద్ధంలో సహకరిస్తామని కాంగ్రెస్‌ పార్టీ పూనా మీటింగులో తీర్మానం చేసింది. గాంధీజీకి ఈ తీర్మానం ఇష్టంలేకపోయినా సమావేశంలో ఆమోదం పొందిందంటే అర్థం ఏమిటని శారద, అన్నపూర్ణా ఆవేదన పడ్డారు. దీని వెనక రాజాజీ ఉన్నారని అన్నపూర్ణ విశ్వాసం. ప్రకాశం పంతులు  గారు ఉన్నవ లక్ష్మీనారాయణ గారితో ఈ సంగతులు  చర్చించేటపుడు అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య కూడా ఉన్నారు. ప్రకాశంగారి ఆవేదన వారికి పూర్తిగా అర్థమయ్యింది. నిజానికి ప్రకాశంగారికి ప్రజలలో ఉన్న పలుకుబడికీ, ఆయనలోని నాయకత్వ క్షణాలకు, త్యాగానికి, సాహసానికీ ఎవరూ చాలరు. కానీ కేంద్ర నాయకత్వం ప్రకాశం గారికి ఇవ్వవలసినంత విలువ  ఇవ్వటం లేదని అన్నపూర్ణకి కోపం వస్తుండేది. శారదకు కూడా ప్రకాశం పంతులు  గారంటే గౌరవం ఉంది గానీ, ఆయన బలాలతో పాటు బహీనతలు  కూడా ఆమెకు తెలుసు. చిన్నతనం నుంచీ ఆయనను దగ్గరగా చూసింది.

ఏమైనా రాజకీయాలే ఊపిరిగా బతికే స్త్రీల  సంఖ్య పెరుగుతోంది. ఇంతలో ప్రపంచ పరిస్థితులు  వేగంగా మారిపోతున్నాయి.

హిట్లర్‌కీ, సోవియట్‌ రష్యాకి మధ్య జరిగిన నిర్యుద్ధ ఒడంబడికను హిట్లరు ఖాతరు చేయబోవటం లేదనీ, రష్యా మీదికి కూడా దండెత్తుతాడనీ రాజకీయ వేత్తలు  చెప్పుకోసాగారు. సోవియట్‌ రష్యా యుద్ధానికి సన్నద్ధమవుతుందనే వార్తలు మెల్లిగా వినపడటం ప్రారంభమై గట్టిగా ప్రతిధ్వనించ సాగాయి.

దీనితో కమ్యూనిస్టులు  పెద్ద చిక్కులో పడ్డారు. వారి దృష్టిలో సోవియట్‌ రష్యా ప్రపంచ కమ్యూనిస్టు ఉద్యమానికి చుక్కాని. అది ప్రమాదంలో పడకుండా కాపుకాయాలా? మన సంగతి మనం చూసుకోవాలా? సోవియట్‌ రష్యా తనను తను రక్షించుకోగలదు. మనం మన సంగతి చూసుకోవాల్సిందే అన్నారు కొందరు. రష్యా యుద్ధంలో ఓడిపోతే ఇక ఏ దేశంలోనూ కమ్యూనిస్టు పార్టీ బతికిబట్ట కట్ట లేదన్నారు మరి కొందరు. చర్చలు  ఎడతెగకుండా సాగాయి.

శారద మనసు, మెదడు మండిపోతున్నాయి. ప్రపంచానికి సోవియట్‌ రష్యా ఒక ఆశాజ్యోతి. ఆ జ్యోతి ఆరిపోకూడదు. బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం వెయ్యి చేతుల రాక్షసి. దాని చేతులు  నరకకుండా ఆ చేతులకు ఆయుధాలు  అందించే పనికి పూనుకోకూడదు.

అసలీ యుద్ధమేమిటి? దీనినెలా అర్థం చేసుకోవాలి?

అగ్ర నాయకులందరూ సమావేశమయ్యారు. రోజుల తరబడి చర్చలు  జరిగాక జోషిగారు తన వాదనతో అందరినీ ఒప్పించగలిగాడు.

‘‘ఇది ప్రజా యుద్దం’’ అన్నాడాయన.

సోవియట్‌ రష్యా యుద్ధంలోకి రాకముందు, ఇది సామ్రాజ్యవాదుల  మధ్య పంపకాలు, దోపిడీ కోసం జరిపిన యుద్ధం. కానీ ఇప్పుడా స్వభావం మారింది. హిట్లరే సోవియట్లను మింగదల్చుకున్నారు. అది ప్రపంచ ప్రజలందరికీ హాని చేస్తుంది. సోవియట్‌ యూనియన్‌లో ప్రజలు  యుద్దంలోకి దిగారు. ఆ ప్రజలకు తోడు మనం. ప్రజా యుద్ధం మన యుద్ధమే.

మాటలే మంత్రాలు. మాటలకు మంత్రశక్తి ఉంటుంది. వాటిలో ఉన్న భావానికి, వాటిని విన్నవారికీ మధ్య ఒక గొప్ప సమన్వయం కుదురుతుంది. ఇక వాళ్ళు ఆ మాటలకు మంత్రముగ్ధులై పోతారు వశులైపోతారు. ‘‘ప్రజాయుద్ధ’’మనేమాట కమ్యూనిస్టులలో అనేకమంది మీద మంత్రంలాగే పనిచేసింది.

olga title

శారదకు మాత్రం అది ఒక పట్టాన కొరుకుడు పడలేదు. యుద్ధంలో బ్రిటీష్‌వాళ్ళకు సహకరించటం ఆత్మహత్యా సదృశ్యమనిపించింది. ఇన్నాళ్ళూ యుద్ధ వ్యతిరేకత, ప్రజల్లో ప్రచారం చేసి, ఇప్పుడు హఠాత్తుగా యుద్ధానికి అనుకూలంగా మాట్లాడటమెట్లా! వాళ్ళకేం చెప్పాలి? ఎలా చెప్పాలి? శారద చాలాసేపు వాదించింది. కానీ ఫలితం లేదు. మెజారిటీ సభ్యులు  ‘‘ప్రజాయుద్ధం’’లో పాల్గొనటానికి సిద్ధమైపోయారు. శారద మద్రాసు వెళ్ళి మూర్తితో మాట్లాడిరది. మూర్తి కూడా అది ప్రజాయుద్ధమనే అంగీకరించాడు. సోవియట్‌ రష్యా ప్రజలు  హిట్లర్‌ నెదిరించి చేస్తున్న యుద్ధం, పోరాటం, భారతదేశంలో అసమాన త్యాగాలుగా కీర్తిస్తున్నారు. స్టాలిన్‌  తిరుగులేని కమ్యూనిస్టు నాయకుడిగా ప్రజల హృదయాలలో ముద్ర వేసుకుంటున్నాడు. శారద పార్టీ సిద్ధాంతానికి కట్టుబడి ప్రజాయుద్ధ  భావనను అంగీకరించింది. సోవియట్‌ రష్యా ప్రభుత్వమూ ప్రజలు  ప్రదర్శిస్తున్న సాహసం గురించి ఆమెకెలాంటి సందేహమూ లేదు. కానీ ఆమె మనసులో ఎంతో సంచలనం. జ్ఞానం వచ్చిననాటి నుంచీ ద్వేషించి వ్యతిరేకించిన బ్రిటీష్‌ పాలకులతో సహకరించాలంటే ఆమె భరించలేక పోతోంది. కానీ అది మింగేసి ప్రజలందరితో ఆ మాట చెప్పాలి. ఎలా చెప్పటం? చెప్పక తప్పదన్నది కమ్యూనిస్టు పార్టీ.

బెజవాడలో బహిరంగసభ పెట్టి ప్రజలకు ప్రజాయుద్ధ భావన గురించి వివరించే పని శారదకే అప్పజెప్పింది. శారద మనసులో ద్వైదీ భావం పోయిందా లేదా? పూర్తిగా పార్టీలైనుకి కట్టుబడిరదా లేదా అన్నది తేల్చుకోవాలని కొందరు సభ్యులు  ఆతృత పడుతున్నారు. శారదలో ఏమాత్రం బలహీనత కనపడినా దాని ఆధారంగా క్రమశిక్షణా చర్యలు  చేపట్టాని వాళ్ళ కోరిక. శారద ఒక ఆడదనే సంగతి వాళ్ళకు అనుక్షణం గుర్తొస్తుంది. శారద చదువువల్లా, చిన్నతనం నుంచీ ఉద్యమాల్లో భాగమవటం వల్లా, కమ్యూనిస్టుపార్టీ తొలితరం నిర్మాతలో మొదటి స్త్రీ అవటం వల్లా, తన ఇల్లుని పార్టీ కేంద్రంగా చేసి, తన సంపాదన లెక్కచూడకుండా పార్టీకి ఖర్చు పెట్టటం వల్లా, పార్టీ తప్ప ఇక వేరే కుటుంబం లేకుండా బతకటం వల్లా, మార్క్స్‌, ఎంగెల్స్‌ రచను అర్థం చేసుకుని వివరించగల శక్తివల్లా, శారదను అగ్రనాయకురాలిగా అంగీకరించక తప్పదు వారికి. జనంలోకి, స్త్రీలోకి చొరవగా చొచ్చుకుపోయే స్వభావం వల్లా, ఇతరులకు ఏ ఆపదా, అవసరం వచ్చినా నేనున్నానంటూ దూకే స్వభావం వల్లా శారదంటే ప్రజలో విపరీతమైన అభిమానం. దానివల్ల ఆమెకు పార్టీలో కొందరు వ్యతిరేకులు  తయారయ్యారు. కొందరికైతే వారికే తెలియకుండా అంతరాంతరాల్లో శారదంటే వ్యతిరేక భావం పెరుగుతోంది. ఆమె చొరవను, ఒక ఆడదానికి ఉండకూడని క్షణంగా వాళ్ళు భావించేవారు. పురుష నాయకులతో సమానంగా తిరుగుతూ, వారి భుజాల మీద చేతులు  వేసి మాట్లాడుతూ, బెరుకన్నది లేకుండా ఉండే ఆమె తీరు వారికి నచ్చదు. పెళ్ళి చేసుకోలేదు. ఎవరినో ప్రేమించింది. రకరకాల  పుకార్లు. వీటన్నిటితో ఆమెమీద వారికే తెలియని వ్యతిరేకత. జ్ఞానం కలిగిన స్త్రీని, మేధావి అయిన స్త్రీని, నాయకత్వం లక్షణాలు  కలిగిన స్త్రీని సహించి భరించగలిగిన స్థితిలో ఉండే పురుషులు  చాలా తక్కువ. అలాంటి స్త్రీలూ  తక్కువమందే కానీ జాతీయోద్యమం కొందరినైనా అలాంటి స్త్రీలను తయారు చేసింది. వాళ్ళు తయారయ్యారు. వాళ్ళను ఎప్పుడెలా అణిచివెయ్యాలా అనే తత్త్వమూ తయారైంది. నాయకులుగా ఎదగాల్సిన అనివార్యతను, నాయకులుగా తమను సహించలేని పురుష ప్రపంచానికీ మధ్య శారదలాంటి మహిళలెందరో నలుగుతున్నారు.

1942 వ సంవత్సరం నాటికి కమ్యూనిస్టులంతా దాదాపు బహిరంగంగా పని చేస్తున్నారు. ఆ రోజు శారదకు పరీక్ష. బెజవాడలో బహిరంగ సభ నిర్వహణ బాధ్యత ఆమెదే –

‘‘జనం వస్తారంటారా?’’ అడిగింది తనతోపాటు ఆ సభలో మాట్లాడాల్సిన సుబ్బారావుని.

‘‘చూద్దాం. ఎంతమంది వస్తే అంతమందితోనే  ’’ అన్నాడాయన. శారద కమ్యూనిస్టుపార్టీ తీర్మానాలు, డాక్యుమెంట్లు వీటికంటే సోవియట్‌ యూనియన్‌ నాజీలను ఎదుర్కొంటున్న తీరూ, నాజీ దుర్మార్గం గురించి వివరించాలనుకుంది. నాజీల  మీద ప్రజలకు ద్వేషం కలగాల్సిందే. ఫాసిజం ఏ మూలనున్నా ప్రపంచానికి కీడేగాని మేలు  జరగదు. ఆ కీడుని ప్రజల  చేత గుర్తింపు చేయటంలో తప్పులేదు. దానిమీద కేంద్రీకరించి మాట్లాడాలనుకుంది.

కానీ ప్రజలెంతమంది వస్తారు? కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళొచ్చి మీటింగ్‌ భగ్నం చేస్తారా? రాళ్ళు వేస్తారా? సందేహాలున్నా ముందుకి దూకక తప్పదు. సాయంత్రం అన్సారీ పార్కులో మీటింగు దగ్గరున్న జనాన్ని చూసి శారద నిట్టూర్చింది. ఫరవాలేదు ` మూడొందల  మంది దాకా ఉన్నారు. కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళూ వచ్చారు గానీ అల్లరి చేయకుండా మర్యాదగానే కూర్చున్నారు. శారదాంబ అంటే వారికున్న గౌరవం అది.

శారద ఏం చెబుతుందో విందామనే వాళ్ళంతా వచ్చారు.

శారద గంటకు పైగా ఫాసిస్టు ప్రమాదం గురించి మాట్లాడిరది. ప్రపంచాన్ని ఫాసిజం నుంచి రక్షించుకోవటం ప్రపంచ ప్రజలందరి కర్తవ్యం అనిప్రజలకర్థమయ్యేలా మాట్లాడిరది. మీటింగయిపోయాక జనం గ్రూపుగా విడిపోయి మాట్లాడుకుంటుంటే వింటూ వారి మధ్యగా నడుస్తోంది శారద. పార్కు చివరికొచ్చేసరికి అక్కడ అన్నపూర్ణ నించుని ఉంది. ఆమె కళ్ళల్లో కోపం, నిరసన, అసహనం.

‘‘నువ్వూ వచ్చావుటోయ్‌ – రా పోదాం. మా ఇంటికెళ్ళి మాట్లాడుకుందాం’’ అంటూ అన్నపూర్ణ భుజం మీద చేయి వేసి లాక్కుపోయింది శారద. ఇల్లు చేరి సుబ్బమ్మను పలకరించి ఆమె చేతివంట తినేసరికి అన్నపూర్ణ కోపం సగం తగ్గింది. మిగిలిన సగం తగ్గకముందే మాట్లాడాలని ‘‘మీ పార్టీకి పద్ధతి, పాడూ లేదా’’ అంటూ మొదలుపెట్టింది.

‘‘ఫాసిజం’’ అంది శారద దానికి తిరుగు లేదన్నట్టుగా.

IMG

‘‘శారదా!  ఫాసిజం గురించి నాకు చెప్పకు. బ్రిటీష్‌వాళ్ళ ఫాసిజాన్ని కళ్ళారా చూశాం. మనకు తెలియదా ?  హఠాత్తుగా బ్రిటీష్‌వాళ్ళు ఫాసిస్టులు  కాకుండా మీకు మిత్రులైపోయారు. సోవియట్‌ రష్యా ఎలా ఆడిస్తే అలా ఆడతారా’’.

‘‘నీకు నచ్చే సమాధానం నేను చెప్పలేను అన్నపూర్ణా. కానీ సోవియట్లకు సహాయపడటం మనందరి కర్తవ్యం. ప్రపంచంలోకెల్లా అందమైన కల ఒకటి వాస్తవమై పురుడు పోసుకుంది. పొత్తిళ్ళలో ఉన్న ఆ చిన్ని పాపాయిని రక్షించుకోకపోతే ప్రపంచానికి భవిష్యత్తనేదే లేదు. కమ్యూనిస్టుగా అది నా బాధ్యత.’’

‘‘నువ్వు ముందు భారతీయురాలివి. తర్వాతే కమ్యూనిస్టువి’’.

‘‘కమ్యూనిస్టుకు దేశాలూ, సరిహద్దులనే సంకుచితపు పరిధులు లేవు. ప్రపంచ శ్రామికులందరిదీ ఒకే జాతి. ఒకే దేశం’’ ప్రేమగా చెప్పింది శారద.

‘‘ఐతే ఇక నేను మాట్లాడేదేం లేదు. కానీ ఇది మంచిది కాదు. నీకూ మీ పార్టీకి’’.

‘‘మంచిదే అన్నపూర్ణా – హిట్లర్‌ వంటి నియంత కు వ్యతిరేకంగా నిలబడటం మంచిదే – నాకూ, మా పార్టీకి , మన దేశానికి.’’

‘‘హిట్లర్‌ నియంతే ఒప్పుకుంటాను. కానీ చర్చిల్‌ నియంత, మోసగాడు కాదా?’’

‘‘మా పార్టీ లైను ప్రకారం చర్చిల్‌ హిట్లరంత నియంత కాడు’’

‘‘నీ మనస్సాక్షికి?’’

‘‘నా మనసు పార్టీకి అంకితం. నా మనసు ఈ పనే చెయ్యిమంది.’’

‘‘నీ మనసు దివాలా తీసింది. సత్యాసత్యా విచారణ మానేసింది. విచక్షణ అడుగంటింది. మూఢత్వం ఒకటే మిగిలింది.’’

‘‘అన్నపూర్ణా ఇక మాట్లాడకు -పార్టీ మినహా జీవితం లేదు నాకు.’’

‘‘కాంగ్రెస్‌ ఒకవేళ ఇలాంటి నిర్ణయం తీసుకుని ఉంటే నేను కాంగ్రెస్‌ నుంచి బైటికి వచ్చేసేదాన్ని’’.

‘‘మీ కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళకు క్రమశిక్షణ లేదు. మాకు క్రమశిక్షణే ప్రాణం’’.

‘‘ఊపిరాడకుండా చేసే క్రమశిక్షణకు విలువేముంది.’’

‘‘అన్నపూర్ణా –  ఒదిలెయ్యవోయ్‌ – మన అభిప్రాయాలు  కలవవోయ్‌.

అన్నపూర్ణ వదలలేదు. ఆ రాత్రంతా వాదించుకుంటూనే గడిపారు. ఐనా వారి మనసుల్లో ఒకరి పట్ల ఒకరికి కొంచెం కూడా ద్వేషం కలగలేదు. అయ్యో – శారద ఇంత తెలివితక్కువగా ఉందేమిటని అన్నపూర్ణా , అన్నపూర్ణకు ఇంత ప్రపంచజ్ఞానం లేదేమిటి, అంతర్జాతీయ పరిస్థితుల  గురించి పట్టించుకోదేమిటని శారదా –  ఇద్దరూ ఒకరి మీద ఒకరు జాలిపడ్డారు.

ప్రజా యుద్ధపంధాను వివరించి సభను విజయవంతం చేసినందుకు శారదను పార్టీ అభినందించింది. శారదను వ్యతిరేకించేవారు నోరెత్త లేకపోయారు. శారద మాత్రం చాలా నలిగిపోయింది. మనసు చంపుకుని క్రమశిక్షణకు కట్టుబడటం అంటే అన్నపూర్ణకు చెప్పినంత తేలిక కాదు. కానీ శారద మనసులో సగంపైగా సోవియట్‌ స్వప్నం నిండిపోవటం వల్ల  ఆమె తొందరగానే బాధ నుంచి బైటపడిరది. సోవియట్ల రక్షణ కంటే మించిన కర్తవ్యం లేదు అని స్థిరంగా నమ్మిన శారద ఇక ఉత్సాహంగా ప్రజాయుద్ధ ప్రచార రంగంలోకి దూకింది. భారతదేశం మీదా యుద్ధమేఘాలు  తారాడుతున్నాయి. జపాన్‌ మంచి దూకుడు మీద ఉంది. మద్రాసు మీద బాంబులు  పడతాయనే వార్తలూ , విశాఖపట్నం మీద బాంబులనే వార్తలతో  – అందరూ ఆందోళనలో పడ్డారు. కమ్యూనిస్టు పార్టీ తన సభ్యులకు, సానుభూతి పరులకూ సైనిక శిక్షణ కూడా ఇవ్వటం మొదలు  పెట్టింది. బెజవాడలో వీధుల్లో స్త్రీ పురుషులు  కవాతు చేస్తున్నారు. వారిలో ఫాసిస్టు వ్యతిరేక సమరోత్సాహం ఉప్పొంగుతోంది. ప్రచార దళాల్లో నాటకాలు , బుర్ర కథలు , జానపద కళారూపాలన్నీ బైటికొచ్చాయి. అన్నిటికీ కేంద్రం శారద ఇల్లే. బెజవాడలో ఒక చిన్నపాటి కమ్యూన్‌ కూడా ఏర్పాటయింది. పార్టీలో పూర్తికాలం  పనిచేస్తున్న వారందరూ ఒక చోటే ఉండటంతో అందరిలో ఒక విశ్వాసం, ఆత్మీయతా భావం అంకురించాయి. ఆ కమ్యూన్‌లో స్త్రీలు  కూడా ఉండేవారు. ఒకే ఆశయంతో వచ్చి చేరిన స్త్రీ పురుషుల  మధ్య ప్రేమ చిగురించడం సహజం. ఆ సంగతి శారద కనిపెట్టిందంటే ఇక వారి పెళ్ళి అయిపోయినట్టే. వారికి కూడా ఆ రోజు తమ పెళ్ళి జరుగుతుందని తెలియకుండా హఠాత్తుగా జరిపేది. ఏదో ఒక పండగ రోజు ఆ ప్రేమికులనూ, దగ్గర్లో ఉన్న పార్టీ పెద్దలనూ పిల్చి రెండు దండలు  తెప్పించి వారిచేత మార్పించి పెళ్ళయిందనేది.

చిన్న టీ పార్టీ ఇచ్చేది – అందరూ సంతోషించేవారు.

‘‘మా శారద అందరి పెళ్ళిళ్ళూ చేస్తోంది. తన పెళ్ళి మాత్రం జరగదు’’ అనుకుని నిట్టూర్చేది సుబ్బమ్మ.

సుబ్బమ్మ కమ్యూనిస్టుపార్టీ సభ్యత్వం తీసుకోలేదు గానీ పార్టీ చెప్పిన పనులు  ఎవరికీ తీసి పోకుండా చేసేది. ఏ వేళప్పుడు ఎవరొచ్చినా వారి ఆకలి దప్పుల  సంగతి చూసేది సుబ్బమ్మే.

కమ్యూనిస్టు పార్టీకిపుడు ప్రభుత్వ అండ ఉంది. వారి మీద నిర్బంధం లేదు. పార్టీ ప్రచారం కూడా ఊపందుకుని గ్రామాల్లో బలం  పెరుగుతోంది. ఇది సహించలేని ఇతర రాజకీయ పార్టీలు  , ముఖ్యం కాంగ్రెస్‌, హీనమైన పద్ధతులకు దిగాయి. కమ్యూనిస్టు నాయకుల  మీద ఆరోపణలు .

శారదకేవో సంబంధాలు  అంటగట్టడం  ‘‘ములుకొల’’ అనే పత్రికలో రాసే రాతలు  సత్యం కాదని అందరికీ తెలిసినా, వాటి గురించి చెవులు  కొరుక్కునేవారు, చర్చించేవారూ ఉండనే ఉంటారు. నిప్పు లేనిదే పొగ రాదుగా అనేవారే ఎక్కువ. ఆ కామెర్ల రోగపు పత్రికలో శారదతో కమ్యూనిస్టు నాయకుడైన రామకృష్ణ పేరు జతచేసి బురద చల్లారు. రామకృష్ణ మద్రాసులో చదువుకునే నాటినుంచీ శారదను ‘అక్కా’ అని పిల్చేవాడు. తన సందేహాలో, ఆందోళనలో నిరాశా నిస్పృహలలో శారద వంక చూసేవాడు. శారద రామకృష్ణకు స్వంత అక్కలా అండగా ఉండేది. ఆ చిన్నప్పటి చనువు పోయేది కాదు. అది పార్టీలో మొదటి నుంచీ ఉన్నవారికి తెలుసు. ఐనా సానుభూతిపరులలో ఇదొక చర్చ రేపింది. ఆ విషయం గురించి ఏదో ఒక నెపం కల్పించుకుని మాట్లాడటం మెల్లిగా మొదలైంది.

శారద పెళ్ళి చేసుకోకుండా ఉండటం నచ్చని వాళ్ళు ‘ఇది కారణం’ అని చెప్పుకోటానికి ఆ పత్రిక ఒక హీనమైన కారణాన్ని ఇచ్చినట్లయింది. రామకృష్ణ, శారదాంబా ఈ మాటకు నవ్వుకుని దానిని తీసి అవతల పడెయ్యగ సామర్థ్యం

ఉన్నవారే. కానీ ఇద్దరూ ప్రజలలో పనిచేస్తున్నారు. ఆ ప్రజలు  రకరకా చైతన్యాలతో ఉన్నారు. వాళ్ళలో కొందరు తప్పకుండా అపార్థం చేసుకుంటారు. అపార్థం చేసుకుని పార్టీకి దూరమైతే పార్టీకి నష్టం. అందులోనూ ఎంతోమంది మహిళా కార్యకర్తులుగా, సానుభూతిపరులుగా ఉన్నారు. వాళ్ళంతా గ్రామీణ నేపథ్యం నుంచి వచ్చారు. శారద వాళ్ళలో కొందరికి వింతగా కనిపిస్తుంది. తమంత విధేయంగా, అణకువగా శారద పార్టీలోని పురుషులతో ప్రవర్తించటం లేదనుకుంటారు. పార్టీలో పురుషులను వీరు అన్నయ్యా, తమ్ముడూ అంటూ వాళ్ళను గౌరవిస్తూ, వారి మాటలు  అక్షరాలా పాటిస్తూ, వినయంగా ఉంటారు. వారికి ఏదైనా సహాయమో, సేవో చేయగలిగితే తమ జన్మ ధన్యమన్నట్లు ఉంటారు.

శారద మగవాళ్ళతో సమానంగా, వాళ్ళకే ఆజ్ఞలిస్తూ, నవ్వుతూ తుళ్ళుతూ హాస్య చతురతతో మాట్లాడుతూ, జ్ఞానాధికారంతో శాసిస్తూ, నడిపిస్తూ ఉంటుంది. స్త్రీలలో కొందరికి శారద చాలా నచ్చుతుంది. డాక్టరమ్మలా మనమూ ఉండానుకుంటారు. కానీ చాలామంది ఆడమనిషి అలా ఉండటమేమిటి అనుకుంటారు. ఆమె చొరవ వాళ్ళకు అర్థం కాదు. ఇక మగవాళ్ళలో మొదటినుంచీ శారద పరిచయం  ఉన్నవాళ్ళు, ఆమె కుటుంబ నేపథ్యం గురించి తెలిసినవాళ్ళు శారద గురించి ఏ కంప్లయింట్లూ లేకుండా ఉంటారు. మిగిలిన సభ్యులందరికీ శారదను చూస్తే బెదురు. వారికే తెలియని భయం. కోపం, ఆందోళన, ఒక ఆడమనిషి ఇలాగా ఉండేది –  ఆ నవ్వటమేమిటి? రామకృష్ణంతటి వాడి భుజం మీద చెయ్యి వేసి మాట్లాడటమేంటి? ఆ మాటలేమిటి? వినయం లేదు. ఇది మాట్లాడొచ్చు, ఇది మాట్లాడకూడదని లేదు. ఇంగ్లీషు బాగా వచ్చని గర్వం. ఇంగ్లండు వెళ్ళి చదివి వచ్చిందిగా అక్కడ ఏం చేసిందో ఏమో `-ఇక్కడ మన ఆడవాళ్ళిలా తయారైతే ఇక అయినట్లే – ఇలా ఆలోచిస్తారు. అలాంటి వాళ్ళందరికీ ములుకోల రాతలు  బాగా దొరికాయి.

ఆవిడ మూలంగా దేవుడిలాంటి రామకృష్ణ మీద అపవాదు వచ్చిందని కొందరు, ఏమో ఆవిడిల్లు రహదారి బంగాళాలాంటిది. ఎవరెవరో వస్తారు పోతారు. లోపలేం జరుగుతుందో చూసిన వారెవరూ అని మరికొందరు, పార్టీకింత అప్రదిష్ట వచ్చిందని మరికొందరు, గొణగటం మొదుపెట్టారు. పైకి అందరూ ములుకోల రాతల్ని విమర్శించేవారే గానీ లోపలోపల  కొందరు ఉడుకుతున్నారు. అసలా అవకాశం ములుకోలకు ఎందుకివ్వాలి మనం? అనేది వారి ప్రశ్న. రంధ్రాన్వేషకులు  తామే చిల్లులు  పెట్టి ఇదిగో ఇక్కడ చిల్లు  వుందని గగ్గోలు  పెడతారని వారికి చెప్పి సమాధాన పరిచేవారు లేకపోయారు. ఎందుకంటే ఈ విషయాల  గురించి గంభీరంగా, దానిని పరిశీలించి అందులో ఉన్న సామాజిక విషయాలను గురించి, స్త్రీ పురుష సంబంధాల గురించి, ఆధునిక స్త్రీని అర్థం చేసుకోవటం గురించి బహిరంగంగా కింది నుంచి పై వరకూ చర్చ జరగటం మంచిదని ఎవరూ అనుకోవటం లేదు. అసలు  ఆ ఆలోచనే ఎవరికీ రాలేదు. ఎంతకూ ఇదేదో జరగరానిది జరిగింది – దీనిని దాచిపెట్టాలి, దీని గురించి మాట్లాడకూడదు, దీనిని తుడిచేయాలి అనే అనవసర  అపరాధ భావనతోనే పార్టీ పెద్దలు  కూడా ఉన్నారు. చివరకు ఒకరోజు రామకృష్ణ కూడా ముఖం వేలాడేసుకుని శారద దగ్గరకు వచ్చాడు.

శారద ఎప్పటిలాగానే ‘‘చూశావటోయ్‌ ఈ గోల’’ అని గలగల నవ్వింది.

‘‘ఎలా నవ్వగలుగుతున్నావక్కా’’ అన్నాడు రామకృష్ణ.

‘‘నవ్వక – నువ్వు నవ్వటం లేదా? అదేంటా ముఖం అలా ఉంది. ఆ పత్రిక రాతల్ని నిజంగానే పట్టించుకున్నావా ఏంటి ` రామకృష్ణా – నీకు పిచ్చా’’ అంది ఆశ్చర్యపోతూ.

‘‘పిచ్చి నాకు కాదు. లోకానికి. లోకంలో కొందరు నమ్ముతున్నారు. దాని గురించి మాట్లాడుకుంటున్నారు.’’

‘‘నాకు చాలా బాధగా ఉంది. పార్టీలో ఇలాంటి గొడవ రావటం’’.

olga title‘‘ఆడమగా కలిసి పని చేసేటపుడు వస్తాయి ఇలాంటి సమస్యలు. ఇంతకుముందు జరగని పని గదా – వింతగా చూస్తారు, విడ్డూరంగా చెప్పుకుంటారు. వంకర మాటలు  మాట్లాడతారు. వీటి గురించి మనం బాధ పడటం కాదు. వాళ్ళతో, స్త్రీ పురుష సంబంధాల గురించి కొత్త విషయాలు  కొత్త పద్ధతిలో మాట్లాడాలి. అదొక కార్యక్రమంగా ఉండాలి. నేను దాని గురించి ఆలోచిస్తున్నాను. మనం మాట్లాడుతూ మన పని చేసుకుంటూ పోతే కొన్నాళ్ళకు ఇలాంటివి సర్దుకుంటాయి. ఆడ, మగ, అన్నాచెల్లెళ్ళలానో, తండ్రీ కూతుళ్ళలానో, భార్యాభర్తలు గానో కాకుండా స్నేహితుల్లా, కామ్రేడ్స్‌లా కలిసి పని చెయ్యొచ్చని అర్థం చేయించాలి. ఇది చాలా పెద్ద పని. కానీ అవసరమైన పని’’.

శారద కళ్ళు ఆ పని గురించిన బాధ్యతతో మలుగుతున్నాయి.

రామకృష్ణ ఆ మాటలు  పట్టించుకునే మానసిక స్థితిలో లేడు.

అందుకే అనాలోచితంగా ‘‘చాలా మందికి నీ ప్రవర్తన నచ్చటం లేదు’’ అన్నాడు.

శారద ముఖం చిట్లించింది.

‘‘అంటే – ప్రవర్తన అంటే ` ’’

రామకృష్ణ శారద ముఖం చూస్తూ ఎలా చెప్పగలిగాడో గాని

‘‘నువ్వలా ఎక్కడైనా ఎవరి ముందైనా పెద్దగా నవ్వటం, మన కామ్రేడ్స్‌ భుజాల మీద చేతులు  వెయ్యటం, వీపు తట్టడం. నీ అతి చనువు. ఆడవాళ్ళిలా ఉంటే ప్రమాదమనుకుంటున్నారు’’.

‘‘ఎవరనుకుంటున్నారు?’’

‘‘అందరూ –  సీనియర్స్‌ కూడా  నువ్వు కొంత మారితే మంచిదనుకుంటున్నారు.’’

‘‘నువ్వేమనుకుంటున్నావు రామకృష్ణా’’

‘‘నాకు నీ గురించి తెలుసక్కా. కానీ మిగిలిన వాళ్ళకు నువ్వర్థం కావు. దానివల్ల  పార్టీలో కొస్తే ఆడవాళ్ళిలా తయారవుతారని భయపడుతున్నారు.’’

శారద గంభీరమైంది. ఆమె ముఖం ఎరుపెక్కింది.

‘‘నువ్వు మాట్లాడే మాటలు నేను సీరియస్‌గా తీసుకుంటే నేను పార్టీ నుంచి రాజీనామా చేసి వెళ్ళాలి’’.

‘‘అది కాదక్కా –  నా ఉద్దేశం అది కాదు. నువ్వు కాస్త మారితే –  పార్టీ కోసం’’ రామకృష్ణకు తనెంత ప్రమాదంలో పడ్డాడో తెలిసి ఆగాడు.

‘‘ఏం మారాలి? గ్రామాల  నుంచి ఇప్పుడే కళ్ళు తెరిచి కొత్తలోకంలో భయంగా, బెరుకుగా, జంకుగా అడుగుపెడుతున్న ఆడదానిలా నేను తలదించుకుని మగ కామ్రేడ్స్‌తో మాట్లాడాలా? వాళ్ళకు నేను వినయంగా ఆదేశాలు  ఇవ్వాలా? వాళ్ళను నా తోటి కామ్రేడ్స్‌లా కాకుండా నా కంటే ఎక్కువైన వాళ్ళలా, ‘మగ’, వాళ్ళలా చూడాలా? కొంగు కప్పుకోవాలా భుజాల  చుట్టూ. వాళ్ళకంటే ముందు నడవకుండా వాళ్ళ వెనకాల  నడవాలా? వాళ్ళడిగితే తప్ప సలహాలివ్వకుండా ఓర్పుగా ఎదురు చూడాలా? నిజమే మహిళోద్యమ కార్యకర్తలు  మగ కామ్రేడ్స్‌తో చాలా, పరిమితుల్లో ఉంటున్నారు. అది కొత్త కాబట్టి. ఎప్పటికీ వాళ్ళలా ఉంటే వాళ్ళకింక కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఎందుకు?’’‘‘అదంతా నిజమే. కానీ ఇప్పుడున్న పరిస్థితుల్ని బట్టి పోవాలిగా. ఏటికి ఎదురీదలేంగా’’.

‘‘పరిస్థితుల్ని మార్చటానికా మనం ఉంది, పరిస్థితుల్ని బట్టి పోటానికా? ఏటికి ఎదురీదాలి కమ్యూనిస్టులు . నేను ఆధునిక స్త్రీని రామకృష్ణా. బహుశ మీరు నన్ను భరించలేకపోతున్నారు. నా తల్లిదండ్రులు  నేనూ ఈ సమాజం మీద ఎంత పోరాటం చేస్తే నా చదువు సాధ్యమైందనుకున్నావు? చదువుకునే రోజుల్లో నన్నెందరు ఎన్ని మాటలన్నారనుకున్నావు. బూజు దులిపినట్లు దులిపేశాను ఆ మాటల్ని. వాటన్నిటినీ పట్టించుకుంటే నేను కమ్యూనిస్టు పార్టీ నిర్మాతల్లో ఒకరినయ్యేదాన్నా. నేను ఎప్పుడూ గలగలా నవ్వటమే మీకు కనిపిస్తోంది. అలా నవ్వటం నా హక్కు అని అర్థం చేసుకుని నవ్వటానికి నాలో జరిగిన స్ట్రగుల్‌ నీకు తెలియదు. నీ భుజం మీద చేయి వేసి మాట్లాడతాను. నిజమే. ఆ పరిస్థితికి రావటానికి ఆటంకంగా ఉన్న ఎన్ని పర్వతాలను దాటి, సముద్రాలను ఈది వచ్చానో నువ్వు ఊహించను కూడా ఊహించలేవు. నీకు తెలియదసలు . నీకే తెలియకపోతే ఇంకెవరికి తెలుస్తుంది? ఇంకా నేనెన్నిటికి బందీగా ఉన్నానో, ఎన్ని తెంచుకోవాలో అని ఆలోచిస్తుంటాను. మరిన్ని సంకెళ్ళు వేసుకుని ఎప్పటికీ బందీగా జైల్లో ఉండమంటావా?’’

రామకృష్ణ ముఖం నల్లగా మాడిపోయింది. గొంతు పెగుల్చుకొని

‘‘అందరూ అనుకుంటున్నారని చెప్పా గానీ – నాకేం అభ్యంతరం లేదు.’’

‘‘అబ్బా – చాలా చాలా విసుగ్గా ఉంది. అలిసిపోయాను. ప్రతివాడికీ అభ్యంతరమా లేదా అని ఆలోచించి బతకాలా నేను’’.

IMG

‘‘నన్ను సరిగా అర్థం చేసుకోవటం లేదక్కా. నేను మాట్లాడేదంతా పార్టీ కోసం’’.

‘‘పార్టీ అంటే ఏమిటి? మనందరం కాక విడిగా పార్టీ ఏమన్నా రాతి గుహా? దేవాలయమా? మనం కదా పార్టీ ఎలా ఉండాలని నిర్ణయించేది.

‘‘జనం ఒప్పుకోని పనులు ….’’

‘‘జనం ఒప్పుకునే పనుల కోసం కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఎందుకు? భూస్వాముల  దోపిడీని ఒప్పుకుంటారు జనం. తమ కర్మ అనుకుంటారు. కులాన్ని ఒప్పుకుంటారు – మనం వాటిని ఒప్పుకోమని చెప్పాలి గదా’’.

‘‘అది వేరు – ఇది వేరు. నీతి నియమాల  గురించి జనం అభిప్రాయాలు  అంతగా మారవు అప్పుడే.

‘‘నీతి!  నీతి అంటే ఏంటి? నేను నవ్వటం, చకచకా నడవటం, పెద్దగా మాట్లాడటం అంతా నీతికి విరుద్ధంగా ఉందా? దానినుంచి నేను మారి నీతి మార్గంలోకి రావాలా?’’

‘‘నువ్వు ఆవేశంగా ఉన్నావు. అదంతా తగ్గి నిదానంగా ఆలోచిస్తే నీకే అర్థమవుతుంది.’’

‘‘ఆడవాళ్ళు ఆవేశంగా ఉండకూడదు కాబోలు . ఆర్గ్యుమెంట్లు చెయ్యకూడదు కాబోలు . నువ్వు నా ప్రవర్తన మార్చుకోమనగానే సిగ్గుపడి భయపడి మార్చుకుని`’’

రామకృష్ణ రెండు చేతులూ  ఎత్తి దణ్ణం పెట్టాడు శారదకు.

‘‘ఒదిలెయ్‌ ` నా మాటలు  తప్పని ఒప్పుకుంటాను. క్షమించెయ్‌. కానీ మన శత్రువులు  చేస్తున్న ప్రచారం గురించి పట్టించుకోకపోతే మనకే నష్టం జరుగుతుంది. ఏం చెయ్యాలో ఆలోచించు. నేను ఒస్తాను.’’ అంటూ రామకృష్ణ అక్కడ్నించి లేచి వెళ్ళిపోయాడు.

శారదకు గుండె మండిపోతోంది.

చివరికి – చివరికి  కమ్యూనిస్టులు  కూడా కట్టడి చేయటమే.

తమ గురించి ఎవరేం అనుకుంటారో అని ఆలోచించటం మొదలు పెడితే ఇక దానికి అంతెక్కడ?

ఎంతమంది మగవాళ్ళ చూపుల్ని, మాటల్ని ఎదిరించి ఇంతదూరం వచ్చింది? తను నవ్వుతూ ఉంటుందని తన జీవితం పూలబాట అనుకుంటారేమో కానీ ప్రతి సందర్భంలో పోరాటం, ఘర్షణ, రాజీ, రాజీపడక తప్పని పరిస్థితి గురించి వేధించే మనను. వీటన్నిటినీ పక్కన బెట్టి కమ్యూనిస్టు పార్టీలో పని చేస్తోంది. ఎందుకు? ఇక్కడొక కొత్త ప్రపంచం గురించిన కల, ఆశ, ఆ ప్రపంచంలో కూడా ఆంక్షలూ , నిర్భంధాలూ  అయితే ఇంక ఏముంది? చదువుకుని, ఉద్యోగం చేస్తూ గుట్టుగా, గుంభనగా ఉంటూ పెళ్ళి చేసుకుని, మొగుడికి ఒళ్ళు, మనసు, సంపాదన అన్నీ అప్పగించి ఎక్కడుంది  ఆధునికత ? ఆరేళ్ళ వయసునుండీ తనను ఆశపెట్టీ, ఆలోచన రేకెత్తించి, పరుగు పెట్టించిన ఆ మాటకు అర్థం ఏమిటి? పరిధులు  లోపలి మాటేనా?

ఈ చిచ్చు ఆరేది కాదని అనిపించింది శారదకు. అనుకున్నట్టే అయింది. పార్టీ అత్యున్నత కమిటీ శారద వ్యవహారాన్ని పరిష్కరించాలని కూర్చుంది.

***

 

 

 

గమనమే గమ్యం-17

 

img038

మద్రాసు ఒదిలి వెళ్ళాలంటే శారదకు ఒకవైపు ఉత్సాహం గానే ఉన్నా ఇంకోవైపు దిగులూ  ఉంది. బ్యాల్యంలోనే మద్రాసు వచ్చేసింది. ఆమె నేర్చుకున్నదంతా ఇక్కడే. శారద శారదలా తయారవటానికి కారణం మద్రాసే. ఆ పల్లెటూళ్లో ఉండిపోయినట్లయితే శారద నాన్నమ్మ కోరుకున్నట్టూ బాల్య  వివాహం జరిగి ఉంటే శారదకీ పాటికి పిల్లలు పుట్టి వాళ్ళు మళ్ళీ పెళ్ళికి తయారయ్యేవారు. అన్నపూర్ణ పిల్లకప్పుడే పదేళ్ళు దాటుతున్నాయి. రామారావు శారదను డాక్టర్‌ చదివించాలనే పట్టుదతో మద్రాసు రావటం వల్లే శారద డాక్టర్‌ అయింది. శారద జీవితం విశాలమైంది ‘ఈ నగరం నాకు చాలా ఇచ్చింది’ అనుకుంది శారద. చిన్ననాడు చదివిన స్కూలు కి కూడా వెళ్ళి అందరినీ పలకరించి వచ్చింది.

మద్రాసు కాంగ్రెస్‌ పెద్దలనూ కలిసింది. శారదను అందరూ ఇష్టపడతారు. శారద మద్రాసు వదిలి వెళ్ళటం మంచిది కాదని చెప్పిన వాళ్ళూ ఉన్నారు. రాజకీయాల్లో గాని, డాక్టర్‌గా గానీ శారద ఇక్కడే బాగా రాణించగలదని వారి ఉద్దేశం. రాజకీయాలకు దూరమవుతావేమో ఆలోచించుకోమన్నారు. నాలుగైదేళ్ళు మద్రాసులోనే ఉండి ప్రాక్టీసు చేస్తే మంత్రి పదవి దక్కుతుందని ఆశ పెట్టారు. శారద నవ్వి ఊరుకుంది. రాజకీయాలకు బాగా దగ్గర కావాలనే ఆమె బెజవాడ వెళ్తోంది. కాంగ్రెస్‌లో కొందరికి రాజకీయాలంటే పదవులు  మంత్రులవటం అనే ఆలోచన మొదలైంది. శారద ప్రజా రాజకీయాల  కోసం బెజవాడ వెళ్తుందని చాలామందికి తెలియదు.

ఆంధ్ర నుంచి ఎన్నో పార్టీ రిపోర్టులు  అందుతున్నాయి శారదకు. ఆ కార్యక్రమాలు , అక్కడ గ్రామాల్లో జరుగుతున్న పోరాటాలు  శారదకు చాలా ఉత్సాహం కలిగించాయి. పార్టీ రిపోర్టు, డాక్యుమెంట్లు అధ్యయనం చేస్తూ, ఆకళింపు చేసుకుంటూ, తనకూ, హాస్పిటల్‌కు కావలసిన వస్తువులు  కొనుక్కుంటూ క్షణం తీరిక లేకుండా తిరుగుతోంది శారద.

బెజవాడలో బంధువులు , స్నేహితులు  కలిసి వెతికి రెండిళ్ళు శారద కోసం అద్దెకు తీసుకున్నారు. ఒకటి ఆస్పత్రికి ఒకటి ఉండేందుకు. రెండూ వసతిగానే ఉన్నాయి. సుబ్బమ్మ పనివాళ్ళ సాయంతో ఇల్లు సర్దిస్తుంటే, శారద ఆస్పత్రి పని చూసుకుంది.

olga

బెజవాడ అప్పటికే కమ్యూనిస్టు కేంద్రం అవటానికి సిద్ధంగా ఉంది. పత్రిక ఆఫీసు తెరవబోతున్నారు. శారద ఆస్పత్రి పనితో పాటు కృష్ణ, గుంటూరు, గోదావరి జిల్లాల్లో పార్టీ పనులు , మహిళా సంఘం పనులూ  వెంటనే మొదలు  పెట్టింది.

బెజవాడలో అప్పటికే రంగనాయకమ్మగారు మంచి లేడీ డాక్టర్‌గా పేరు తెచ్చుకున్నారు. ఆస్పత్రి పనులు  ఒక కొలిక్కి రాగానే ఆవిడను వెళ్ళి చూడటం మర్యాదగా ఉంటుందనుకుంది శారద. రాత్రిళ్ళు వెళ్తేనే డాక్టర్లు తీరికగా ఉంటారు. ఒకరోజు రాత్రి ఎనిమిది గంటలకు సుబ్బమ్మ ఇచ్చిన పిండివంటలూ , పళ్ళూ తీసుకుని డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ దగ్గరకు వెళ్ళింది. శారదను చూసి ఆమె చాలా సంతోషించింది. ఆస్పత్రి, ఇల్లూ అంతా చూపించింది. చగారిని పరిచయం చేసింది. శారద గురించిలం చలం గారికి తెలుసు. లోకరీతికి భిన్నంగా బతుకుతున్న స్త్రీలంటే ఆయనకు ఆసక్తి. కానీ ఆయన ఎక్కువ మాట్లాడలేదు. శారద నమస్కారానికి చెయ్యి ఊపి చిరునవ్వుతో ‘‘మీరు కమ్యూనిస్టుటగా’’ అని అడిగారు.

‘‘ఔను’’ అంది శారద ధీమాగా.

‘‘ఇదొక శాఖ బయల్దేరుతోంది గాబోలు  మనుషుల్ని విడదీయటానికి వెలివేయటానికి’’ అన్నారు నిదానంగా చలం.

శారదకు కోపం వచ్చింది.

‘‘కమ్యూనిజం ప్రపంచంలో  ప్రజలందరినీ కలుపుతుందండి. విడదీయదు. మనుషులంతా ఒకటేనని అందరూ సమానులనీ కమ్యూనిజం చెబుతుంది’’ ఆవేశంగా అంది శారద.

‘‘నేను కమ్యూనిజాన్ని ఏమనలేదు. అది గొప్ప ఆదర్శం. నాకూ కమ్యూనిజంలో బతకాలని ఉంటుంది. నేనన్నది కమ్యూనిస్టు పార్టీ గురించి. ఐనా నా మాటలు  అంత పట్టించుకోకు. నేనేదో మాట్లాడతాను. అందరికీ కోపం తెప్పిస్తుంటాను. కావాలంటే డాక్టర్‌గారి నడుగు’’. అంటూ ఆయన తను చదువుతున్న పుస్తకంలోకి తల వంచాడు.

రంగనాయకమ్మ శారదను ఇంట్లోకి తీసికెళ్ళి పిల్లలందరినీ పరిచయం చేసింది. ఒక్కరూ బడికో, కాలేజీకో వెళ్ళటం లేదు. చలంగారు బడి చదువుకి వ్యతిరేకి అని తెలుసుగానీ, స్వంత పిల్లలనును బడికి పంపనంతగా ఆయన తన ఆదర్శాలను పాటించే నిజాయితీగల  మనిషి అని తెలియదు శారదకు. ఆ పిల్లల  జ్ఞానం, సంస్కారం చూసి ఆశ్చర్యపోయింది. ఎవరో తెలియనివాళ్ళు ఆస్పత్రిలో కని వదిలేసి వెళ్ళిన పిల్లలు   కూడా చలం గారి పిల్లలతో  సమానంగా పెరుగుతున్నారు.

‘‘మీలా ఒక్కరినైనా డాక్టర్‌ చెయ్యరా’’ అడిగింది.

‘‘వాళ్ళకిష్టమైతే ఒకరు చేసేదేమిటి – వాళ్ళే అవుతారు. వాళ్ళకిష్టంలేని పని ఈ ఇంట్లో ఎవరూ చేయించరు. చలంగారి బిడ్డల  శిక్షణ చదవలేదా ` ’’

‘‘కానీ ఏం చెయ్యకుండా సమయమంతా  ’’

‘‘శారదా అదంతా నువ్వు చలంగారితో మాట్లాడాల్సిందే –  అది ఒదిలేయ్‌. నీ ఆస్పత్రి గురించి చెప్పు’’

శారద తనెలా ఆస్పత్రి నడపాలనుకుంటుందో చెప్పింది. దానిలో సాధక బాధకాలు  రంగనాయకయ్య వివరించింది.

రాత్రి పొద్దుపోతోందని శారద లేచేవరకూ స్త్రీల ఆరోగ్యం గురించీ స్త్రీకు తమ శరీరాల  గురించి కనీస జ్ఞానం లేకపోవటం  గురించి డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ గారు చెబుతూనే ఉన్నారు.

olga title

‘‘అక్షరజ్ఞానం ఉన్న స్త్రీలకు కూడా ఈ విషయాలు  చెప్పేవాళ్ళు లేరు. నీలాంటి వాళ్ళు తేలికభాషలో స్త్రీ ఆరోగ్యం, శరీరం వీటి గురించి రాస్తే చాలా ఉపయోగం ఉంటుంది’’ అన్నదావిడ.

‘‘తప్పకుండా రాస్తాను.’’ మాట ఇచ్చేసింది శారద.

కమ్యూనిస్టు కాంగ్రెస్‌ పార్టీలో చేరి సోషలిస్టుగా చెప్పుకుంటూ చేయాలనుకున్న పనులు  చాలా జిల్లాల్లో మొదలయ్యాయి. జమిందార్లకు వ్యతిరేకంగా రైతులను, పెద్ద భూస్వాములకు వ్యతిరేకంగా వ్యవసాయ కూలీలనూ సమీకరించి, సంఘాలుగా చేసి, సమ్మెలు  చేయించే పని ప్రధానంగా సాగుతోంది. చిన్న చిన్న రంగాలలో కూడా యూనియన్లు ఏర్పాటు చేస్తున్నారు. ప్రెస్‌ వర్కర్లు, మిల్లు  కార్మికుల  వంటి వారిని సంఘటితం చేసి జీతాల  పెంపు కోసం, పని పరిస్థితుల  పెరుగుదల  కోసం డిమాండ్లు పెట్టిస్తున్నారు. రాష్ట్ర కమిటీ కృష్ణా, గోదావరి జిల్లా కమిటీలకు అనుసంధానం చేసుకుంటూ, జిల్లా కార్యకర్తల  పనులు  సమీక్షిస్తూ శారద తీరికలేకుండా పని చేస్తూనే, మహిళా ఉద్యమం మీద కూడా కేంద్రీకరించింది. మహిళలు  చాలా చైతన్యంతో మహిళా సంఘ సభ్యులవుతున్నారు. వాళ్ళకు ఆరోగ్య విషయాలు చెబితే మరింతగా పార్టీకి దగ్గరవుతున్నారు. గర్భిణీ స్త్రీ ఆరోగ్యం గురించి, పౌష్టికాహారం గురించి, స్ల్రీ ఆరోగ్య సమస్య గురించీ శారద చెబుతుంటే ఎంతో ఆసక్తిగా వినేవారు స్త్రీలు.

అవి అంత ముఖ్య విషయాలు  కాదనీ, వాటికి శారద అంత సమయం పెట్టనవసరం లేదనీ, రాజకీయాలకు ఎక్కువ సమయం ఇవ్వాలనీ ఒక విమర్శ పురుషుల  నుంచి వచ్చింది.

‘‘స్త్రీల  ఆరోగ్యం రాజకీయ విషయం కాదని మీరెందుకనుకుంటున్నారు’’ అని శారద అడిగిన ప్రశ్నకు అందరూ చాలా తేలికగా తీసేసి నవ్వేశారు.

శారద  వాళ్ళనలా నవ్వులను  ఒదలదల్చుకోలేదు. స్త్రీల  ఆరోగ్యం రాజకీయ విషయం ఎలా అవుతుందో గంటసేపు చెప్పింది. స్త్రీ సంతానోత్పత్తి శక్తి ఎంత కీలకమైన విషయమో మార్క్స్‌, ఏంగెల్స్‌ మాటలతో శారద చెప్తుటే అందరూ విన్నారు. కొందరు అర్థం చేసుకున్నారు. కొందరికి అర్థం కాలేదు. నచ్చలేదు. వాళ్ళు విసుకున్నారు. ఈవిడ డాక్టరనీ, చదువుకున్నదనీ చూపించుకోవాలి గదా అని వాళ్ళలో వాళ్ళు అనుకున్నారు. అర్థం చేసుకున్నవాళ్ళు ఇకమీద జరిగే రాజకీయ తరగతుల్లో ఆరోగ్యం గురించి శారద తప్పకుండా ఒక క్లాసు తీసుకోవాలని తీర్మానించారు.

‘‘ఇక నన్ను స్త్రీ స్పెషలిస్టుని చేసి మిగిలిన రాజకీయాల  నుండి దూరం చేస్తారా ఏంటి’’ అని నవ్వింది శారద.

అన్నది గానీ మహిళా ఉద్యమ నిర్మాణం అత్యవసరమనీ, ఆ పనిలో తను అలసిపోకూడదనీ అనుకుంది.

అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య గుంటూరుకి రావటంతో మళ్ళీ శారదకు వాళ్ళతో స్నేహం గట్టిపడిరది. ఐనా ఇద్దరిమధ్యా తీవ్రమైన వాదోపవాదాలు  జరిగేవి. అన్నపూర్ణకు కమ్యూనిస్టు కాంగ్రెస్‌ సభ్యులు గా చేరి తమ పని తాము చేసుకోవటం మీద చాలా విమర్శ ఉండేది.

‘‘మీ కమ్యూనిస్టు పార్టీ వాళ్ళంతా మా కాంగ్రెస్‌లో ఎందుకు చేరుతున్నారు? కాంగ్రెస్‌ని బలహీన పరుద్దామనా? అది మీరు ఎన్నటికీ చేయలేరు’’ అనేది.

‘‘కాదోయ్‌! కాంగ్రెస్‌లో సోషలిస్టు శక్తును బలపరచటానికి. మేం అలా చెయ్యకపోతే మీ కాంగ్రెస్‌ సనాతన వాదులతో కుళ్ళిపోతుంది. మీలో ఉన్న సోషలిస్టు కళ్ళు తేలేసి బైటికి నడవాలి. మేం ఉంటే వాళ్ళకు కాస్త అండ. వాళ్ళను బలపరుస్తాం. కాంగ్రెస్‌ సోషలిస్టు పార్టీ ఇవాళ జయప్రకాష్‌ నారాయణ వంటి యువకుల మాట మీద నడుస్తుందంటే, కాంగ్రెస్‌ ముసలి నాయకులు  వీళ్ళని చూసి బెదిరి వీళ్ళకు కాస్త విలువ ఇస్తున్నారంటే అదంతా మా కమ్యూనిస్టుల పుణ్యమే’’ అని నవ్వేది శారద.

లాహోర్‌ సోషలిస్టు పార్టీ కాంగ్రెస్‌కి అన్నపూర్ణ, శారద ఇద్దరూ వెళ్ళారు. అక్కడ కాంగ్రెస్‌ సోషలిస్టుకూ, కమ్యూనిస్టుకూ మధ్య వచ్చిన విభేధాలలో శారదా, అన్నపూర్ణా తీవ్రంగా వాదించుకున్నారు.

‘‘కార్యవర్గాన్నంతా కమ్యూనిస్టులతో నింపాలని చూస్తే మేమేమన్నా పాలు  తాగే పసిపిల్లలమా? ఆ మాత్రం తెలివిలేదా మాకు. ఆ పిచ్చిపని మానేసి మీరెంత వరకుండాలో అంతవరకు ఉండండి’’ అంటుంది అన్నపూర్ణ.

‘‘మా వాళ్ళు ఎక్కువమంది ఉన్నపుడు ఎక్కువ ప్రాతినిధ్యం కావాలని కోరుకోవటంలో తప్పేమిటి? తమిళనాడులో, ఆంధ్రాలో ఉన్నదంతా మావాళ్ళే. మేం ఎందుకు ఊరుకుంటాం? పోటీ పడతాం. మా ప్యానల్‌ మేం పెడతాం’’ అంది శారద.

‘‘పెట్టండి – ఆ వచ్చే కొందరు కూడా కార్యవర్గంలోకి రాకుండా పోతారు’’ అని విసురుగా వెళ్ళిపోయింది అన్నపూర్ణ.

అన్నపూర్ణ మాటే నిజమయింది. కమ్యూనిస్టు ప్యానెల్‌ ఓడిపోయింది.

కమ్యూనిస్టు బలం  ఎక్కువవుతోందని సోషలిస్టు పార్టీ చాలా జాగ్రత్తగా వ్యవహరించింది. కమ్యూనిస్టులు  తాము ఎక్కువ అంచనా వేశామనుకున్నారు. అన్నపూర్ణ వచ్చి ‘‘చూశావా –  నేను చెప్పినట్లే జరిగింది’’ అంది గర్వంగా.

‘‘నీ రాజకీయ పరిజ్ఞానానికి నా జోహార్లు’’ అని నవ్వేసింది శారద.

‘‘నిన్న మన వాదనతో నువ్వింక నాతో మాట్లాడవేమో అనుకున్నానే’’ అంది అన్నపూర్ణ స్నేహంగా శారద భుజం మీద చెయ్యివేసి.

‘‘అందరం దేశంకోసమే కదోయ్‌ పనిచేస్తున్నాం. భిన్నాభిప్రాయాలుండవా? అంత మాత్రాన మనం మాట్లాడుకోకుండా విరోధం తెచ్చిపెట్టుకుంటామా?’’

‘‘అలాగే ఔతున్నారు శారదా – కాంగ్రెస్‌లో ఒకరి వెనకా ఒకరు ఏవేవో గోతులు  తీస్తుంటారు. అవి భరించలేక మా ఆయన దూరంగా ఉంటున్నారు. నేనూ  అంతే. నన్ను భరించలేరు. ఆడదాన్నిగదా. ఇంకా లోకువ.’’

‘‘మీలాంటి వాళ్ళను దూరం చేసుకుంటే కాంగ్రెస్‌కి తీరని నష్టం’’ అన్నపూర్ణ నిరాశగా నవ్వి చెప్పింది.

‘‘కాంగ్రెస్‌లో డబ్బుకి, పదవుకి, పలుకుబడికి విలువ పెరుగుతోంది. నిజాయితీకి, నిస్వార్థానికి మునుపున్న గౌరవం లేదు. ఉన్నవ వారు ఈ విషయంలో చాలా విచారంగా ఉన్నారు.’’

‘లక్ష్మీబాయమ్మ గారెలా ఉన్నారోయ్‌ ` గుర్తుందా. మన చిన్నతనంలో ధనలక్ష్మి పెళ్ళి తప్పించి లక్ష్మీబాయమ్మగారి దగ్గరకు పంపాలనుకున్నాం.’’

‘‘ఔను. ఆ రోజుల్లో ఆమె గురించి నీకే ఎక్కువ తెలుసు. నాకేం తెలియదు. ఇప్పుడు నేనావిడ శిష్యురాలిని. శారదనికేతన్‌, ఆపనీ లేకపోతే నాకు పిచ్చెక్కేది – నువ్వొకసారి వచ్చి చూడు. ఆడపిల్లల  చదువు కోసం మేం పడుతున్న కష్టాలు  చూడవా? నువ్వు సునాయాసంగా డాక్టరువయ్యావు. అందరూ అలా కాలేరు’’.

‘‘సునాయాసంగా? మర్చిపోయావా? మా నాన్నకి ఎంత పెద్ద కష్టం. మా నాన్నమ్మను నా తొమ్మిదో ఏట చూడటమే. మా నాన్న, నాన్నమ్మ ఒకరంటే ఒకరు ప్రాణం విడిచేవారు. మా నాన్న ముందు చనిపోయాడు. మా నాన్నమ్మకు చివరిచూపు కూడా లేదు. నా చదువుకి నాన్నమ్మ ఆ మూల్యం  చెల్లించింది. నాన్న తల్లి ఉండీ లేనివాడయ్యాడు. ఇక మా అమ్మ బంధువులతో ఎన్ని మాటలు  పడిరదో. ఒంటి చేత్తో ఎన్ని యుద్ధాలు  చేసిందో. శారద గొంతు తనవారి కష్టాలతో పూడుకు పోయినట్లయింది.

‘‘నిజమేలే. ఒక ఆడపిల్ల  డాక్టర్‌ కావాలంటే మాటలు  కాదు. కానీ నిన్నూ, నీ నవ్వునీ చూస్తే అసలే కష్టమూ లేకుండా పూల మీద నడిచొచ్చినట్లుంటావు. సరేగాని పెళ్ళి చేసుకోవా? మీ అమ్మముఖం చూసైనా ఎవర్నో ఒకర్ని వరించవే’’ తమాషాగా అంది.

‘‘వరించటం వల్లే వచ్చాయి తిప్పలు ’’ నిట్టూర్చింది శారద.

‘‘ఐతే నే విన్నది నిజమేనా?’’ కుతూహలం గా అడిగింది అన్నపూర్ణ.

‘‘ఏం విన్నావోయ్‌’’

‘‘నువ్వు ఎవర్నో ఒక పెళ్లయినాయనతో ` ’’

‘‘మీ కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళకేం పని లేదా?’’ మధ్యలోనే ఆపేసింది శారద.

‘‘మా కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళే కాదు. మీ కమ్యూనిస్టులే అంటున్నారు. మీ వాళ్ళే అబ్బయ్యతో చెత్తగా మాట్లాడారంట. అబ్బయ్య వాళ్ళను కొట్టినంత పనిచేసి డాక్టర్‌గారంటే ఏమనుకుంటున్నారు. ఆమె పేరెత్తే  అర్హత లేదు మీకు’ అన్నాడట. వాళ్ళింకా వెకిలిగా ‘నీకూ ఆవిడికి ఏంటి – నీకు పొడుచుకొచ్చిందేంటి అని అసహ్యంగా మాట్లాడారట’’ అన్నపూర్ణ శారద ముఖం చూసి ఆగిపోయింది. కాస్త ఆగి ‘‘క్షమించు శారదా ` ఆడవాళ్ళ గురించి వాగటంలో కాంగ్రెసనీ, కమ్యూనిస్టులనీ తేడాల్లేవు. ఇంకా నీ హోదా, ఇంటా, బైటా మీ కుటుంబానికున్న పలుకుబడి, పార్టీ నాయకురాలివవటం వీటన్నిటితో నిన్ను ఉపేక్షిస్తున్నారు. ఇవేవీ లేని ఆడదాని పరిస్థితి  ’’

శారద నిరుత్సాహంగా నవ్వింది.

‘‘నాకు తెలుసు గానీ – కమ్యూనిస్టులు  ఆడవాళ్ళని చాలా గౌరవిస్తారు. కొందరింకా పాత సంప్రదాయాల  నుంచి బైటపడలేదంతే – వాళ్ళు ఎడ్యుకేట్‌ అవుతారు. మనం వాళ్ళని మార్చాలి. నా గురించి ఎవరేమనుకున్నా నేను లెక్కచేయను. నా గౌరవానికి భంగం కలుగుతుందనుకోను. నన్ను నేను గౌరవించుకున్నంత కాలం  ఇతరుల  అగౌరవం నన్నేం చెయ్యలేదు. నన్నసలు  తాకదది’’

అన్నపూర్ణ శారదను దగ్గరకు లాక్కుని తనకు హత్తుకుంది.

***

గమనమే గమ్యం-16

 

19BG_VOLGA_1336248eరెండేళ్ళు గడచిపోయాయంటే నమ్మబుద్ధి కావటం లేదు. శారద వచ్చేస్తుందని మూర్తి మనసు గంతులేస్తుంది. సుబ్బమ్మ హడావుడికి అంతులేదు. విశాల  ఎమ్మే పాసవగానే ప్రభుత్వోద్యోగం దొరికింది. ముత్తులక్ష్మీరెడ్డి సహాయం చేసింది. దుర్గాబాయి మెట్రిక్‌ పాసై బెనారెస్‌లో చదువుతానని వెళ్ళింది.

శారద వచ్చిన రోజు బంధువులు , స్నేహితులతో ఇల్లు  కిటకిట లాడిపోయింది. మూర్తికి పదినిమిషాలు  శారదతో ఏకాంతంగా మాట్లాడటమే కుదరలేదు. శారదకు ప్రయాణపు బడలిక అని చెప్పే వ్యవధానం కూడా ఎవరూ ఇవ్వలేదు. దగ్గర బంధువులు  సుబ్బమ్మ దగ్గర శారద పెళ్ళి ప్రస్తావన తెచ్చారు. 1935 వ సంవత్సరంలో 29 ఏళ్ళ వయసున్న స్త్రీ పెళ్ళి కాకుండా ఉండటం సాధారణ విషయం కాదు.

‘ఇపుడు ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళొచ్చిన వాళ్ళను చూడాలి శారదకు. మాటలు  కాదు’’ అన్నారు కొందరు బంధువులు .

‘‘ఇప్పుడు పెళ్ళేమిటి? ఎవరు చేసుకుంటారు. ఇక్కడుండగానే చాలా వ్యవహారాలు  నడిపిందట. ఇంగ్లండ్‌లో ఏం చేసిందో ఎవరికి తెలుసు’’ అని మూతులు  విరిచారు దూరపు బంధువులు .

ఇన్ని మాటల  మధ్యలోంచి శారదకు బాబాయి వరసయ్యే ఒక కార్యదక్షుడు సంబంధం గురించి మాట్లాడాడు.

‘‘ఇంగ్లండ్‌ వెళ్లొచ్చిన డాక్టరే ఉన్నాడు. నాకు తెలిసినవాళ్ళే. మన వాళ్ళే. మీరు సరేనంటే అబ్బాయిని తీసుకొస్తాను. ఇక్కడే ప్రాక్టీసు చేస్తున్నాడు. ఇద్దరూ కలిసి ప్రాక్టీసు చేస్తే ఇక చెప్పేదేముంది?’’ అన్న ఆయన మాటతో అందరూ నిశ్శబ్దమయ్యారు.

సుబ్బమ్మకూ, దగ్గరి బంధువులకూ ఈ మాటలు  తోసిపుచ్చేందుకేమీ కనిపించలేదు.

‘‘శారదాంబతో మాట్లాడి వారం రోజుల్లో కబురు చేస్తాను’’ అంది సుబ్బమ్మ.

రెండు మూడు రోజులో ఇంట్లో హడావుడి తగ్గి తల్లీ కూతుళ్ళు కాస్త తెరిపిన పడ్డారు.

కానీ పది రోజులయినా శారదతో ఈ విషయం మాట్లాడే సమయం దొరకలేదు.

బంధువులంతా ఎటు వాళ్ళటు వెళ్ళాక ఒకరోజు రాత్రి శారద గదిలోకి వచ్చింది సుబ్బమ్మ. శారద చదువుకుంటూ ఉంది.

‘‘ఇంకా ఏం చదువమ్మా ?  పొద్దు బోయింది’’ అంటూ పక్కమీద కూచుంది.

‘‘నా సంగతి సరేగాని నువ్వెందుకింత సేపు మేలుకున్నావు. ఒంట్లో బాగుందా?’’ అంటూ తల్లి నుదుటి మీద చేయి వేసి చూసింది.

‘‘ఏం లేదు ` ఏంటి చెప్పు’’ అంది.

‘‘నీ పెళ్ళి విషయం తల్లీ. చదువు పూర్తయింది. ఇంక జరగవసిది పెళ్ళే గదా. అది కూడా అయితే నా బాధ్యత తీరుతుంది. మీ రామనాధం బాబాయి చెప్పిన సంబంధం బాగానే ఉంది. ఆ అబ్బాయిని చూస్తావా?’’

శారదకు ఈ విషయం తేల్చెయ్యానిపించింది. తేల్చి చెప్పకపోతే తల్లి ఈ విషయం గురించి మధన పడుతూనే ఉంటుంది. అది అనవసరం. కష్టంగా ఉన్నా ఒకసారి సత్యం తెలిస్తే అదే క్రమంగా మనసులో ఇంకి స్థిరపడుతుంది. ఆ తరవాత అశాంతి, అలజడి తగ్గిపోతాయి.

‘‘అమ్మా. నేను చెప్పే విషయం నువ్వు బాగా అర్థం చేసుకోవాలి. నా మీద నీకు నమ్మకం ఉంది గదా.’’

సుబ్బమ్మ నవ్వి ‘‘ఏం అడుగుతున్నావే ?  చెప్పు’’ అంది.

తను ఎవరినో ప్రేమించినట్టుగా శారద చెబుతుందని ఆమె ఊహించింది. అతను డాక్టర్‌ కాకపోయినా ఫరవాలేదు. కులమేదైనా ఫరవాలేదు. శారద ఇష్టపడే మనిషి అంతంత మాత్రంగా ఉండడు. ఒక్కక్షణంలో ఆమె మనసులోకి వచ్చారు. వారంతా తరచూ ఇంటికి వచ్చే యువకులే.

‘‘అమ్మా, నేనసు పెళ్ళి చేసుకోను’’. శారద గొంతులో గంభీరత్వం వింటే సుబ్బమ్మకు సమస్య పెద్దదనిపించింది.

‘‘ఎందుకు అలా అంటావమ్మా ?  జీవితంలో అన్నీ చూడాలి. పెళ్ళి, పిల్లలూ  ఇదంతా లేకుండా ఎందుకు? ఒక్క చదువేనా పరమార్థం. పెళ్ళంటే ఎందుకిష్టంలేదు’’ శారద ఆమెకి డాక్టర్‌గా కాక చిన్నపిల్లలా  కనిపించింది.

‘‘ఇష్టంలేకపోవటం కాదమ్మా. నేను పెళ్ళాడదల్చుకున్న మనిషికి ఇదివరకే పెళ్ళయిపోయింది.’’

సుబ్బమ్మ నిర్ఘాంతపోయింది. ఆమెకు వెంటనే మూర్తి గుర్తొచ్చాడు.

‘‘ఎవరూ? మూర్తా?’’

‘‘నీకూ తెలిసే ఉంటుంది. మా యిద్దరికీ ఒకరంటే ఒకరికి ప్రాణం. కానీ పెళ్ళి మాత్రం కుదరదు’’.

సుబ్బమ్మకు గుండె నీరయింది. ఎంతో తెలివైన శారద ఇంత పెద్ద చిక్కులో ఎలా పడిరది? దీనికి పరిష్కారం ఏమిటి?

‘‘జీవితమంతా పెళ్ళి లేకుండా గడుపుతావా? ఎంత కష్టం’’ దు:ఖం తన్నుకొచ్చింది.

‘‘కష్టమేం కాదమ్మా. ఒకళ్ళని ఇష్టపడుతూ ఇంకొకళ్ళని పెళ్ళాడటమే కష్టం’’.

‘‘మూర్తి ఏమంటాడు?’’

‘‘నేనేమంటే అదే అంటాడు. అంతకన్నా ఏమనగలడు’’ నిరుత్సాహంగా నవ్వింది.

olga title

సుబ్బమ్మకు ఏం చెప్పాలో అర్థం కాలేదు. ఇది తలకు మించిన సమస్య అనిపించింది. శారదతప్ప దీనినెవరూ పరిష్కరించలేరనిపించింది.

‘‘అమ్మా. ఇక మాటిమాటికీ పెళ్ళి గురించి అడగొద్దు. నాకు నా పనులు  ఊపిరాడకుండా ఉంటాయి. పెళ్ళి, పిల్లలు  వీటన్నిటి గురించీ ఆలోచించే తీరిక లేనన్ని పనులు  పెట్టుకుంటున్నాను. నేను సంతోషంగానే ఉంటానమ్మా. నా గురించి దిగులు  పెట్టుకోకు’’.

సుబ్బమ్మ మెల్లిగా అక్కడినుంచి లేచి ఆమె గదిలోకి వెళ్ళింది.

కూతురు పెళ్ళి లేకుండా ఉంటుందంటే తల్లి మనసు ఒకంతట దానిని జీర్ణించుకోలేకపోతోంది.

సుబ్బమ్మకు అత్త నరసమ్మ గుర్తొచ్చింది.

పదో ఏటనే శారదకు పెళ్ళి చెయ్యమని పంతంపట్టి, ఆ పంతం నెగ్గదని తెలిసి ప్రాణానికి ప్రాణమైన కొడుకుని వదిలి కాశీకి వెళ్ళిన అత్తగారు గుర్తొచ్చింది. మళ్ళీ ఇటు రాకుండా అక్కడే కన్ను మూసిందావిడ.

ఆమెతో చెప్పుకుని భారం దించుకోవాలనిపించింది.

‘అత్తయ్యా. మన శారద పెళ్ళి చేసుకోదట. దానికి పెళ్ళి మీద కోర్కె లేక కాదు. దానికి కావసినవాడిని పొందలేక!’.

నిజానికి సుబ్బమ్మ భరించలేనిది కూడా అదే. కూతురు ఏం కావాలన్నా సమకూర్చటమే ఆమెకు తెలుసు. ప్రతిది సాధిస్తూ ఆనందంగా ముందుకు సాగిపోయే శారదే ఆమెకు తెలుసు. ఎక్కడా ఏ లోటూ ఎరుగని శారదే ఆమెకు తెలుసు. ఏ పనైనా సాధించనిదే నిద్రపోని శారదే తెలుసు.

ఆగిపోయిన శారద, కోరిక తీరదని చిన్నబోయిన శారద, ఓడిపోయిన శారద ఆమెకు తెలియదు.

‘‘పెళ్ళి ఇష్టం లేక కాదు. అది ఇష్టపడినవాడు దానికి దక్కడు’’ ఈ వాస్తవం సుబ్బమ్మకు మింగుడు పడటం లేదు.

భర్తలేని లోటు ఎన్నడూ లేనంతగా మీదకు విరుచుకుపడిరది.

‘ఎవరితో చెప్పుకోవాలి? కూతురు తనతో చెప్పుకుంది. తను ఎవరితోనూ చెప్పుకోలేదు. ఆ రాత్రంతా సుబ్బమ్మకు కలత నిద్రయింది. ఏవో కలలు. కలలో అత్తగారు నరసమ్మ కనిపించింది.

ఆమె చిన్ని శారద తల  నిమురుతూ ‘పెళ్ళయితే ఏమైందే? నిన్నూ చేసుకుంటాడు. నువ్వంటే ఇష్టమున్న వాడు పెళ్ళెందుకు చేసుకోడు? చేసుకో. పెళ్ళి చేసుకో’’ అంటున్నది.

సుబ్బమ్మకు మెలకువ వచ్చింది. అత్తగారుంటే ఈ పెళ్ళి జరిపించేదేమో ఆమెకు పెళ్ళయినవాడనే పట్టింపు ఉండేది కాదా?

ఈ ఆలోచనతో సుబ్బమ్మకు కూతురి మీద జాలి పొంగుకొచ్చింది.

‘పోనీ –  రెండో పెళ్ళివాడని అంటారు. అంటే అంటారు. శారదను ఇంత దూరం ఇంత స్వేచ్చగా ఒదిలినందుకే ఎంతోమంది ఎన్నో అన్నారు. కానీ శారదను రోజూ చూస్తున్న తనకు ఎంత ఆనందంగా ఉంది? పిల్ల  హాయిగా గలగలా నవ్వుతూ, ఎప్పుడూ పదిమందిలో మెప్పు పొందుతూ నాయకురాలిలా వెలిగిపోతుంటే గర్వంగా అనిపిస్తుందేగాని లోకుల  మాటలు ఒక్క క్షణం కూడా గుర్తు రాలేదు. ఇప్పుడు కూడా మూర్తీ శారదా కళకళలాడుతూ ఇంట్లో తిరుగుతుంటే, ఇష్టమైనవాడితో శారద సుఖపడితే ఎవరేమనుకుంటే ఏమిటి?

రెండు రోజులు  పాటు ఆమె మనసులో ఈ ఆలోచనలు  కల్లోలం  రేపాయి. ఎంత ఆలోచించినా శారద మూర్తిని పెళ్ళాడితేనే బాగుంటుందనిపించింది. ఒక రోజు కాదు పది రోజులు  మధనపడి శారదతో ఆ మాటే చెప్పింది సుబ్బమ్మ.

తల్లి ఎలా ఆ నిర్ణయానికి వచ్చి ఉంటుందో ఒక్క క్షణంలో అర్థమైంది శారదకు. కూతురి సుఖం కోసం తనకు వ్యతిరేకమైన ఆలోచనని అనుకూలం  చేసుకోటానికి తల్లి తనలో తను ఎంత సంఘర్షణ పడి ఉంటుందో అర్థమై శారద తల్లిని కౌగిలించుకుని వెక్కి వెక్కి ఏడ్చింది. ఆ ఉధృతం తగ్గాక ‘‘అమ్మా ` దీనిని గురించి ఆలోచించటం మానెయ్యి. నా మీద నమ్మకం  ఉంచు’’. అని అక్కడి నుంచి వెళ్ళిపోయింది.

తల్లిని పట్టించుకోవద్దన్నది గానీ మద్రాసు పట్టణంలో తన స్నేహితులు , తోటి కామ్రేడ్స్‌ అందరూ ఇదే ఆలోచిస్తున్నారని శారదకు క్రమంగా తెలిసి వచ్చింది.

***

ఒకవైపు కమ్యూనిస్టు పార్టీలో దత్‌ – బ్రాడ్లీ థీసీస్‌ గురించి తీవ్రమైన చర్చలు  జరుగుతున్నాయి. శారద కూడా నాగపూర్‌ కేంద్ర కమిటి సమావేశానికి హాజరై దత్‌ – బ్రాడ్లీ థీసిస్‌ని వివరించింది. శారద ఇంగ్లండ్‌లో పామీదత్‌ని కలుసుకుంది. ఈ విషయం గురించి చర్చించింది కూడా. ఆ ధీసిస్‌ సరైనదనే నిర్ణయానికొచ్చింది. కమ్యూనిస్టు మీద బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం నిర్భంధం రోజురోజుకీ పెరుగుతోంది. ఏ పనైనా రహస్యంగా చేయాలి. శక్తి సామర్ద్యాలతో, ఆదర్శావేశాలతో రగులుతున్న యువతరానికి రహస్యంగా చేసే పని చాలటం లేదు. ఇంకేదో చెయ్యాలని రగిలిపోతున్నారు. అన్నిటికంటే ముఖ్యమైన పని ప్రజలలో బ్రిటీష్‌ సామ్రాజ్యవాదుల  మీద వ్యతిరేకతను పెంచటం. ఆ పని కాంగ్రెస్‌ పార్టీ సరిగా చేయటం లేదని కమ్యూనిస్టుల  అభిప్రాయం. ఐతే కాంగ్రెస్‌లో కొందరు ఆ పనిని చాలా బాగా చేస్తున్నారు. పైగా కమ్యూనిస్టుల్లా రహస్యంగాకాక బహిరంగంగా చేస్తున్నారు. అలాంటప్పుడు కమ్యూనిస్టులు  కూడా కాంగ్రెస్‌లో చేరి ఆ పార్టీ పేరుతోనే తామనుకున్న పని బహిరంగంగా చేయవచ్చు. జాతీయ భావాలను మరింత వేగంగా ప్రజలలోకి తీసికెళ్ళవచ్చు. రైతుల సంఘాలనూ యువజన సంఘాలను కాంగ్రెస్‌ పార్టీ కింద నిర్మించటం తేలిక. ఆ పని చేస్తూ ఆ సంఘాలలో కమ్యూనిస్టు భావాలు  వ్యాపింపచేయాలి. ఆ భావాల  పట్ల అంకితభావం చూపినవారికి కమ్యూనిస్టుపార్టీ సభ్యత్వం ఇవ్వొచ్చు. అప్పుడు అందరి శక్తియుక్తులు  వందశాతం ఉపయోగపడతాయి.

ఇది స్థూలంగా దత్‌ – బ్రాడ్లీ థీసిస్‌ సారాంశం. ఇంకా దేశ రాజకీయ ఆర్థిక వ్యవహారాల గురించి ఎంతో సమాచారం, విశ్లేషణ ఉన్నా కార్యక్రమానికి సంబంధించి ఈ పని ముఖ్యమైనది. శారద దీనికి తోటి కామ్రేడ్స్‌ ఆమోదం సంపాదించటంలో చురుకుగా పనిచేసింది. ఫలితంగా కమ్యూనిస్టులమనుకున్నవారంతా మళ్ళీ కాంగ్రెస్‌లో సభ్యులయ్యారు. ఆంధ్రప్రాంతంలో ఎక్కడికక్కడ రైతుల సమస్య మీద యువతీ యువకులను సమీకరిస్తున్నారు.

శారద ప్రాక్టీసు మొదలుపెట్టడం గురించి కూడా పార్టీ చర్చించింది. మద్రాసులో కంటే బెజవాడలో ప్రాక్టీసు పెడితే బాగుంటుందని యూత్‌ లీగ్‌ అభిప్రాయపడిరది.

ఇక్కడ చైతన్యమవుతున్న యువతీయువకులను శారద బాగా నడిపించగలుగుతుంది. డాక్టర్‌గా కూడా శారద అవసరం మద్రాసులో కంటే బెజవాడలో ఎక్కువ ఉంది అని వారి వాదన. ఆ వాదనలో నిజముంది గానీ దాని వెనక వేరే కారణం కూడా ఉంది. అది శారదకు తెలియదు.

శారద బెజవాడ వెళితే మూర్తికి దూరమైతే వారిద్దరిలో మార్పు రావొచ్చని యూత్‌ లీగ్‌ అనుకుంది. శారద గురించి నలుగురూ నాలుగు రకాుగా అనుకోవటం గురించి సుబ్బమ్మకు బాధ లేదు గానీ పార్టీకి చాలా బాధగా ఉంది. కమ్యూనిస్టు పార్టీ సభ్యురాలు  అందరికీ ఆదర్శప్రాయంగా ఉండాలి గానీ వేలెత్తి చూపించుకోకూడదు అని వారి భావన. మద్రాసులోని రాజకీయ వర్గాలలో శారద, మూర్తి ప్రేమ రకరకాలుగా ప్రచారమవుతూ ఉంది. దానిని ఆపటానికి, పార్టీని ఆంధ్రప్రాంతంలో వృద్ధి చేయటానికీ  శారద బెజవాడలో ప్రాక్టీసు పెట్టటమే మంచిదని అందరూ భావించారు. అందరూ ఏకగ్రీవంగా ఆ మాట చెప్పినపుడు శారద తోసిపుచ్చలేకపోయింది.

డాక్టర్‌ వృత్తికీ, కమ్యూనిస్టు పార్టీకీ జీవితం అంకితం చేయాలని ఆమె నిర్ణయించుకుంది. మూర్తి కొన్ని వందల  మైళ్ళ దూరంలో ఉండటం వల్ల  తమ ప్రేమ పోతుందని ఆమె అనుకోలేదు. ఇంగ్లండ్‌లో ఉన్న రెండేళ్ళలో వారి ప్రేమ పెరిగిందే తప్ప తరగలేదు.

శారద ఉత్సాహంగా తల్లితో బెజవాడ మకాం మార్చాలని చెప్పింది. మద్రాసు ఒదిలి వెళ్ళటం సుబ్బమ్మగారికంత ఇష్టంగాలేదు.

‘ఇది పెద్ద పట్టణం. ఇక్కడ ఇంకొకరి గురించి పట్టించుకోవటం తక్కువ. ఆ బెజవాడలో శారద ఇమడగలదా? శారద మాట, నవ్వూ, నడక అన్నిటికీ వంకపెడతారు. శారదను ఏదో రకంగా ఇబ్బంది పెడతారు’. ఇదీ సుబ్బమ్మ సందేహం. ఆ సందేహాలన్నీ చెబితే శారద నవ్వేసింది.

‘‘అమ్మా ఆ వాతావరణాన్నంతా మార్చి ఇరుకు వీధులను విశాలం చేయానే నేను బెజవాడ వెళ్దామనుకుంటున్నా. నాలాటి వాళ్ళను వందమందినైనా తయారు చెయ్యాలిగదమ్మా. అక్కడ మన పార్టీవాళ్ళు చాలామంది ఉన్నారు. నా అవసరం ఉంది. నా గురించి భయపడకు. నన్నే సముద్రంలో పడేసినా హాయిగా ఈదుకుంటూ బైటపడతా ` ’’

‘‘సముద్రం గురించి భయం లేదు శారదా ` మురుక్కాలవ గురించే ` ’’

‘‘మురుక్కాలవలను  బాగు చేసుకోవాలమ్మా. లేకపోతే ప్రజల  ఆరోగ్యం చెడిపోతుంది. డాక్టరుగా ప్రజారోగ్యం నా బాధ్యత. బెజవాడ వెళ్ళాలమ్మా’’ శారద బెజవాడ వెళ్ళటం గురించి గట్టిగానే అనుకుంటోందని సుబ్బమ్మ ప్రయాణపు ఏర్పాట్లలో పడిరది.

మరో నెలలో శారద బెజవాడ ప్రయాణం ఉందనగా విశాల  తన పెళ్ళి శుభలేఖలు  తీసుకుని వచ్చింది. విశాల  ముఖంలో అంత ఆనందం, తెరిపిదనం శారద ఎన్నడూ చూడలేదు. ఎప్పుడూ ఎవరి మీదో ఫిర్యాదు చెయ్యబోతున్నట్లుండే విశాల  ముఖంలో ఏదో శాంతి ఆవరించినట్టుంది. ఎప్పుడూ తన జీవితం గురించిన అసంతృప్తితో అనంగీకారంతో బతికేది విశాల . ఆమె ఇలా సంతోషంగా ఉందంటే అదంతా పెళ్ళి మహత్యమేనా అని సూటిగా అడిగేసింది శారద. విశాల  సిగ్గుపడుతూ, నవ్వుతూ పెళ్ళి వివరాలు  చెప్పింది. గోపాల శాస్త్రి ప్రభుత్వోద్యోగమే. బ్రాహ్మణుడు. విశాల ను ప్రేమించాననీ పెళ్ళాడతాననీ తనంత తాను వచ్చి అడిగాడు. వాళ్ళ ఇంట్లో వాళ్ళు అయిష్టంగానే ఒప్పుకున్నారు. గోపాల శాస్త్రే ఒప్పించాడు. ఐతే వాళ్ళు ఒక షరతు పెట్టారు. విశాల ను గోపాలం  వాళ్ళ మేనమామ దత్తత తీసుకుంటాడు. వాళ్ళే విశాల  తల్లిదండ్రుగా వివాహం జరిపిస్తారు. విశాల  తన తల్లితో సంబంధాలు  పూర్తిగా ఒదిలేసుకోవాలి. విశాల  చెప్తూంటేనే శారదకు కోపం వచ్చింది.

‘‘దీనికి నువ్వెలా ఒప్పుకున్నావు? ఎంత దారుణం. వాళ్ళకెంత ధైర్యం’’ శారద ఆవేశపడుతుంటే విశాల  ఆశ్చర్యపోయింది.

‘‘నీకెందుకే అంత కోపం? ` నా కులం , మా అమ్మ కులవృత్తిలో ఉండటం, నాటకాలు  వేయటం నాకే ఇష్టం లేదు. వాళ్ళెలా సహిస్తారు? ఎలా ఒప్పుకుంటారు. వాళ్ళడిగినదానిలో తప్పేముంది? నేను ఎమ్మేలో చేరిన దగ్గరనుంచి మా అమ్మ నుంచి దూరంగానే ఉంటున్నాను. ఇప్పుడు నేను కొత్తగా మా అమ్మకు దూరమయ్యానని అనటానికేమీ లేదు. బాధపడటానికంతకంటే ఏమీ లేదు’’.

‘‘మీ అమ్మ నిన్నెంత ప్రేమగా పెంచిందే. చదివించింది. నీ సాధింపులన్నీ భరించింది. కాల్చుకు కు తిన్నావు గదే ఆమెను. ఆమెను ఒదిలెయ్యటం అన్యాయం. ముసలితనంలో ఆమెకు దిక్కెవరే ` ’’ కోటేశ్వరిని తల్చుకుంటే శారదకు దు:ఖం వచ్చింది.

img443

‘‘ఉందిగా – ఆ రాజ్యం ` మా పిన్ని కూతురు ` మా పిన్ని, ఆమె కూతురు మా అమ్మని అతుక్కుపోయారు. రాజ్యాన్ని నాటకాల్లోకి దించారు. ఇప్పుడు మా అమ్మకు నాకంటే రాజ్యమే ఎక్కువ. మా అమ్మకు బతకటం తెలుసులే’’ అంది విశాల  గొంతు ఇంత చేసి.

‘‘నా పెళ్ళికి తప్పకుండా రావాలి. మీ అమ్మగారిని కూడా తీసుకురా’’ విశాల ఉత్సాహం చూస్తే శారదకు ఏవగింపు పుట్టుకొచ్చింది.

‘నే రాను నీ పెళ్ళికి’ అని తెగేసి చెప్పాలనిపించింది.

తల్లిని గౌరవంగా చూడనవసరం లేదని, దూరంగా ఉంచాలని విశాలకు ఏ చదువు నేర్పించింది? ఈమెకు ఏ సంస్కారం అబ్బింది? ఇదేం ఆధునికత? సంస్కర్తలు  నేర్పించిన సంస్కారం ఫలితమా? తన కులాన్ని ద్వేషించే సంస్కారం, తల్లిని ఒదులు కునే తత్త్వం ఎలా అబ్బాయి విశాలకు ?

శారద మనసులో ఎన్నో ప్రశ్నలు . అన్య మనస్కంగానే విశాలను తల్లి దగ్గరకు తీసికెళ్ళింది. సుబ్బమ్మ విశాల  నోరు తీపి చేసింది. విశాల  పెళ్ళికి వెళ్ళకూడదనుకుంది శారద.

రెండురోజుల  తర్వాత ట్రిప్లికేను మీదుగా వస్తుంటే శారదకు కోటేశ్వరిని చూడానిపించింది.

అక్కడికి వాళ్ళిల్లు  దగ్గరే. కూతురు చేస్తున్న పనితో ఆమె ఏమైందో అనుకుంటూ వెళ్ళింది.

కోటేశ్వరిని చూడగానే అర్థమైంది, విశాల  ఆమెను ఎంత దెబ్బ కొట్టిందో.

‘‘తెలిసిందామ్మా ? మన విశాల  పెళ్ళి చేసుకుంటోంది’’ అంది కళ్ళనీళ్ళతో. కూతురి పెళ్ళి వార్తను కన్నీళ్ళతో చెప్పాల్సిన పరిస్థితికి సిగ్గుపడుతూ, వెంటనే ఆ కన్నీళ్ళు తుడిచేసుకుంది.

‘‘తెలిసిందమ్మా. తను చేసిన పని నాకేం నచ్చలేదు. వాళ్ళు కూడా తల్లితో సంబంధం ఉండకూడదనటం…’’

‘‘వాళ్ళంటారమ్మా ` వాళ్ళు పెద్దకులం  వాళ్ళు’’

‘‘కానీ గౌరవం, గౌరవం అని ఏడుస్తుంటే విశాల  బుద్ధేమయింది? తనను  వాళ్ళు అవమానిస్తున్నారని దానికి అర్థం కావొద్దూ’’.

‘‘అయ్యో రాత ` మొదట్నించీ దానికీ నాకూ అదేగా తగాదా. పోన్లేమ్మా అది సుఖంగా ఉంటే అంతే చాలు . ఇప్పుడు మాత్రం నాతో ఉంటుందా పెడతందా? మూడునేల్లకోసారి ముఖం చూపించేది. ఇక అదీ ఉండదు. దేవుడు నాకింకో బిడ్డ నిచ్చాడమ్మా. మా రాజ్యం నేనంటే ప్రాణాలు  ఇడుస్తుంది. అమ్మాయ్‌ –  రాజ్యం’’ అని పిల వగానే వచ్చింది పదహారేళ్ళు నిండిన రాజ్యం.

శారద నివ్వెరపోయి కన్నార్పకుండా కాసేపు చూసి తేరుకుంది. రాజ్యం ఎదురుగా ఉంటే ఆ పిల్ల  మీద నుంచి కళ్ళు తిప్పుకోవటం కష్టం. ఇంతింత కళ్ళు. పచ్చని, పల్చని శరీరం. మంచి ఎత్తు. బంగారు బొమ్మ అంటే ఇలా ఉంటుందనిపించింది.

శారద అతికష్టం మీద ఆ పిల్ల  మీద నుంచి చూపు మరల్చుకుని కోటేశ్వరిని చూస్తూ.

‘‘చదివిస్తున్నావా అమ్మా’’ అని అడిగింది.

‘‘ఐదు వరకూ చదివిందమ్మా. ఇప్పుడు ఒక పంతులు  గారొచ్చి తెలుగు వాక్యాలు  చదివిస్తున్నారు. సంగీతం కూడా నేర్చుకుంటోంది’’.

‘‘ఇంగ్లీషు కూడా నేర్చుకో’’ అంది శారద మళ్ళీ రాజ్యం మాయలో పడుతూ.

‘‘నేర్పిస్తానమ్మా, ముందు ఆ పద్యాలు , పాటలు  వస్తే నాటకాల్లో రాణిస్తది. ఆ తర్వాత ఇంగ్లీషు, లెక్కలూ  చెప్పిస్తే లోకంలో నెగ్గుకొస్తది. విశాల  లాగా దీన్ని కాలేజీ చదువుకు పంపించే ఉద్దేశం మటుకు లేదు’’ అంది కోటేశ్వరి కచ్చితంగా.

శారదకు ఫల హారం పెట్టి కాఫీ ఇచ్చి మర్యాద చేసింది.

‘‘విశాల  పెళ్ళికి వెళ్ళాలని లేదమ్మా. నేను వెళ్ళను’’ అంది శారద.

‘‘అయ్యో. అట్టా చెయ్యమాకమ్మా. నీ మీదే ఆశపెట్టుకున్నాను. ఈ పిల్లకు బొత్తిగా ఎవరూ లేరు, ఏ అండా లేదు అనుకుంటే వాళ్ళు దానిని మరీ లోకువ చేస్తారమ్మా. నువ్వు, మీ అమ్మా, ఇంకా నీ స్నేహితులు  గొప్పవాళ్ళెవరన్నా ఉంటే వాళ్ళను కూడా తీసుకెళ్ళమ్మా. అత్తగారింట్లో దానికి గౌరవం ఉండాలిగా’’ కోటేశ్వరి తెలివికి శారద ఆశ్చర్యపోయింది. తనను వెలివేసిన కూతురి క్షేమం గురించి ముందు చూపుతో ఆలోచించే ఆ తల్లికి నమస్కారం చేసి, పెళ్ళికి వెళ్తానని వాగ్దానం చేసి ఇంటికి వచ్చింది. ఏదన్నా ఒక పని మంచిదనుకుంటే అది పూర్తిగా చేసేంతవరకూ శారదకు నిద్రపట్టదు.

తనతోపాటు కొందరు కాంగ్రెస్‌ పెద్దల్ని కూడా తీసుకెళ్ళాలనుకుంది. విశాలకు కాంగ్రెస్‌ పెద్దలు  బాగా దగ్గరివాళ్ళనే అభిప్రాయం కలిగించాలనుకుంది. ఒక్కొక్కరి ఇంటికీ వెళ్ళి వాళ్ళకు సమస్య వివరించి చెప్పి ఒక్క గంట సేపు తన స్నేహితురాలి పెళ్ళికి రమ్మని అడిగింది. శారద అడిగిన తీరుకి అందరూ ఒప్పుకున్నారు.

పెళ్ళిలో విశాల  తరపున వచ్చి నిలబడిన వాళ్ళని చూసి విశాలే విస్తుపోయింది. విశాల మామగారి బంధువులంతా తలకిందుయ్యారు. వాళ్ళు మిగిలిన పనులు  పక్కన బెట్టి కాంగ్రెస్‌ పెద్దలకు, అందునా బ్రాహ్మణ పెద్దలకు ఉపచారాలు చేస్తూ  ఉండిపోయారు.

విశాల  పక్కన ఎవరూ లేని సమయం చూసి శారదకు కృతజ్ఞతలు  చెప్పింది. తనమీద శారదకున్న ప్రేమ మర్చిపోలేనంది.

‘‘పిచ్చిదానా. ఈ ఆలోచన నా బుర్రలో పుట్టలేదు. నేనసలు  నీ పెళ్ళికి రావొద్దనుకున్నాను. మీ అమ్మ చెప్పింది ఇట్లా చేస్తే అత్త గారింట్లో నీ గౌరవం పెరుగుతుందని చెప్పింది. మీ అమ్మ బతిమాలి నా చేత ఈపని చేయించింది.’’

విశాల  ముఖం పాలిపోయింది.

‘విశాలా మీ అమ్మకు నువ్వు లేవు గానీ నీకు మీ అమ్మ ఉంది. అది మర్చిపోకు. ఎప్పుడైనా అవసరమైత మీ అమ్మ దగ్గరకు సందేహం లేకుండా వెళ్ళు.’

శారద మాటలకు విశాల  ముఖం మాడిపోయింది.

ఇంతలో ఎవరో వచ్చి పెళ్ళి కూతురు కావాలంటూ తీసుకుపోయారు. శారద పెళ్ళింట్లో భోజనం చేయకుండా వెళ్దామనుకుంది గానీ సుబ్బమ్మ అలా కుదరదంది. అక్కడ ఆవిడ దూరపు బంధువులెవరో కన్పించారు కూడా.

సాయంత్రం ఇదంతా మూర్తితో చెప్పి నవ్వుకుని సేద దీరింది శారద.

***

గమనమే గమ్యం-15

olga title

Volga-1చూస్తూ చూస్తూ ఉండగానే శారద ఇంగ్లండ్‌ ప్రయాణం దగ్గర పడింది. విశాలకు ఎమ్‌.ఏ లో సీటు దొరికింది. విశాల ఇక ఆ ఇంట్లో ఉండదల్చుకోలేదు. హాస్టలు వసతులు  సరిగా లేవు. ఐనా ఇంటినుంచి బైట పడింది. ఇంట్లో నుంచి విశాల వెళ్తున్న రోజు కోటేశ్వరి ఏడుపుకు అంతులేదు. విశాల తల్లిని ఓదార్చే ప్రయత్నం కొంతసేపు చేసి లాభంలేదని తనకవసరమైన సామాను తీసుకుని వెళ్ళిపోయింది. పద్నాలుగేళ్ల రాజ్యం కోటేశ్వరిని ఓదార్చి అన్నం తినిపించి పడుకోబెట్టింది . ‘‘ఇక నుంచీ ఇదే నా కూతురు. అది నా కడుపున పుట్టింది గానీ మనసున పుట్టలేదు’’ అనుకుని రాజ్యాన్ని దగ్గరకు తీసింది కోటేశ్వరి.

రెండేళ్ళు శారదను చూడలేననుకుంటే మూర్తికి ఊపిరాడనట్లుగా ఉంది. శారదకు ప్రయాణపు హడావుడి ఎంతున్నా మనసులో ఓ మూల శూన్యంగా అనిపిస్తుంది. అమ్మ, మూర్తి వీళ్ళిద్దరినీ ఒదిలి ఉండటం తననుకున్నంత తేలిక కాదని తెలుస్తూనే ఉంది.

అందరికంటే సుబ్బమ్మ సంతోషంగా ఉంది. కూతురిని ఇంగ్లండు పంపించాలని రామారావు కన్న కలలు ఆమెకు పూర్తిగా తెలుసు. ఆ కలల్లో ఆమెకూ భాగముంది. భారం ఆమె మీద వేసి తన కల నెరవేరుతుందనే పూర్తి నమ్మకంతో ఆయన వెళ్ళిపోయాడు. ఆ నమ్మకాన్ని వమ్ముకానీయకుండా ఇన్నాళ్ళూ సుబ్బమ్మ కూతురి బాధ్యత తీసుకుంది. శారద ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళి ఆ డిగ్రీ తీసుకువచ్చేస్తే భర్తకిచ్చిన మాట నిలబెట్టుకున్నానన్న ధీమాతో బతకొచ్చునని ఆమె ఆశ. శారద పెళ్ళి గురించి ఆలోచించే పని సుబ్బమ్మ ఏనాడూ తన నెత్తిన పెట్టుకోలేదు. శారద మేనమామలు  శారద మెడిసిన్‌లో చేరగానే సంబంధాలు  చూడబోయారు. శారద తన వివాహం తానే చేసుకుంటానని, ఎవరి జోక్యాన్ని సహించనని గట్టిగా చెప్పింది. సుబ్బమ్మ ఆనాటి నుంచీ శారద పెళ్ళి గురించి నిశ్చింతగా ఉంది. కూతురి మీద ఆమెకు కేవలం ప్రేమ మాత్రమే కాదు –  గౌరవం నమ్మకం కూడా ఉన్నాయి. కూతురు ఏ నిర్ణయం తీసుకున్నా అది చాలా మంచిదని అనుకుంటుంది. ‘‘అమ్మా. అందరూ నన్ను ఆధునిక స్త్రీ అంటారు. నువ్వు ఆధునిక అమ్మవమ్మా’’ అనేది శారదాంబ. ‘‘అదంతా నాకేం తెలియదు. శారదకు తల్లిని అంతే’’ అనేది సుబ్బమ్మ.

శారద ప్రయాణం దగ్గర పడుతుండగా బంధువులందరూ వచ్చి శారదను అభినందించి వెళ్ళారు. మరో నాలుగు రోజుల్లో ప్రయాణమనగా పార్టీ సమావేశం కూడా జరిగింది. శారద ఇంగ్లండ్‌లో పార్టీ వారిని కలుసుకుని చేయాల్సిన పనుల గురించి మాట్లాడుకున్నారు. సమావేశం పూర్తయ్యాక శారదను ఇంటి దాకా దింపే బాధ్యత మూర్తి తీసుకున్నాడు.

‘‘ఒక రోజంతా మనం కలిసి గడపాలి శారదా. రేపు నాతో రాగలవా?’’ మూర్తి సాహసం చేస్తున్నాననుకున్నాడు.

‘‘రాగలను’’ అంది శారద స్థిరంగా.

‘‘ఎక్కడికని అడగవేం’’.

‘‘నువ్వెక్కడికి తీసికెళ్తే అక్కడికి’’ మూర్తి భుజం మీద స్నేహంగా చేయి వేసింది శారద.

 

‘‘రేపు ఉదయం పదిగంటలకు వస్తాను. సిద్ధంగా ఉండు. మళ్ళీ ఎల్లుండి పది గంటలకు మీ ఇంట్లో ఉంటావు’’.

‘‘అలాగే’’ మధురంగా నవ్వింది శారద.

రెండేళ్ళ ఎడబాటు ఒక రోజంతా కలిసి ఉండటంతో తీర్చుకోవాలని చూడటం గురించి వాళ్ళిద్దరికీ సందేహం లేదు.

మర్నాడు శారదను తీసుకుని తన స్నేహితుడి ఇంటికి వెళ్ళాడు మూర్తి. ఆ స్నేహితుడు కుటుంబంతో సహా స్వగ్రామం వెళ్ళాడు.

అంత ఏకాంతంలో వాళ్ళిద్దరికీ మాట్లాడుకోవాలని అనిపించలేదు. ఒకరి ఎదుట ఒకరు మౌనంగా కూర్చున్నారు. కొన్ని గంటలు అలా గడిచాక మూర్తి అడిగాడు.

‘‘ఏం చేద్దాం శారదా?’’

‘‘ఏ విషయం’’ తెలిసీ అడిగింది.

‘‘మన ప్రేమ గురించి’’

‘‘చెయ్యటానికేముంది? ప్రేమ ఉంది గదా – దానిని కాపాడుకుందాం’’

‘‘పెళ్ళి ’’

‘‘ఎలా కుదురుతుంది మూర్తీ ?  నేను చాలా ఆలోచించాను. నీకు పెళ్ళి అయింది కాబట్టి నిన్ను ప్రేమించకూడదని అనుకోవటం, ప్రేమించకుండా ఉండటం నా వల్ల కాలేదు. అసలు  ఆ ఊహే నాకు రాలేదు. స్నేహితుల్లా ఉందాం. పెళ్ళి చేసుకోవాలని ఏముంది? ఈ మూడు నాలుగేళ్ళ నుంచీ ఉన్నట్టే ఇకముందూ ఉందాం’’.

‘‘నువ్వు పెళ్ళి చేసుకోవా?’’

‘‘చేసుకోమంటావా?’’

‘‘నేను పెళ్ళాడి సంసార జీవితం గడుపుతూ నిన్ను ఒద్దని ఎలా అంటాను?’’

‘‘లేదు మూర్తీ – నేను నీ జీవితంలోకి రాకముందే నీకు పెళ్ళయింది. దానికి నీ బాధ్యత లేదు. కానీ నా మనసు నిండా నిన్ను పెట్టుకుని ఇంకొకరిని పెళ్ళాడటం నా వల్ల కాదు. పెళ్ళంటే చిన్నతనంలో ఒకందుకు భయపడ్డాను. చదువు ఆగిపోతుందని. ఇప్పుడూ భయపడుతున్నాను. ప్రేమ లేని పెళ్ళి చేసుకోటానికి. ఇంక ఆ విషయం మర్చిపోదాం. చెయ్యటానికి ఎన్నో పనులున్నాయి. ఇంతింత బాధ్యతలు  నెత్తిన వేసుకుని, డాక్టర్‌ వృత్తిలో ఉండి పెళ్ళి చేసుకోవటం కంటే ఇలా ఉండిపోవటం మంచిదని నాకెప్పుడూ అనిపిస్తుంది.’’ చాలా స్పష్టంగా, బలంగా చెప్పింది శారద.

‘‘కానీ – కానీ – ఒంటరిగా’’ మూర్తి గొంతులో ఏదో దీనత్వం.

‘‘నేను ఒంటరినా? కమ్యూనిస్టు పార్టీ సభ్యురాలిని నేను ఒంటరినేమిటి? అంతర్జాతీయ వ్యక్తులం మనం.’’

‘‘ఆ అర్థంలో కాదు’’

‘‘ఏ అర్థంలోనూ నేను ఒంటరిని కాదు. నాకు నువ్వున్నావు. లేవా?’’ శారద అడిగిన తీరు మూర్తి గుండె గొంతులోకి వచ్చింది.

‘‘నా శారదా’’ అంటూ ఆమెను దగ్గరకు తీసుకున్నాడు. అలా చాలాసేపు  ఉండిపోయారు.

‘‘ఇంతకు మించి దగ్గర కాలేం కదా’’ జీరబోయిన గొంతుతో అడిగాడు మూర్తి.

‘‘కాలేం అనే నిస్సహాయత ఎందుకు? కాకూడదు అనే నియమం ఎందుకు? ఇంతకుమించి దగ్గర కావాలనే మహోధృతమైన కోర్కె మనలో పుట్టుకొచ్చిన నాడు ఇద్దరం ఒకరిలో ఒకరం ఐక్యమవుతామేమో. ఇపుడు ఆ కోర్కెకు అంత బలం ఉన్నట్టు కనిపించటం లేదు. మన రక్తంలో ఉన్న సంప్రదాయాలలో, నీతులలో, కొత్తగా అలవరుచుకుంటున్న భావాలో –  ఏవో మనల్ని ఇంతకన్నా దగ్గర కానివ్వటం లేదు. ఆ అడ్డు మనం కావాలని ఏర్పరచుకున్నది కాదు. దానంతటది వచ్చింది. దానంతటది తొలగిపోవాలి. మన జీవితకాలంలో తొలిగిపోతుందో లేదో చూద్దాం’’.

ఇద్దరి మనసుూ భారమవుతూ, తేలిక పడుతూ గంటలు గడిచిపోతున్నాయి.

‘‘ఇంగ్లండ్‌లో మంచి మనిషి తటస్థపడి నీకు ప్రేమ కలిగితే నిరాకరించకు’’ ప్రాధేయపడినట్టు చెప్పాడు.

‘‘అలాగే’’ నవ్వింది శారద.

‘‘నవ్వటం కాదు. నిజంగా అలా చెయ్యాలి. మనస్ఫూర్తిగా చెబుతున్నాను’’.

‘‘నేనూ నిజంగానే అంటున్నాను. ప్రేమ ఎదురైతే నిరాకరించనివ్వదు. నీ ప్రేమ చూడు –  నన్ను ఎలా నీ దగ్గరకు తెచ్చిందో’’.

‘‘నా ప్రేమలో విడ్డూరం లేదు శారదా. నాకూ –  లోకానికి కూడా! ఎంతోమంది పురుషులు  పెళ్ళాడి, ఆ తర్వాత ప్రేమ దొరికి, ఆ ప్రేమనూ పొంది లోకంలో గౌరవంగా బతుకుతున్నారు. కానీ ఆడవాళ్ళలా కాదు. మన సంబంధాల్ని లోకం గౌరవించదు. నిన్ను చిన్నచూపు చూస్తుంది. అది నేను భరించలేను.’’

‘‘లోకానికి విలువ  ఇచ్చి కాదు మూర్తీ నేనిలా నీకు దూరంగా ఉంటున్నది. మగవాడు ఇద్దరిని ప్రేమించగలిగినపుడు – అది సహజమైనపుడు, విడ్డూరం కానపుడు స్త్రీ ఒకరికంటే ఎక్కువమందిని ప్రేమించగలదేమో –  ప్రేమించగలుగుతుంది -మా విశాల తల్లి కోటేశ్వరి చూడు. ఆమె చాలామందితో జీవితం పంచుకుంది. ఇష్టంగానే పంచుకుంది. ఆ వృత్తిలో ఉన్న స్త్రీలు  ఒకరి కంటే ఎక్కువ మందిని ప్రేమిస్తున్నారు ` మిగిలిన స్త్రీలు  రకరకా విధి నిషేధాలతో మనసు కట్టేసుకుంటున్నారేమో ?”

‘‘మన ప్రేమను అలా పోల్చకు శారదా’’

‘‘పోల్చటం కాదు. స్త్రీ పురుష స్వభావాల్లో తేడాలు రకరకా కారణా వల్ల వచ్చాయి తప్ప పుట్టుక వల్ల  కాదనిపిస్తుది. ఇంతకూ నాకు ఇంకో ప్రేమ ఎదురైతే ముందు నీకు చెప్తాను. సరేనా?’’

పేలవంగా నవ్వాడు.

‘‘నిన్ను పోగొట్టుకోవాలని లేదు శారదా’’.

‘‘నేనెక్కడికీ పోను. నిన్ను ఒదిలి నేనూ ఉండలేను. రెండేళ్ళు – ఎంతలో గడిచిపోతాయి  ? దిగులుపడకురా’’ బుజ్జగించింది.

పగలు  రాత్రయింది. రాత్రి కరుగుతూ ఉంది వాళ్ళ మాటల్లో. రాజకీయాలూ , సాహిత్యం, సంగీతం ఏవేవో మాటలు దొర్లుతునే ఉన్నాయి. నవ్వులు  రాలుతూనే  ఉన్నాయి. కన్నీళ్ళు జారుతూనే ఉన్నాయి.

‘‘అరే –  మర్చిపోయాను’’ అంటూ పక్కనున్న సంచీలోంచి ఒక కెమెరా తీశాడు మూర్తి.

‘‘ఈ రోజు నీ ఫోటో ఒకటి తీసుకుని దాచుకోవాలనుకున్నాను’’

శారద నవ్వుతూ చూస్తోంది. మూర్తి ప్రత్యేకమైన దీపాలు  వెలిగించి  చైతన్యాన్ని, ప్రేమను, స్నేహాన్ని ఒలికిస్తున్న శారద ముఖాన్ని ఫోటోలో భద్రపరిచాడు.

‘‘రోజూ చూస్తావా ఆ ఫోటో’’

‘‘పూజ చేస్తా’’

‘‘కమ్యూనిస్టు పార్టీ నుంచి పంపిచేస్తారేమో –  పూజలూ  అవీ చేస్తే’’

‘‘పిచ్చిదానా –  దేవుళ్ళని పూజచేస్తే పంపించేస్తారేమో ` మనుషుల్ని- గొప్ప మనుషుల్ని పూజిస్తే ఎందుకు బహిష్కరిస్తారు?’’

‘‘నేనేం గొప్ప మూర్తీ `-  నాలాంటి వాళ్ళు లోకం నిండా ఉన్నారు.’’

‘లేదు శారదా – నీలాంటి వాళ్ళు లేరు ` పోనీ కోటి కొకరు ఉంటారేమో. నువ్వు స్త్రీవే కాదు –  మనిషివి `- నీ తెలివి, చురుకు, మానవత్వం, స్నేహ గుణం, కమ్యూనిస్టు మేనిఫెస్టో చదివి అట్లా పులకరించి పోయిన మొదటి తెలుగు యువతివి నువ్వేనేమో – ప్రపంచాన్ని అంతా ఆలింగనం చేసుకోగల ఆధునిక యువతివి నువ్వేనేమో –  పోనీ ` నాకింకొకరు తెలియదు. సంగీతం, సాహిత్యం, విజ్ఞానం, సాహసం, త్యాగం –  శారదా ` నువ్వు అపురూపం’’.

శారద మూర్తి నోరు మూసి ‘‘నాకున్న అవకాశాలుంటే లక్షల మంది శారదలు  తయారవుతారు. అతి చెయ్యకు’’ అంది చిరుకోపంతో.

‘‘నీకున్న అవకాశాలు  లక్షమందికి లేవు గానీ, కొందరికి ఉన్నాయి. వాళ్ళు హాయిగా భర్త నీడన బతుకుతున్నారు. నువ్వు స్వేచ్ఛాగామివి. స్వేచ్ఛను ప్రేమించే, స్వేచ్ఛ కోసం తపన పడే నీ స్వభావమే నీ ప్రత్యేకత –  దాన్ని దేశం కోసం, ప్రపంచం కోసం ఉపయోగించాలనే బాధ్యతే నీ ప్రత్యేకత’’.

‘‘ఇంక ఆపు. నీకు స్త్రీల గురించి తెలిసిందెంతా? స్వేచ్ఛ కోసం స్త్రీలు చేసే పోరాటాలు నువ్వు ఊహించలేవు. బహుశ ఎవరూ ఊహించలేరు –  ఆఖరికి చలంగారు కూడా’’

‘‘సరే నువ్వు ఏ ప్రత్యేకతా లేని మామూలు  స్త్రీవి –  ఐనా నిన్ను నేను ప్రేమిస్తున్నాను – సరేనా’’ కోపంగా అన్నాడు మూర్తి.

శారద గలగలా నవ్వింది.

మాటలతో, నవ్వులతో కాలం ఆగదు. తెల్లవారింది. మూర్తి శారదను ఇంటివరకూ అనుసరించి వెళ్ళి వీడ్కోులు చెప్పాడు.

***

శారద వెళ్ళిపోయింది. మూర్తికి అన్ని విధాలుగా కాలం స్థంభించినట్లయింది. పార్టీ పనులు సాగుతున్నాయి. జాతీయోద్యమంలో ఒక రకమైన స్థబ్దత. ఎన్నిక గురించిన చర్చలు . హడావుడి. ప్రపంచ పరిస్థితులే ఉద్రిక్తంగా ఉన్నాయి. జర్మనీలో హిట్లర్‌ చర్యతో రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం తప్పదని రాజనీతిజ్ఞులు  అంచనా వేస్తున్నారు. ఆర్థిక మాంద్యంలో ప్రజల  జీవితాలు  తల్లకిందులవుతున్నాయి. శారద ప్రపంచ యుద్ధానికి సిద్ధమవుతున్న ఇంగ్లండ్‌ గురించి మూర్తికి ఉత్తరాలు  రాస్తోంది. శారద ఉత్సాహం ఆమె ఉత్తరాల్లో కనబడుతూనే ఉంది. చదువు, పార్టీ పనులు , చిన్న ఉద్యోగాలు , ఇంగ్లండ్‌ కార్మికులతో వారి జీవితాలతో పరిచయం చేసుకోవటం, యూనియన్‌ నాయకులను కలవటం ` ఒక్కక్షణం తీరిక లేకుండా బతుకుతోంది శారద.

***

గమనమే గమ్యం-14

 

 

olgaదుర్గాబాయి మధుర జైలు  నుంచి విడుదలై కాకినాడ వచ్చిందనీ, ఆమె ఆరోగ్యం బాగా దెబ్బతిన్నదనీ కాకినాడ నుంచి అన్నపూర్ణ ఉత్తరం రాసింది. శారదకు ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళేముందు ఒకసారి దుర్గాబాయిను చూసి రావాలనిపించింది. పైగా కృష్ణా గోదావరీ జిల్లాల్లో కూడా కమ్యూనిస్టు భావాలతో యువతీ యువకులు పనిచేస్తున్నారు. అక్కడివాళ్ళను కలిసివస్తే ఉత్సాహం పెరుగుతోంది. తల్లిని అడిగితే రాలేనంది. ప్రయాణానికి ఏర్పాట్లు చేసుకుంటూ ఒకసారి విశాలాక్షిని కలిసి వద్దామనుకుంది.

శారద వెళ్ళేసరికి విశాలాక్షి చాలా ఆందోళనతో ఉంది. ఈసారైనా యూనివర్సిటీలో ఎకనామిక్సు శాఖలో సీటు దొరుకుతుందా లేదా అనే దిగులు  పెట్టుకుంది. పైగా కోటేశ్వరి నాటకం కంపెనీ కోసం ఇంకెవరినో ఇంట్లో చేర్చింది. అతన్ని చూస్తుంటే విశాలాక్షి కి   కంపరంగా ఉంది. పాపం అతను విశాలాక్షి  జోలికి రావటం లేదు గానీ విశాలాక్షి  అతని ఉనికిని భరించలేకపోతోంది. అమ్మ ఇట్లా ఎందుకు చేస్తుందనే కోపం, దు:ఖంతో ఉడికిపోతోంది. దానికి తోడు ఇన్నాళ్ళూ ఎక్కడుందో తెలియని ఒకావిడ పిన్నంటూ ఇంట్లో దిగింది. ఆమెకు పద్నాలుగేళ్ళ కూతురు. వాళ్ళిద్దర్నీ తల్లి ఆప్యాయంగా చూసుకుంటుంటే విశాలాక్షి కి  ఒళ్ళు మండిపోతోంది.

‘‘ఇన్నాళ్ళూ ఏమయ్యారమ్మా వీళ్ళూ. నాకెప్పుడూ చెప్పనన్నా లేదు నాకో పిన్ని ఉందని’’ అనడిగింది తల్లిని.

‘‘నా పిన్నమ్మ కూతురమ్మా. మేమూ చిన్నతనంలో చూసుకోటమే. రాజమండ్రిలో ఓ వెలుగు వెలిగింది. ఇప్పుడు కూతురిని పైకి తేవాలని పట్నం వచ్చింది. నాలుగైదు నెలల్లో ఏదో ఒకదారి చూసుకుని వెళ్ళిపోతారు. వాళ్ళతో మరీ అంటీ ముట్టనట్టు ఉంటావెందుకు’’ అని కూతురిని సముదాయించబోయింది కోటేశ్వరి. విశాలాక్షి కి  ఆ పిల్ల ను చూస్తే ఒంటికి కారం రాసుకున్నట్లుండేది.

‘‘పద్నాుగేళ్ళ పిల్ల.  బళ్ళోకి వెళ్ళి చదువుకునే వయసు. ఎప్పుడూ అద్దం ముందు చేరి సింగారం. ఆ బట్టలు , ఆ తల దువ్వుకోవటం. నాకు చూస్తుంటే చీదరగా ఉంది. ఇల్లు ఒదిలి ఎటన్నా పోదామని ఉంది’’.

విశాలాక్షి  ఈ చిరాకులో ఉండగానే శారద వచ్చింది. విశాలాక్షి  చాటంత ముఖం చేసుకుని.

‘‘నువ్వెంత మంచిదానివి శారదా “ ఇన్నిసార్లు మా ఇంటికి వస్తావు. నేను మీ ఇంటికి రావటం లేదని పట్టించుకోవు’’ అని ఆహ్వానించింది.

‘‘దాన్లో ఏముందోయ్‌ – ఎవరింటికి ఎవరొస్తే ఏంటోయ్‌’’ అని గలగలా నవ్వింది శారద.

‘‘మా ఇంటికి రావటానికి చాలామంది సందేహిస్తారు. వచ్చేవాళ్ళను చూస్తే నాకు చిరాకు’’ అంటూ తన మానసిక పరిస్థితంతా శారదతో చెప్పుకుంది విశాలాక్షి. .

‘‘పోనీ ఒక పని చెయ్యి. నేను దుర్గను చూడటానికి కాకినాడ వెళ్తున్నాను. నువ్వూ నాతో రా. మార్పుగా ఉంటుంది. మనం తిరిగి వచ్చేసరికి నీ సీటు సంగతి కూడా తేలుతుంది’’.

విశాలక్షి కి  కూడా ఆ మాట నచ్చింది. కానీ వెంటనే ఓ సందేహమూ వచ్చింది.

‘‘శారదా –  మనం వెళ్ళే చోట్ల నన్నూ నిన్నూ ఒకేలా చూస్తారా? నిన్నో చోటా నన్నో చోటా భోజనం చెయ్యమంటారా?’’

‘‘అలాంటి చోటికి నేను వెళ్ళనే తల్లి. దుర్గ దగ్గరికే వెళ్దాం. దుర్గ సంగతి నీకెంత తెలుసో నాకు తెలియదు. చిన్నతనంలోనే నువ్వే ఇష్టపడని మీ ఇళ్ళకు వచ్చి గాంధీ పురాణం చెప్తానని, గాంధీ గారి గురించి చెప్పేది. మనకంటే చిన్నదే గాని ఎన్నో విషయాల్లో మనల్ని దాటి ముందుకెళ్ళింది’’.

‘‘నాకా రాజకీయాలు  పడవు తల్లీ’’.

‘‘అనారోగ్యంతో ఉన్న దుర్గను పలకరించడానికి రాజకీయాలక్కర్లేదు గానీ నువ్వు రావాలి. వస్తున్నావు. అంతే’’ తొందర చేసింది.

‘‘మా అమ్మతో చెప్పాలిగా’’

‘‘మీ అమ్మగారితో నే మాట్లాడుతాలే’’ అంటూ శారద లోపలికి వెళ్లింది. శారదంటే కోటేశ్వరికి ఎంతో ఇష్టం. మనసులో ఉన్నదంతా వెళ్ళబోసుకోటానికి ముఖ్యంగా కూతురి గురించి చెప్పుకోటానికి ఆమెకు శారద కంటే ఎవరూ దొరకరు. శారదను చూడగానే కూతురి ఆగడా గురించి మొత్తుకుంది.

‘‘విశాలాక్షి  మనసు వేరుగా ఆలోచిస్తోందమ్మా. కాలేజీలో చేరితే అన్నీ కుదిరిపోతాయి. ఈ లోపల ఒక నెలరోజు నాతోపాటు కాకినాడ తీసుకుపోదామనుకుంటున్నా. మీరు ఒప్పుకుంటే ` ’’

‘‘అయ్యో – నేనెందుకు ఒప్పుకోను. నువ్వడగటం నేను కాదనటమా? బంగారంలా తీసుకుపో. నీకున్న బుద్ధి దానికుంటే ఎంత బాగుండేది. నువ్వెంత గొప్పింటి బిడ్డవు. మీ నాయనమ్మెంత నిష్టాపరురాలు. మీ నాన్నెంత పండితుడు. ఆ ఇంటి పిల్లవు మా ఇంటికొచ్చి నా చేతి వంట తింటున్నావు. దానికింత కంటే ఏం గౌరవం కావాలి? ఎప్పుడూ ఏదో కుములుతుంటుంది. దాని కుముడు చూడలేకుండా ఉన్నాను. తీసుకుపోమ్మా. నెలరోజు నేనూ సుఖపడతాను.’’ అంది.

శారద నవ్వి ‘‘విశాలాక్షి కి  చదువైపోయి పెద్ద ఉద్యోగం వస్తే తనూ మీరు కూడా సుఖపడతారు’’ అంది.

‘‘ఉద్యోగాల్లో నామ్మా సుఖం, శాంతి ఉండేది. మనసులో ఉండాలి. దాని మనసు మంచిది కాదు’’ అంది కోటేశ్వరి.

‘‘అట్లా కాదులే అమ్మా – మంచిదే , నే చెప్తాగా’’ అంటూ విశాలాక్షి  దగ్గరికి వెళ్ళి ప్రయాణానికి ఏర్పాట్లు చేసుకోమంది.

ఇక కృష్ణా, గోదావరి జిల్లాల్లో పార్టీ సభ్యులను కలుసుకుంటానని పార్టీ అనుమతి కోసం అడిగింది. పార్టీ సభ్యులకు కబుర్లు వెళ్ళాయి. అందరికీ అనుకూలమైన రోజేదో తెలుస్తుంది. శారదకది మహా ఉత్సాహంగా ఉంది. ఆంధ్ర ప్రాంతంలో కమ్యూనిస్టు పార్టీ చాపకింద నీరులా, నీళ్ళల్లో చేపలా పాకుతోంది. గ్రామాలకు గ్రామాలు  జమీందారీ వ్యతిరేక, భూస్వామ్య వ్యతిరేక భావాలతో చైతన్యమవుతున్నాయి. వితంతు వివాహాలు  చేయటం, వయోజన విద్య వంటి కార్యక్రమాలతో ప్రజలోకి చొచ్చుకుపోతూ తమ ప్రత్యేకత చూపుతున్నారు. కాంగ్రెస్‌ సోషలిస్టుగా చలామణి అవుతున్నా అంతర్గతంగా వాళ్ళలో కమ్యూనిస్టు భావాలే జ్వలిస్తున్నాయి. గుంటూరులో ఏర్పడిన కమ్మ హాస్టలు  ఇలాంటి  భావాలున్న యువకులకు కేంద్రమైంది.

ముదునూరు, వీరుపాడు లాంటి గ్రామాలలో మహిళలు  కూడా ఇళ్ళు దాటి ముందుకు వస్తున్నారు.

olga title

అదంతా చూసి రావాలని శారదకు ఉంది. పార్టీ అనుమతి కోసం ఎదురుచూస్తోంది. ఓ వారం రోజుల ఎదురుచూపు తర్వాత పార్టీ శారద ఆ ప్రాంత కమ్యూనిస్టులను కలుసుకునేందుకు అంగీకరించటం లేదనే అనంగీకార పత్రం అందుకుంది. అన్ని ప్రాంతాలలో పోలీసు నిఘా చాలా ఎక్కువగా ఉంది. ఇపుడు శారద వెళ్తే సమావేశాలు  ఏర్పాటు చెయ్యగలరనే నమ్మకం లేదు అని రాశారు. శారద ఉత్సాహం సగం చల్లారిపోయింది.

దుర్గ దగ్గర పదిరోజులుండి వస్తే చాలని విశాలతో కలిసి పది రోజులు  గడపటం కూడా మంచిదని అనుకుని సమాధానపడిరది.

కాకినాడలో రైలు  దిగి దుర్గాబాయమ్మ గారిల్లు  అంటే చెప్పలేని వారెవరూ ఉండరు. తేలిగ్గా దుర్గ ఇంటికి చేరారు. దుర్గను చూసి శారద భయపడిరది. ముఖంలో ఆ కళ, వర్చస్సు ఎటు పోయాయో ని;లువెల్లా నీరసంతో ఉంది. సన్నగా, నల్లగా, బహీనంగా ఉంది. శారదను చూసి దుర్గ చాలా సంతోషించింది.

దుర్గవాళ్ళమ్మా, తమ్ముడూ కూడా వీళ్ళకు చాలా మర్యాద చేశారు. విశాల చదువు సంగతి శారద చెప్పగానే దుర్గ ముఖంలో కాంతి వచ్చింది. విశాల  చేతులు  రెండూ గట్టిగా పట్టుకుని ‘‘తప్పకుండా చదువు. ఎట్టి పరిస్థితుల్లోనూ చదువు మానకు’’ అంది.

‘‘ఈ సంవత్సరమన్నా సీటువస్తే’’ అని నిరుత్సాహంగా అంటున్న విశాల నోరు మూసి

‘‘ఎందుకు రాదు? తప్పకుండా వస్తుంది. నేను ముత్తులక్ష్మీరెడ్డికి ఉత్తరం రాసిస్తాను. ఇక నీకు సీటు ఇప్పించటం ఆవిడ బాధ్యత. అవసరమైతే ప్రకాశం గారికి, కాశీనాథుని గారికి కూడా ఉత్తరాలు రాసిస్తాను. వాళ్ళూ సాయం చేస్తారు. నీకు సీటు తప్పకుండా వస్తుంది’’. ‘‘ఔను’’ అంది శారద.

‘‘విశాలా –  ముత్తులక్ష్మీరెడ్డి నీకు తప్పకుండా సాయం చేస్తుంది. మీ కులం వాళ్ళు ఆ వృత్తి వదలాలని ఆమె చాలా కృషి చేస్తోంది’’ అంది దుర్గ.

విశాలకు కొత్త ఆశ కలిగింది.

ఆ సాయంత్రం దుర్గని వీణ వాయించమని అడిగింది శారద.

దుర్గ వీణ వాయిస్తుంటే, శారద పాడుతుంటే త్యాగరాజకృతులకు విశాల అభినయం చేసింది.

చాలా రోజుల తర్వాత దుర్గ ఉత్సాహంగా ఉందని తల్లి సంతోషించింది.

‘‘ఈ వీణ నన్ను జైల్లో కాపాడిరది. నాకు పిచ్చెక్కకుండా చేసింది. సంగీతానికున్న శక్తి మరింక దేనికీ లేదు’’ అంది దుర్గ.

‘‘జైల్లోకి వీణ తీసుకెళ్ళారా’’ అంది విశాల ఆశ్చర్యంగా.

‘‘తీసుకెళ్ళలేదు. జైల్లో ఒంటరితనం, భయంకరమైన వాతావరణం భరించలేకపోయా. పిచ్చెక్కుతుందేమో అనిపించింది.ఆ స్థితిలో జైలు  సూపర్నెంటుని ఒక వీణ ఇప్పించమని అడిగా. నన్ను చూసి జాలిపడ్డాడేమో ,  తెప్పించి ఇచ్చాడు. వీణ వాయిస్తుంటే మళ్ళీ మనిషినయ్యాను నెమ్మదిగా. అబ్బా –  ఆ రోజులు   ఆ మనుషులు  ’’

‘‘అదంతా మర్చిపోవాలమ్మా ` ఆ జ్ఞాపకాలు  నీ ఆరోగ్యానికి మంచివికావు. అమ్మా శారదా –  మీ ముగ్గురూ కలిసి ఇంకో కీర్తన పాడండి. దుర్గ వీణ వాయిస్తూ పాడుతుంది’’ అంది అమ్మ.

ముగ్గురూ ఏం పాడదామంటే ఏం పాడదామనుకున్నారు.

ముగ్గురికీ నచ్చిన, వచ్చిన కీర్తన ‘సంగీత జ్ఞానము భక్తి వినా’ హాయిగా గొంతెత్తి పాడుతుంటే, ముగ్గురి గొంతుల  మధ్యనుంచీ వీణ మధురంగా పలుకుతుంటే వాతావరణమంతా ఆనందమయమైంది.

దుర్గ అప్పటికే బెనారెస్‌ మెట్రిక్‌ పరీక్ష ఇవ్వాలని నిర్ణయించుకుంది.

నాస్తిక భావాలు  ప్రచారం చేస్తూ, కాకినాడ కాలేజీలో ఉద్యోగం చేస్తున్న గోరా గారింటికి వెళ్ళి ట్యూషన్‌ చెప్పించుకుంటోంది. శారద తనున్న నాలుగు రోజులూ  దుర్గకు సైన్సు పాఠాలు చెప్పింది. విశాల ఇంగ్లీషు గ్రామరు చెప్పింది.

ముగ్గురూ కలిసి గోరా గారింటికి వెళ్ళారు.

ఆ ఇంటి వాతావరణం విశాలను ఆశ్చర్యపరిచింది. శారదా వాళ్ళ ఇల్లు   కుల మత బేధాలకతీతంగా నడుస్తున్నా ఇంట్లోకి రాగానే అది బ్రాహ్మణుల  ఇల్లని తెలుస్తుంది.  సుబ్బమ్మగారు దేవత విగ్రహాలు, పటాలు  ఇంట్లో అలంకరణగా పెడుతుంది. పెద్ద ఇల్లు .

గోరా గారి ఇల్లు ఒక పాక. విశాలమైన ఆవరణ ఉంది. దాని నిండా రకరకాల మొక్కలు . చెట్లు, పూల చెట్లు విరగబూసి ఉన్నాయి. పాకలో ఒకవైపు గోరాగారి ఇల్లు  ఏ మత చిహ్నాలు  లేకుండా ఉంది. పక్కనే ఉన్న గదిలో గోరాగారి తల్లిదండ్రుల పూజగది ఉంది. సరస్వతి గోరాగారి భార్య. ఆమె నాస్తికురాలు. అయినా అత్తమామల పూజకు కావసిన ఏర్పాట్లు చేసేది.

శారదా, సరస్వతి క్షణాల్లో స్నేహితులయ్యి ఎన్నాళ్ళబట్టో ఎరిగున్న వాళ్లలా కబుర్లు చెప్పుకున్నారు.

గోరా గారితో శారద నాస్తికవాదం గురించి చిన్న వాదన చేసింది. ప్రజలు  ఈ భావాలకు భయపడతారని శారద, ప్రజలలో అనవసర భయాన్ని పోగొట్టి జ్ఞానాన్ని ఇవ్వటమే గదా మనం చెయ్యాల్సింది అని గోరాగారూ `

విశాలకిదంతా కొత్త ప్రపంచం. తన ఇంటి వాతావరణానికి ఇక్కడి ఈ ఇళ్ళకూ పోలికే లేదనుకుంది. ఐనా విశాల ఇక్కడ కూడా కలవలేకపోయింది. వీళ్ళు కూడా తనవాళ్ళు కాదనిపించింది. వాళ్ళు శారదను చూసినట్టే విశాలనూ చూస్తున్నారు. కానీ విశాలకు ఎక్కడో ఏదో తేడా ఉందనే అనిపిస్తోంది. ఆ ఆదర్శాలు  విశాలకు ఎక్కటం లేదు. వాళ్ళ మాటల్లో విశాల లీనం కావటం లేదు.

విశాల మనసులో మద్రాసు వెళ్ళగానే తను కలవబోయే ముత్తులక్ష్మీరెడ్డి, ఆమె తనకు ఇప్పించబోయే సీటూ తప్ప మరింకే ఆలోచనా నిలవటం లేదు. శారద మాత్రం కాకినాడ వచ్చి మంచిపని చేశాననుకుంది. కాంగ్రెస్‌ సోషలిస్టు పార్టీ గురించి దుర్గతో మాట్లాడదామనుకుంది గానీ ఆమెతో రాజకీయాలు  మాట్లాడవద్దని దుర్గ తమ్ముడు నారాయణరావు హెచ్చరించాడు. చూస్తుండగానే పదిరోజులు  గడిచాయి. దుర్గ బలవంతం మీద మరో ఐదు రోజులు ఉన్నారు. తిరిగి ప్రయాణమవుతుంటే దుర్గ తను ఒడికిన నూలుతో నేసిన చీరొ చెరొకటీ ఇచ్చింది.

‘‘జీవితాంతం ఇది దాచుకుంటా దుర్గ. ఎంతో అమ్యూల్యం నాకిది’’ అంది శారద ఆ చీరెను గుండెకు హత్తుకుంటూ.

ముగ్గురూ కలిసి మళ్ళీ త్యాగరాజ కీర్తన అందుకున్నారు. దుర్గ మధురంగా వీణ వాయించింది.

విశాల, శారద తిరిగి వచ్చీ రాగానే శారద తన పలుకుబడి ఉపయోగించి ముత్తులక్ష్మీరెడ్డిని కలిసే ఏర్పాటు చేసింది.

విశాల ఆమెతో తన పరిస్థితీ, తన కోరికా ఏమీ దాచకుండా ఉన్నది ఉన్నట్టు చెప్పింది. దుర్గాబాయి రాసిన ఉత్తరం ఇస్తే లక్ష్మీరెడ్డి నవ్వి ‘‘నీ మాటలన్నీ విన్నాక ఇంక ఎవరి సిఫారసూ అక్కర్లేదు. దుర్గాబాయి అంటే నాకెంతో గౌరవం. నిజమే. ఇప్పుడు నువ్వంటే ఎంతో ప్రేమ కలిగింది నాకు. నువ్వు ఏమ్‌.ఏ లో చేరటానికి కావసిన ఏర్పాట్లు చేసుకో –  శారదా. నువ్వు ఇంగ్లండ్‌ వెళ్తావా? మంచి పని –  నాకూ ఇంగ్లండ్‌ రావాని ఉంది.’’

ముగ్గురూ ఎన్నో విషయాలు  మాట్లాడుతూంటే రెండు గంటల  కాలం తెలియకుండా గడిచిపోయింది. ముగ్గురి మధ్యాస్నేహం కుదిరింది.

శారద మనసు ఎపుడెపుడు మూర్తిని చూద్దామా అని తహతహలాడుతోంది. ఆమె రాగానే ఆమె వచ్చినట్లు మూర్తికి కబురుపంపింది. రెండు రోజులు  గడిచినా మూర్తి రాలేదని దిగాలు  పడిరది. మళ్ళీ ఒక మనిషి కోసం ఇంత బలహీనమవుతున్నానేమిటని తనను తాను హెచ్చరించుకుంది.

మూడో రోజు మూర్తి వచ్చాడు.

‘‘మూడు రోజుకు తీరిందా’’ అంది నిష్టూరంగా.

‘‘పదిహేను రోజులు ఒక్కడినే ఒదిలి వెళ్తే నేనేమయ్యానో నీకు తెలియాలిగా’’.

‘‘బాగా తెలిసింది’’ నవ్వేసింది శారద.

గలగలా కాకినాడ కబుర్లన్నీ చెప్పింది. గోరాగారి గురించీ, వాళ్ళింటి గురించీ చెప్తూ ‘‘ఆయన వృక్షశాస్త్రంలో భలే పరిశోధన చేస్తున్నారు తెలుసా? ఒక వింత సంగతి చెప్తా విను. బొప్పాయి చెట్లలో ఆడచెట్లూ, మగచెట్లూ ఉంటాయి. తెలుసుగా?’’

‘‘బొప్పాయి చెట్లలో ఏంటి? సృష్టిలో ప్రతి ప్రాణిలో ఉంటాయి ఆడ, మగ. లేకపోతే సృష్టి సాగేదెట్లా.’’

‘‘అబ్బా ` నీకు లా తెలుసుగానీ వృక్షశాస్త్రం తెలియదు. బొప్పాయి చెట్లలో కొన్ని చెట్లకి ఆడ, మగ పూలు పూస్తాయి. మగపూలు రాలి ఆడపూలు కాయవుతాయి. కొన్ని చెట్లు మగ చెట్లుగానే ఉంటాయి. మగపూలే పూస్తాయి. అవి రాలిపోతాయి. కాయలు కాయవు. కొన్ని ఆడ చెట్లుగా ఉంటాయి. ఆ చెట్టు పూలన్నీ కాయలు కాస్తాయి. గోరాగారు మగచెట్టుని కూడా ఆడచెట్టుగా మార్చాలని పరిశోధన చేస్తున్నారు’’.

మూర్తి తల పట్టుకుని ‘‘మగవాళ్ళని ఆడవాళ్ళుగా మార్చనంతవరకూ ఎవరేం చేసుకున్నా నాకభ్యంతరం లేదు’’ అన్నాడు.

‘‘ఆడవాళ్ళను మగవాళ్ళుగా మారిస్తే’’

‘‘అది నువ్వు చెప్పాలి. నాకు నేను మగవాడిగా ఉంటే చాలు. మారాలని లేదు’’.

‘‘నాకేమనిపిస్తుందో చెప్పనా?’’ ముద్దుగా అడిగింది శారద.

‘‘చెప్పు’’ అన్నాడు ఆమెని రెప్పవాల్చకుండా చూస్తూ.

‘‘బొప్పాయి చెట్లలో కొన్ని చెట్లలాగా ప్రతి మనిషిలో ఆడ, మగ ఇద్దరూ ఉండాలి. ఆడవాళ్ళు, మగవాళ్ళు అని వేరుగా ఉండనవసరం లేదు. రెండు క్షలణాూ ఉన్న మనుషులుండాలి. అప్పుడు ఈ తేడాలుండవు. ఎన్నో సమస్యలు పోతాయి’’.

‘‘కొత్త సమస్యలు  చాలా వస్తాయి’’ శారద నెత్తి మీద మొట్టికాయవేశాడు.

‘‘ఏమొస్తాయి’’ అమాయకంగా అడిగింది శారద.

‘‘సెక్సు –  సెక్సు ఎట్లా?’’

‘‘ఏముంది? సింపుల్‌. ఉదాహరణకు నీలో ఆడక్షణాలు  ఉద్రేకించినపుడు మగక్షణాలు  ఉద్రేకించిన మనిషి వైపు ఆకర్షించబడతావు. సెక్సు సాధ్యమవుతుంది. నీలో అపుడు అండం విడుదయితే అవతలి నుంచి వీర్యకణాలు  చేరతాయి. రెండూ కలిసి ఎవరి శరీరంలో స్థిరపడితే వారి గర్భంలో బిడ్డ పెరుగుతుంది’’.

‘‘శారదా –  ప్లీజ్‌ ` ఆపు. నువ్వు డాక్టర్‌వి. నిజమే గాని నువ్వు చెప్పేది వింటే నాకు కడుపులో వికారంగా ఉంది. ఇంక ఆపు. లేకపోతే నన్ను వెళ్ళిపొమ్మని సూటిగా చెప్పెయ్‌’’.

శారద గలగలా నవ్వి ‘‘నీతో తప్ప ఇలాంటి విచిత్రపు ఆలోచనలను ఇంకెవరితోనూ చెప్పలేను. అదేంటో –  సరేగానీ నువ్వూ దీని గురించి ఆలోచించవా.’’

‘‘చచ్చినా ఆలోచించను. మగాడు మగాడిలా, ఆడది ఆడదిలా ఉండాలి. వాళ్ళు ప్రేమించుకోవాలి. పెళ్ళాడాలి. ఇప్పటిలా పిల్లల్ని కనాలి. అదే సృష్టిధర్మం. నాకదే ఇష్టం’’.

‘‘సృష్టి ధర్మాలను కమ్యూనిజం మార్చదా? మార్పు ఇష్టం లేకపోతే కమ్యూనిస్టువి కాలేవు’’.

‘కమ్యూనిస్టు కోరేది ఇలాంటి మార్పు కాదు. ప్లీజ్‌ ఆ గోరా గారికో నమస్కారం. నీకో నమస్కారం. ఇంకేదన్నా చెప్పు. దుర్గాబాయి గురించి ఇంకా చెప్పు.’’

‘‘ఆమె చాలా నలిగింది. శారీరకంగా, మానసికంగా. చదువుకుంటోంది. కోలుకుంటుందిలే’’.

‘‘ఆమె జైల్లో గడిపిన దుర్భర జీవితాన్ని ప్రజల్లో ప్రచారం చేసి కాంగ్రెస్‌ పార్టీ తన ప్రతిష్ట పెంచుకుంటోంది’’.

‘‘పెంచుకోని. కాంగ్రెస్‌ పార్టీ ప్రతిష్టతో పాటు అందులో సోషలిస్టు ప్రతిష్టా పెరుగుతుంది.’’

‘‘దుర్గాబాయి సోషలిస్టు కాదుగా’’

‘‘ఏమో కావచ్చు. మన ఆశయాలు  ఆమెకు నచ్చుతాయి’’.

‘‘ఆమె ఎన్నటికీ కమ్యూనిస్టు కాదు’’.

‘‘కాకపోవచ్చు. కమ్యూనిస్టు కాకుండా మంచి మనుషులు  ఉండకూడదా?’’

‘‘ఉండొచ్చుగానీ – వాళ్ళ మంచితనం ఎవరికీ ఉపయోగపడదు’’.

‘‘ఇపుడు గాంధీ మొదలైన వాళ్ళ మంచితనం వల్ల ఏ ఉపయోగం లేదా?’’

‘‘ఉంది. కొంతవరకే.’’

‘‘ఆ – కొంత, కొంత,  కొంత కలిసి సంపూర్ణమవుతుంది. కొంత లేకుండా సంపూర్ణం లేదు. కాబట్టి కొంత కూడా పూర్ణమే. అందుకే మనవాళ్ళు పూర్ణమిదం పూర్ణమదం అన్నారు.’’

‘‘బాబోయ్‌ –  ఇవాళ నువ్వన్నీ తాత్విక చర్చలు  చేస్తున్నావు. నేను వెళ్ళొస్తా.’’

మూర్తిని ఆపింది శారద. రాత్రి పొద్దుబోయే దాకా చర్చలతో గడిపి భారంగా విడిపోయారిద్దరూ.

***

 

 

 

గమనమే గమ్యం -13

 

 

olga‘‘విశాలాక్షి స్వయంగా వచ్చి పిలిచింది. వెళ్ళక తప్పదు’’ అనుకుని చదువుతున్న పుస్తకాన్ని పక్కనపెట్టి నాటకానికి వెళ్ళేందుకు తయారవ్వాలని లేచింది శారద.

విశాలాక్షికి ఆ సంవత్సరం ఎమ్‌.ఏ లో చేరేందుకు సీటు దొరకలేదు. నాటకాల్లో వేషాలు  వేయటమూ తప్పలేదు. కొత్త నాటకం వేస్తుంటే శారదను పిలిచేది. శారద ఒకసారి మూర్తిని, సుదర్శనాన్ని కూడా తీసికెళ్ళింది. ఆ నాటకాలు  పెద్ద బావుంటాయని కాదుగానీ విశాలాక్షి కోసం, కోటేశ్వరి కోసం వెళ్ళేది.

ఇప్పుడేదో సాంఘిక నాటకమని చెప్పింది.

శారద ముందుగా విశాలాక్షి ఇంటికి వెళ్ళింది. ఇద్దరూ కలిసే థియేటర్‌కి వెళ్ళారు. వాళ్ళంతా వేషాలు  వేసుకుంటుంటే శారద విశాలాక్షికి సాయం చేస్తూ కబుర్లు చెబుతోంది. ఇంకో పావుగంటలో నాటకం మొదలవుతుండగా విశాలాక్షి తల్లి కోటేశ్వరి సంతోషంగా వచ్చింది.

‘‘విశాలా. నీ అదృష్టం బాగుందే. బళ్ళారి రాఘవరావు గారు మన నాటకం చూడటానికి వస్తున్నారు’’.

‘‘ఎవరొస్తే మనకేమిటమ్మా. మన నాటకం మనం ఆడాలి. తప్పదుగా’’

‘‘తిండి పెట్టేది అవి. ఆ నాటకాల  గురించి ఎందుకట్టా మాట్టాడతావు. పెద్దాయన వస్తున్నాడు. నువ్వు వినయంగా నమస్కారం చెయ్యి. ఆయన తల్చుకుంటే నిన్ను మహానటిని చేస్తాడు.’’

‘‘మహానటిని కావాని నాకేం కోరికలేదు. ఐనా మహానటులు  ఎవరికి వారు కావాల్సిందే. ఇంకొకరు చేయలేరు. ‘‘దురుసుగా అంది విశాలాక్షి.

‘‘నా మాటలన్నీ నీకు తప్పుగానే వినపడతాయి. చూడు శారదమ్మా, నీ స్నేహితురాలి వరస’’ అంటూ పక్కకు వెళ్లింది .

‘‘ఎందుకే. మీ అమ్మనట్లా బాధపెడతావు’’ జాలిగా అంది శారద.

‘‘నా లోపల, నా జీవితం గురించి ఎంత అసంతృప్తి ఉందో నీకు తెలియదు. ఎంత ఆపినా ఆగకుండా ఇలా పైకి తన్నుకొస్తుంది. అమ్మకూ నాకూ ఇది అలవాటేలే ` ’’

‘‘బళ్ళారి రాఘవ అంటే నాకు చాలా ఇష్టం. ఎంతో మంచి నటుడు. నేను ఆయన నాటకాలు  చూశాను’’ ఉత్సాహపరచబోయింది శారద.

‘‘నేనూ చూశాను. గొప్ప నటులే – కాదన్నదెవరు?’’ నిర్లిప్తత పోలేదు విశాలాక్షి గొంతులో.

ఇంతలో నాటకం మొదలవుతుందనే పిలుపు. విశాలాక్షి వెళ్ళింది. శారద పెళ్ళి ప్రేక్షకుల్లో కూర్చుంది.

అది గొప్ప నాటకం కాదు గానీ విసుగు పుట్టించలేదు.

నాటకం పూర్తయ్యాక బళ్ళారి రాఘవను స్టేజీ మీదకు పిల్చారు. ఆయన వచ్చి నాటకం గురించి నాలుగు మంచి మాటలు చెప్పి, ఆంధ్రదేశంలో గొప్ప బ్రాహ్మణ కుటుంబం నుంచి వచ్చి నాటకరంగంలో చరిత్ర సృష్టిస్తున్న కొమ్మూరి పద్మావతి కూడా నాటకానికి వచ్చిందనీ, ఆమె వేదిక మీదికి రావాలని కోరారు. పద్మావతి స్టేజి మీదకు వచ్చి అందరికీ నమస్కారం చేసేసరికి ప్రేక్షకుల  ఉత్సాహం రెట్టింపయింది.

ఆ సభా తతంగం అయ్యాక లోపల  మేకప్‌ రూంలోకి చాలా మందే వచ్చి అభినందించారు. రాఘవగారు, పద్మావతి గారూ నలుగురితో కలిసి వచ్చారు.

‘‘మా అమ్మాయి బి.ఎ చదివిందండి’’ అంది కోటేశ్వరి గర్వంగా.

‘‘మంచిది. చదువుకున్న వాళ్ళూ, కుటుంబ స్త్రీలు  వస్తేనే నాటకరంగ ప్రతిష్ట పెరుగుతుంది’’ అన్నారు బళ్ళారి రాఘవ.

‘‘కుటుంబ స్త్రీలంటే ఎవరండీ? కుటుంబ స్త్రీలు  కానిదెవరండి? ’’ చాలా కటువుగా అడిగింది విశాలాక్షి.

అందరూ నిశ్శబ్ధమైపోయారు.

IMG (2)

బళ్ళారి రాఘవ పక్కనున్న తెల్లటి అందమైన మనిషి సన్నగా నవ్వి ‘‘తప్పు ఒప్పుకొని ఆ అమ్మాయిని క్షమాపణ అడగండి’’ అన్నాడు.

పద్మావతి కంగారుపడుతూ ‘‘మీరూరుకోండి’’ అన్నది.

‘‘అమ్మా – ఆయన తరపున నేను క్షమాపణ అడుగుతున్నాను. నా పేరు గుడిపాటివెంకట చలం. కథలూ  అవీ రాస్తుంటాను. నువ్వడిగిన ప్రశ్న చాలా సరైన ప్రశ్న’’.

బళ్ళారి రాఘవ గంభీరంగా అక్కడినుంచి వెళ్ళిపోయాడు. ఆయనతో వచ్చినవాళ్ళూ వెళ్ళిపోయారు.

చలంగారు రెండు నిమిషాలు  నిలబడి ‘‘మీ నాటకం నాకేం నచ్చలేదు గానీ నీ మాటలూ , నువ్వూ –  మర్చిపోలేను’’ అంటూ వెళ్ళిపోయారు.

శారద చలం గారిని చూసిన సంభ్రమంలో మిగిలినవన్నీ మర్చిపోయింది.

‘‘విశాలా – చలంగారు’’ అంది విశాలను కుదుపుతూ.

‘‘ఔను – అదే – చూస్తున్నా’’

కోటేశ్వరి అందరినీ గదమాయిస్తూ సామాను సర్దిస్తోంది. ఆమెకు కూతురి మీద పట్టరాని కోపంగా ఉంది. అంత పెద్ద మనిషిని పట్టుకుని అవమానించింది. బి.ఏ చదివానని పొగరు. దీన్తో ఎలా వేగాలో తెలియటం లేదు. ఆమెకి విశాలాక్షి భవిష్యత్తు గురించి బోలెడు భయం.

విశాలాక్షి ఇల్లు చేరాక తల్లితో పెద్ద యుద్ధమే చేసింది.

‘‘నేనింక నాటకాలు వెయ్యను’’ అని ప్రకటించేసింది.

‘‘ఒకపక్క ఆ బ్రాహ్మలావిడ నాటకాల్లోకి వస్తే – నీకు పరువు తక్కువైందా నాటకాలేస్తే’’ అని కూతుర్ని తిట్టింది కోటేశ్వరి.

‘‘ఔనమ్మా ` బ్రాహ్మలు, కుటుంబ స్త్రీలు నాటకాలేస్తే గొప్ప. మనం ఏం చేసినా గొప్ప కాదు. వాళ్ళను చూసినట్లు మనల్ని చూడరు.’’

‘‘నీకు ఏం కావాలే? ఇప్పుడు నీకేం తక్కువైంది?’’ అరిచింది తల్లి.

‘‘అది నీకూ తెలుసూ. నాకూ తెలుసు. మళ్ళీ నా నోటితో చెప్పాలా? “గయ్యిమంది కూతురు.

కోటేశ్వరికి మండిపోయింది.

‘‘సరే – నోర్మూసుకుని తిండితిని పడుకో. చేసే పని సంతోషంగా చెయ్యటం చేతగాని దద్దమ్మవి. నీ మీద నీకు గౌరవం లేదు. నిన్ను నువ్వు గొప్పనుకోవటం తెలియదు. ఎవరో నిన్ను గొప్ప దానివనాలా ?నీ గురించి నీకు తెలియదా?’

విశాలాక్షికి ఎవరో గట్టిగా నెత్తిమీద కొట్టినట్లయింది.

‘‘నీ మీద నీకు గౌరవం లేదు. ఎవరో నిన్ను గొప్పదానివనాలా ?’’ అన్న తల్లి మాటలు  అలజడి రేపాయి.

‘‘నిజమేనా? అసలు  సమస్య అదేనా? లోపం తనలోనే ఉందా?’’ విశాలాక్షికి బుర్రంతా గందరగోళమైంది. ఎంత ఆలోచించినా సమస్య తెగలేదు.

‘చిన్నతనం నుంచీ తను పడ్డ అవమానాలు తనకు తెలుసు. ఇప్పటికీ ఎవరో ఒకరు ఏదో ఒక తప్పుడు కూత కూస్తూనే ఉంటారు. అవి పట్టించుకుని బాధ పడకుండా తను బతికెయ్యాలా? అది తనను తాను గౌరవించుకోవటమవుతుందా? తల్లి అలాగే బతుకుతోందా? ఏనాడూ ఆమె తన వృత్తి గురించి చిన్నతనంగా అనుకోలేదు. గౌరవం లేదని బాధపడలేదు. తనకెక్కడినుంచి ఒచ్చిందీ బాధ. అమ్మలాగా నిబ్బరంగా జీవితంతో తలపడలేకపోతున్నదెందుకు? అమ్మకీ తనకీ తేడా ఉండాలని ఎందుకనుకుంటోంది. అమ్మ తనను తాను గౌరవించుకుంటే తాను నలుగురి గౌరవం కోసం చూస్తోందా? అమ్మ తన జీవితాన్ని ఉన్నదున్నట్లుగా అంగీకరించి దానితో తలపడుతోంది. తను అంగీకరించకుండా దీనంతటినుంచి బైటపడాలని పోట్లాటకు దిగుతోంది జీవితంలో. తనకు ఎక్కడినుంచి వచ్చింది ఈ అసంతృప్తి?.

కానీ తన ఆలోచనలే సరైనవి. అందరూ గౌరవించాలనుకోవటంలో తప్పేముంది?

తన కులమంటే గౌరవం లేదు తనకు. ఎలా వస్తుంది? ఆ వృత్తి మంచిది కాదు. తనకిష్టం లేదు. ఆ వృత్తి మంచిదని అమ్మెలా అనుకుంటోందో తనకర్థం కాదు. అమ్మకి అసలు ఆ వృత్తి మంచిదా కాదా అన్న ఆలోచనే లేదు. అది తమ కులవృత్తి. అంతే`

‘‘మంచీలేదు. చెడ్డాలేదు అంటుంది.’’

విశాలాక్షికి తల పగిలి పోతుంది. అతి ప్రయత్నం మీద ఆలోచనల్ని అణిచివేసి మండుతున్న కళ్ళను మూసుకుంది. కళ్ళనుంచి కన్నీళ్ళు కారి కాస్త చల్లబరిచాయి. ఎప్పటికో కాలే కడుపుతో, మండే గుండెతో నిద్రపోయింది విశాలాక్షి.

***

IMG (2)శారద ఎంతో ఎదురు చూస్తున్న రోజు రానే వచ్చింది. ఒక రోజు రాత్రి ఎనిమిది గంటవుతుండగా సన్నగా, బలహీనంగా కనపడుతున్న యువకుడు వచ్చి శారద ఇంటి తలుపు తట్టాడు. శారదే తలుపు తీసింది. అతను శారద చేతిలో చిన్న కాగితం ముక్క పెట్టి ‘‘రేపు సాయంత్రం ఆరుగంటలకు పరశువాకంలో ఈ చిరునామాకి రావాలి. కాగితం చించెయ్యండి’’.

ఆ యువకుడు ఆవేశంగా ఉన్నాడు. దూరం నుంచి నడిచి వచ్చినట్లు ఆయాస పడుతున్నాడు. ఒళ్ళంతా చెమటు.

శారద సందేహంగా ‘‘మీ పేరు –ఇంత రాత్రి వచ్చారూ – ఏం జరుగుతుంది అక్కడ ? నేనెందుకు?’’ అంటూ సరిగా అడగలేనట్లు ముక్కలు  ముక్కలుగా ప్రశ్నలు  వేసింది.

‘‘అదంతా అక్కడకు వచ్చాక తెలుస్తుంది. ఇది చాలా రహస్య సమావేశం. ఎవరితోనూ చెప్పకండి. ఆ కాగితం చించెయ్యండి. జాగ్రత్త. మీరు రావటం ఎవరైనా గమనించి మీ వెనుక వస్తున్నారనుకుంటే మధ్యలో దారి మార్చి మీ స్నేహితుల ఇంటికి వెళ్ళిపొండి. పరిసరాలు  గమనిస్తూ రండి’’.

శారదకిప్పుడు ఏ సందేహమూ లేదు. అతన్ని చూసి చిరునవ్వుతో  ‘‘మీరు చెప్పినట్లే చేస్తాను. వెళ్ళి రండి’’ అని తలుపు వేసేసింది.

మర్నాడు పగంతా కాలేజీలో ఆస్పత్రిలో ఎలా గడిచిందో శారదకు తెలియదు.

సాయంత్రం సన్నని ఖద్దరు చీర కట్టుకుని తయారై తల్లి దగ్గరకు వెళ్ళింది.

సుబ్బమ్మ శారద ఎప్పుడు ఎక్కడికి వెళ్తున్నా ‘‘ఎక్కడికెళ్తున్నావు, ఈ వేళప్పుడేమిటి? వచ్చేసరికి ఎంత సమయం పడుతుంది’’ ఇలాంటి ప్రశ్నలు అడగదు. కూతురి మీద విపరీతమైన నమ్మకం. పిచ్చి ప్రేమ. తన కూతురి వంటి వాళ్ళు ఇంకొకరుండబోరని అనుకుంటుంది.

శారద ఈ రోజు తల్లితో వచ్చేసరికి ఆలస్యమవుతుందని, తన కోసం ఎదురు చూడకుండా నిద్రపొమ్మనీ చెప్పింది.

‘‘అలాగే – ఇవాళ ఏదో మీటింగున్నట్టుంది. రేపు నాకు ఆ విశేషాలన్నీ చెప్పాలి’’ అంది కూతురితో.

‘‘నే చెప్పక పోయినా నేను ఎక్కడికి ఏ పనిమీద వెళ్తున్నానో నీకెలా తెలుస్తుందమ్మా’’ అనడిగింది శారద.

‘‘నీ ముఖం చూస్తేనే నాకంతా తెలుస్తుందే చిట్టితల్లీ. నా ప్రాణాన్నీ నీ మీదే కదా. నా ప్రాణం సంగతి నాకు తెలియకుండా  ఎట్లా ఉంటుంది?’’.

మొదటిసారి శారదకు తల్లి ప్రేమను చూస్తే భయమేసింది. తానేవేవో పనులు  చెయ్యాలనుకుంటోంది. అమ్మ వాటన్నిటినీ ఆమోదించి తనతో వస్తుందా? రాకపోతే అమ్మకోసం తను ఆగగలదా? ఆగకపోతే అమ్మ ఏమవుతుంది? రెండు నిమిషాల పాటు ఆ ఆలోచన కంగారు పెడితే అలాగే ఆగి, తర్వాత ఈ పిచ్చి ఆలోచనతో ఇప్పుడే ఆగేలా ఉన్నానని నవ్వుకుంటూ బైటికి నడిచింది.

పరశువాకం శారదకు బాగానే తెలుసు. వడిమేలు కోసం వెళ్ళేది. కానీ ఈ చిరునామా అంత తేలికగా దొరకలేదు. ఆ ప్రాంతపు మురికి వాడు తెలుసు గానీ ఇది మరీ లోపలికి ఉంది.

ఆ పరిసరాలు ఎప్పుడూ శారద మనసుని కుంగదీస్తాయి.

వాటిని, అక్కడి మనుషులనూ అంతా పరిశుభ్రంగా, ఆనందంగా, ఆరోగ్యంగా ఉండేలా చేయగలిగితే?

కమ్యూనిజంలో అది సాధ్యం. కమ్యూనిస్టులే అలా చేయగలుగుతారు అనుకుంటు గుర్తు వెతుకుతూ, సందులు తిరుగుతూ ఆ ఇల్లు చేరుకుంది. ఆ గది కాస్త విశాలంగానే ఉంది. పాతికమంది దాకా ఉన్నారు. శారద తప్ప అందరూ మగవాళ్ళే. ఆశ్చర్యంగా సుదర్శనం, మూర్తీ ఇద్దరూ లేరు. ఇద్దరు ముగ్గురు విద్యార్థులు తప్ప శారదకు తెలిసిన వాళ్ళు లేరు.

అందరూ శారదను ఆశ్చర్యంగా, ఆసక్తిగా చూశారు. వడిమేలు శారద దగ్గరకు వచ్చి పక్కన కూచుని ఒక వ్యక్తిని చూపించి ‘‘సోవియట్‌ రష్యా నుంచి వచ్చిన కామ్రేడ్‌ అతనే’’ అన్నాడు.

అతను శారద వంక చూసి స్నేహంగా నవ్వాడు. శారద అప్రయత్నంగా నవ్వింది.’’ ఈయనకు మారు పేర్లు చాలా ఉన్నాయి. అసలు పేరు అమీర్‌ హైదరాలి ఖాన్‌. ఎన్నో దేశాలు తిరిగాడు. రష్యాలో అనేక సంవత్సరాలున్నాడు. భారతదేశంలో -ముఖ్యంగా దక్షిణ భారతదేశంలో కమ్యూనిస్టుపార్టీ నిర్మించాలని వచ్చాడు’’ వడిమేలు క్లుప్తంగా ఆయన పరిచయం చేశాడు.

‘‘ఈరోజు నా పేరు శంకరం’’ అంటూ అమీర్‌ హైదరాలి ఖాన్‌ చాలాసేపు మాట్లాడాడు. ముఖ్యంగా వర్గ సిద్ధాంతం గురించీ, వర్గాలనూ, వర్గ ప్రయోజనానూ కాపాడే రాజ్యం గురించి మార్క్సు, ఏంగెల్స్‌, లెనిన్‌లు  ఏం చెప్పారో దాని సారాంశాన్ని చెప్పాడు. శారద ఆయన చెప్పిన వాక్యాలన్నీ శిలా శాసనంలా మనసులో చెక్కుకుంది. పార్టీ నిర్మాణం గురించి, పాటించాల్సిన క్రమశిక్షణ గురించి, రహస్యంగా కార్యక్రమాలు నడపాల్సిన తీరు గురించీ ఆయనతో పాటు మరో ఇద్దరు ముగ్గురు మాట్లాడారు.

‘‘మనం కాంగ్రెస్‌లోనే ఉండాలి. కాంగ్రెస్‌లోని అతివాదులతో, సోషలిస్టు భావాలున్న వాళ్ళతో కలిసి పని చెయ్యాలి. ఆ పని చేస్తూనే ప్రజలలో కమ్యూనిస్టు భావాలు వ్యాపింప చేయాలి. ఈ పని పరమ రహస్యంగా జరగాలి. భావాలు ప్రజలోకి తీసికెళ్ళాలి గానీ మనం వీలైనంతవరకూ రహస్యంగానే ఉండాలి’’ అంటూ కొన్ని సూచనలు చేశాడాయన. ఆయన కోసం అప్పటికే పోలీసులు వెతుకుతున్నారు. పట్టుబడితే చంపుతారనే భయం ఉంది.

శారదకు ఎంతో బాధ్యత వచ్చి మీదపడినట్లయింది.

కమ్యూనిస్టు సాహిత్యం – మార్క్సు, ఎంగెల్స్‌, లెనిన్‌ రచనలను సంపాదించి చదవటం అత్యవసరమని – అవి చదివి చర్చించుకోవాలని అనుకున్నారు. త్వరలో భగత్‌సింగ్‌ని ఉరితీసి సంవత్సరం అవుతుందనీ, ఆ రోజు ఏదో ఒక పని చేసి ప్రజలలో సంచనం తెచ్చి, భగత్‌సింగ్‌ ఆశయాలను వారి హృదయాకు హత్తుకునేలా చేయాలని అన్నారు వడిమేలు, అమీర్‌.

‘‘దానికింకా నాలుగు నెలల సమయముందిగా’’ అన్నది శారద.

‘‘మనం రహస్యంగా పని చెయ్యాలి గనుక అది తక్కువ సమయమే. మనం బహిరంగంగా సభలు పెట్టి మాట్లాడలేం. కానీ మన ఆలోచనలను, మన భిన్న స్వరం ప్రజకు వినిపించాలి. అది తేలిక కాదు.’’

‘‘ఒక పత్రిక భగత్‌సింగ్‌ ఆశయాలు వివరిస్తూ తెద్దాం’’ శారద వడిమేలుతో అంది.

‘‘ఇక్కడ అచ్చేస్తే పోలీసుకు తెలుస్తుంది. పత్రిక అమ్ముతుంటే వారిని పోలీసులు పట్టుకోవచ్చు. ఏం చెయ్యాలో ఎలా చెయ్యాలో ఆలోచిద్దాం’’ హైదర్‌ఖాన్‌ మాటతో అందరూ అంగీకరించారు.

రాత్రి తొమ్మిది గంటలవుతుండగా సమావేశం ముగిసిందన్నారు. ఒక్కొక్కరుగా పది పదిహేను నిమిషాల వ్యవధానంలో బైటికి వెళ్ళాలనుకున్నారు. శారదను ముందుగా పంపించారు.

శారద ఇంటికి వచ్చేసరికి పది గంటలయింది.

‘‘ఇంకా ఆలస్యమవుతుందనుకున్నా. త్వరగానే వచ్చావే. ఏం మీటింగమ్మా’’ అప్పుడే పడుకోబోతున్న సుబ్బమ్మ లేచి వచ్చింది.

‘‘తల్లితో కూడా చెప్పకూడని రహస్య సమావేశం’’ మనసులో అనుకుంది శారద.

‘‘ఏదో విద్యార్థుల మీటింగ్‌లేమ్మా. ఉద్యమమంతా చల్లారింది గదా. మళ్ళీ వేడెక్కాంటే ఏం చెయ్యాలా అని మాట్లాడుకున్నాం’’.

‘‘ఆ గాంధీ గారు ఏం చెయ్యమంటే అది చేస్తారు. దానికి మీ ఆలోచనేమిటి? మీరు చెప్పింది ఆయన ఒప్పుకుని చేస్తాడా?’’

‘‘ఆయనకి ఎన్నో పనులమ్మా. ఇక్కడ మనం ఒక్కొక్కరం ఏం చెయ్యాలో పిలిచి చెప్తారా? పెద్ద ఉద్యమమైతే ఆయన అందరికీ పిలుపిస్తాడు. మళ్ళీ పెద్ద సత్యాగ్రహం చేసే లోపల మనం ఊరికే కూర్చోలేం కదా’’.

‘‘ఊరికే ఎక్కడ కూర్చుంటున్నారు. దుర్గ కాకినాడలో సమావేశాలు జరిపి అరెస్టయిందిగా ` మధుర జైల్లో ఉందిట. ఆ మీనాక్షి అమ్మవారే కాపాడాలి.’’

‘‘శారదకు దుర్గను తల్చుకుంటే బాధనిపించింది. సత్యాగ్రహపు రోజుల్లో అందరితో కలిసి జైలుకెళ్ళటం వేరు. ఇప్పుడు తనొక్కతే వెళ్ళటం వేరు. అప్పుడు జైలంతా సత్యాగ్రహం స్నేహితులు. ఇప్పుడు ఒంటరిగా మామూలు దొంగలతో, ఖూనీ కోర్లతో – ఎలా ఉందో ? దుర్గకు తను కమ్యూనిస్టునని తెలిస్తే ఏమంటుందో ? కానీ చెప్పకూడదు. అన్నపూర్ణకూ చెప్పకూడదు. మూర్తికి మటుకు చెప్పాలి. చెప్పటమేంటి మూర్తిని పార్టీలో చేర్పించాలి. ఎందుకు? తనకెందుకు మూర్తి విషయం? తనకు కాకపోతే మరెవరికి? మూర్తి మంచి స్నేహితుడు. స్నేహితుల గురించి ఆలోచించటం తప్పెలా అవుతుంది? అసలీ తప్పు అనే ఆలోచనే తన మనసులోకి రాకూడదు. ఒక మనిషి మీద ప్రేమ, స్నేహం కలిగి మనసులో ఆనందం కలుగుతుంటే అది తప్పవటమేమిటి?’

భోజనం ముగించి తల్లి హెచ్చరికతో నిద్ర నటిస్తూ రాత్రంతా మేలుకుని ఉంది.

కమ్యూనిస్టు పార్టీ పనులు చురుకుగా సాగుతున్నాయి. ముఖ్యమైన పని, విద్యార్థులకు, కార్మికులకు, కమ్యూనిస్టు సిద్ధాంతాలు వివరించటమే. గ్రూపు సమావేశాలు ఏర్పాటు చేసుకుని వాటిల్లో మాట్లాడుతూ, చదువుతూ, చర్చిస్తూ –

ఇంకోవైపు కాంగ్రెస్‌ సోషలిస్టుగా కాంగ్రెస్‌ కార్యక్రమాలు కొన్నింటిలో పాల్గొనటం, ఆ మీటింగు ఏర్పాటు చేయటం.

కమ్యూనిస్టుపార్టీ సమావేశాలు అతి రహస్యంగా నిర్వహించాలి. అది ఎక్కడ ఎప్పుడు ఎంత రహస్యంగా నిర్వహించాలనేది నిర్ణయించటానికే ఎక్కువ సమయం పట్టేది. పత్రిక తీసుకురావటం మరింత కష్టంగా ఉండేది. అన్ని కష్టాలు పడుతూనే భగత్‌సింగ్‌ వర్థంతికి కరపత్రాలు ముద్రించారు. ఆ కరపత్రాలు చేతులో పట్టుకుని భగత్‌సింగ్‌ తనే అయినట్లు గర్వపడుతూ స్టేషన్‌లో, బీచిలో పంచింది శారద. ఆ కరపత్రం ఎలాంటిది? సలసలా రక్తాన్ని మరిగించే కరపత్రం. బ్రిటీష్‌ పాలాకుల  మీద ద్వేషాన్ని బుసబుస పొంగించే కరపత్రం. భగత్‌సింగ్‌ జీవించి ఉంటే తప్పక కమ్యూనిస్టు అయ్యేవాడు అనుకుంది శారద.

ఒకవైపు పరీక్షలు  తరుముకు వస్తున్నాయి. ఆఖరి సంవత్సరపు పరీక్షలు. ఈ పరిక్షయిన తర్వాత తండ్రి కోరిక ప్రకారం ఇంగ్లాండ్‌ వెళ్ళాలి. అది గుర్తొస్తే శారదకు నీరసం ఒస్తోంది.

పార్టీ పనులు, జాతీయోద్యమం, ఇక్కడి స్నేహితులు , తల్లి – అంతటినీ, అందరినీ ఒదిలి ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళాలంటే అసలు  మనసొప్పటం లేదు.

కానీ తండ్రి కోరిక. తన చిన్నతనంలో తండ్రితో రాజ్యలక్ష్మమ్మ అమ్మమ్మ అదే చెప్పింది. చివరి రోజుల్లో దగ్గరై తాతయ్యా అనిపించుకున్న వీరేశలింగం పంతులు గారూ అదే చెప్పారు.

ఏం చెయ్యాలి? పరీక్షలు, అప్రెంటిస్‌షిప్‌ అయ్యేసరికి దాదాపు సంవత్సరం పడుతుంది – అప్పుడు ఆలోచించొచ్చులే అని పక్కకు పెట్టేసింది. దేనినైనా మనసులో పెట్టుకుని కుమలటం శారద తత్త్వం కాదు. నిర్ణయం తీసుకుందా అందులో మనసు నిమగ్నం చేస్తుంది.

IMG (2)

కానీ ఇంగ్లండ్‌ ప్రయాణం అంత తేలికైంది కాదు. కేవలం నిర్ణయంతో జరిగేదీ కాదు. డబ్బుతో కూడిన పని. శారదకు తన కుటుంబపు ఆర్థిక స్థితి గురించి అంతగా తెలియదు. సుబ్బమ్మ, తన అన్నదమ్ములతో రామారావుగారి వైపు బంధువులతో కలిసి ఆ విషయాలు చూస్తోంది.  పొలాల మీద వచ్చే ఆదాయం తగ్గిపోతోందని, ఆర్థిక కాటకం వల్ల  రైతులు చాలా దరిద్రంలో ఉన్నారనీ, అప్పు చెయ్యక తప్పటం లేదనీ అపుడపుడు మేనమామ తల్లితో చెబుతుండటం వినేది. ఆర్థిక కాటకం గురించి శారద సంఘపు సమావేశాల్లో చర్చించేది కూడా –  విద్యార్థి మిత్రులందరూ దాని బారిన పడినవారే – ఊళ్ళనుంచి తల్లిదండ్రులు డబ్బు పంపలేకపోతున్నారు. ఉద్యోగాలు దొరకటం లేదు. అంతకు ముందు మూడు పూటలా తినే వాళ్ళు ఇపుడు రెండు పూటలే తింటున్నారు. ఒక్కోసారి సగం తిండితో సరిపెట్టుకుంటున్నారు.

శారద డబ్బు విషయాలు తల్లితో మాట్లాడబోతే ఆమె ఊరుకునేది కాదు.

‘‘అవన్నీ మేం చూసుకుంటాంగా -నువ్వు చదువుకో. నీ చదువు పూర్తయితే తర్వాత అన్నీ నువ్వే చూసుకుందువుగాని’’ అనేది.

శారద అంతటితో ఆ సంగతి వదిలేసేది.

ఇంటినిండా ఎప్పుడూ బంధువు, స్నేహితులు ఉంటూనే ఉంటారు. ఖర్చుకి మితిలేదు. తండ్రి ఉన్నప్పటి దర్జా లేదు గానీ ఇది తక్కువైంది అనుకోటానికీ లేదు. శారద చేతిలో డబ్బు నిలవదని సుబ్బమ్మగారి అభిప్రాయం. ఎవరైనా అవసరం అంటే చాలు అది తీర్చేదాకా శారద అల్లాడిపోయేది. సుబ్బమ్మగారికి అది కొంచెం కష్టంగా ఉండేది. శారద తనకంటూ పెట్టుకునే ఖర్చేమీ ఉండదు. నూలు చీరొ, ఖద్దరు చీరొ కడుతుంది. నగలేమీ పెట్టుకోదు. కమ్యూనిస్టు సిద్ధాంతాలూ, గాంధీగారి ప్రభావమూ ఆమెను మరింత నిరాడంబరంగా తీర్చిదిద్దాయి. కానీ తన చుట్టూ  ఉన్నవారి అవసరాలు చూడటం, అవి తీర్చటం తన బాధ్యత అనుకుంటుంది. ఈ స్వభావం ఆమెకు తండ్రి నుంచి వచ్చిందని సుబ్బమ్మ అంటుంది.

‘‘ఈ కాటకం ఇప్పట్లో పోయేలా లేదు. ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళి చదవటం జరిగే పనేనా’’ అందిసుబ్బమ్మ.

‘‘జరక్కపోతే మరీ మంచిది మానేద్దాం’’ అంది శారద ఉత్సాహంగా.

‘‘ఎంత కష్టమైనా పడాల్సిందే. ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళాల్సిందే. నేను బతుకుతున్నదే అందుకు’’ అంది సుబ్బమ్మ.

‘‘డబ్బు లేకుండా ఎలాగమ్మా’’

‘‘డబ్బు ఎలాగోలా పుట్టిస్తాను. నేను చూసుకుంటాను. ఇవాళ్టి నుంచీ నువ్వు అనవసరపు ఖర్చు తగ్గించు. నే చెప్పినట్టు విను’’ కాస్త గట్టిగా అంది.

‘‘అనవసరపు ఖర్చు నేనేం పెడుతున్నానమ్మా’’ తల్లి నుంచి ఎన్నడూ చిన్నమాట అనిపించుకోవటం అలవాటులేని శారదకు కళ్ళలో నీళ్లు తిరిగాయి.

‘‘నిన్ను ఎవరైనా అవసరంలో ఉన్నామని అడగటమే పాపం కదా – ఇవ్వకుండా ఊరుకుంటావా? అది కాస్త తగ్గించు, అంటున్నా. అంతకంటే ఏమీ లేదు’’.

‘‘ఎవరైనా పది రూపాయలు కావాని అడిగితే నేను ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళాలి. అంచేత ఇవ్వలేను అనమంటావా?’’ దు:ఖాన్ని మింగేసి నవ్వబోయింది శారద.

‘‘నువ్వేమంటావో నాకనవసరం – ఆ ఖర్చుకు నన్నింక డబ్బు అడక్కు.’’ శారద కోపంగా అక్కడినుంచి వెళ్ళింది గానీ తల్లి మాటల్లో అబద్ధం లేదు. చాలా ఖర్చు తగ్గిస్తే గానీ ప్రయాణం కుదరదు.

శారదతో పాటు చదువుతున్న సరళను, మార్తాను మిషనరీ వాళ్ళే పంపుతున్నారు.

శారద పరీక్షలు  పూర్తయ్యాయి. మిగిలిన విద్యార్థులంతా ఇళ్ళకు వెళ్ళారు. శారద తన పనుల్లో తానుంటూనే, కమ్యూనిస్టు సాహిత్యంతో పాటు ఇతర సాహిత్యం చదవటం, ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళటానికి కావసిన ఏర్పాట్లు చేసుకోవటంతో తీరిక లేకుండా ఉంది.

*

గమనమే గమ్యం-11

 

olga

ఆసుపత్రిలో ఆ రోజు విపరీతంగా పని మీద పడింది శారదకు. సరళ అనారోగ్యంతో నాలుగు  రోజులుగా రావటం లేదు. ఆడవాళ్ళ వార్డులో డ్యూటీ శారద మీద పడింది. ఉదయం ఆరు గంటలకే వెళ్ళిన శారద ఇంటికి తిరిగి వచ్చేసరికి రాత్రి ఎనిమిది గంటలయింది. చాలా అలసటతో వెంటనే స్నానం చేసి నిద్రపోవాలనుకుంటూ వచ్చిన శారదను వాకిట్లోనే ఆపింది సుబ్బమ్మ.

‘‘అమ్మాయ్‌ , ఇంతాలస్యమా? ఎవరొచ్చారో చూడు. పొద్దున్నించీ మేమిద్దరం నీకోసం చూస్తున్నాము’’.

తల్లి ముఖంలో ఉత్సాహం చూస్తుంటే ఎవరో ముఖ్యులే అనిపించింది. బంధువు కాకూడదు భగవంతుడా అనుకుంటూ గదిలోకి వెళ్ళింది.

పుస్తకం చదువుకుంటూ కూచున్న విశాలాక్షి శారదను చూసి నవ్వింది.

శారద విశాలాక్షిని గుర్తుపట్టలేదు.

‘‘నేను శారదా. విశాలాక్షిని. అన్నపూర్ణా, నువ్వు `నేను’’ శారద ఒక్క గంతులో విశాలాక్షి దగ్గరకొచ్చి భుజాలు  పట్టుకుని ఊపేసింది.

‘‘విశాలా, ఎన్నేళ్ళకు కనపడ్డావు. అన్నపూర్ణ కూడా ఈ మధ్య నిన్ను చూడలేదంది. ఎలా ఉన్నావు. ఏం చేస్తున్నావు. నాకు ఉత్తరాలన్నా రాయొచ్చుగదా ` ’’

‘‘ఉండు శారదా, కాస్త ఊపిరి తీసుకో. అన్నీ చెప్తాను’’

ఇద్దరూ చిన్నపిల్లల్లా  కారణం లేకుండా నవ్వుకున్నారు.

శారద స్నానం చేశాక సుబ్బమ్మ ఇద్దరికీ విందు భోజనం పెట్టింది.

ఇద్దరూ శారద గదిలో మంచం మీద చేరారు.

‘‘గుంటూరు ఒదల్లేదు అమ్మ. ఆమెతో పాటే నేనూ.  బాబుగారు పోయాక అన్నీ అమ్ముకుని గుంటూరు చేరాం కదా ` ఆ తర్వాత మన ఊరు వెళ్ళలేదు నేను. గుంటూరులో ఎన్నో జరిగాయి .తర్వాత ఎప్పుడన్నా తీరిగ్గా చెబుతాలే . నా చదువు మాత్రం ఆగకుండా చూసుకున్నా. అమ్మ నాటకాల్లో వేషాలు  వేయటంమొదలుపెట్టి చివరకు తనే ఒక నాటకం కంపెనీ పెట్టింది. బి.ఏ. పూర్తి చేసి కూర్చున్నాను. రెండేళ్ళు ఊరికే గడిచిపోయాయి. మద్రాసులో చదవాలని నా కోరిక. అమ్మని అక్కడ నాటకం కంపెనీ మూసి ఇక్కడ తెరవాలని ఒప్పించే సరికి బ్రహ్మ ప్రళయం అయింది. ఎలాగైతేనేం వచ్చాం. ఎడ్మిషన్లకు ఇంకా చాలా టైముందిగా. ఈ లోపల కాస్త స్థిరపడాలి. నాటకాల్లో వేషాలు  వేయటం తప్పదు ` ’’

శారద ఆశ్చర్యంగా వింటోంది. విశాల నటిస్తుందా?

‘‘ఏం చదవానుకుంటున్నావు?’’

‘‘ఎమ్‌.ఏ.  ఎకనామిక్సు’’.

‘‘ఎకనామిక్సా? ఎందుకు?’’

‘‘ఎందుకేమిటి? నాకిష్టం. పైగా రేపు దేశానికి స్వతంత్రం వస్తే దేశాన్ని ఆర్థికంగా ఎలా నడిపించాలో ఎకనామిక్సు చదివితేనే తెలుస్తుంది.’’

‘‘ఓ! ఆర్థిక శాస్త్రవేత్తవవుతావన్నమాట’’

‘‘నువ్వు డాక్టర్‌వి కావటంలా’’

‘‘పాపం అన్నపూర్ణ చదువే ’’ జాలిగా అంది శారద.

‘‘పాపం అని జాలిపడనక్కర్లేదు. అది రాజకీయాల్లో దిగిందిగా. దేశానికి స్వతంత్రం వస్తే ఏ మంత్రో అవుతుంది. మనిద్దరం దాని దగ్గర చేతులు కట్టుకుని నిల్చోవాలి’’.

ఇద్దరూ ఆ దృశ్యాన్ని ఊహించుకుని నవ్వుకున్నారు.

‘‘ఇప్పుడేం నాటకం వేస్తున్నారు?’

‘‘ఏముంది? శాకుంతలం’’.

‘‘నువ్వు శకుంతవా?’’

‘‘ఊ,  నా పాట వింటావా?’’

అభినయిస్తూ పాడింది  విశాలాక్షి . ముగ్ధురాలయి చూసింది శారద.

‘‘నువ్వు ఆర్థికశాస్త్రం చదవొద్దు ఏమొద్దు. హాయిగా నాటకాలు వేసుకో. జనం నీరాజనాలు పడతారు’’.

‘‘వెంటపడతారే తల్లీ. మగాళ్ళున్నారే. ఛీ, ఛీ . ఒదలరు. కానుకంటారు. షికారుకి రమ్మంటారు’’.

‘‘అంతమంది వెంటపడుతుంటే బాగానే ఉంటుందేమో’’.

‘‘తన్నబుద్ధేస్తుంది ఒక్కొక్కడిని’’

‘‘ఒక్కడన్నా నచ్చలేదా?’’

‘‘ఛీ! మగాడా? నచ్చటమా? వాళ్ళ వెకిలి వేషాలు చూస్తే నిప్పెట్టబుద్ధవుతుంది.’’

‘‘నీతోపాటు వేషాలు వేసే నటులలో ` దుష్యంతుడెవరు?’’

‘‘యాక్‌. బీడి కంపు’’

ఇద్దరూ పొట్టు చేత్తో పట్టుకుని నవ్వీ నవ్వీ ఆయాసపడ్డారు.

‘‘మీ అమ్మ వాళ్ళందరితో కంపెనీ నడుపుతోంది. నువ్వు వాళ్ళని అసహ్యించుకుంటున్నావ్‌.’’

‘‘మా అమ్మని చూస్తే నాకు కాస్త కోపంగానే ఉంటుందే. మంచిదే సమర్థురాలే . కానీ  ఏం చెప్పాలి? బాబు గారంటే అమ్మకి చాలా ప్రేమ. ఆయన పోయాక గుంటూర్లో గోవిందయ్య అనే ఆయన అమ్మకు దగ్గరయ్యాడు. మంచిగానే ఉండేవాడు. అండగా ఉంటాడ్లే అనేది అమ్మ. నాలుగేళ్ళకు ఏమయిందో మళ్ళీ రాలేదు. కనపడకుండా పోయాడు. ఇక తనకు తనే అండ అని నాటకం కంపెనీ పెట్టింది అమ్మ. ఇక చుట్టూ ఎంత మంది చేరారో. నన్ను నేను వాళ్ళందర్నించీ రక్షించుకోవాల్సి వచ్చింది. అమ్మకు తనను తాను రక్షించుకోటానికి ఒకటే సూత్రం తెలుసు. రంగనాధరావు అనే ప్లీడర్‌ని దగ్గరకు రానిచ్చింది. ఆయనగారి మనిషి అంటే ఇక ఎవరూ పిచ్చి వేషాలెయ్యరు అంది. నిజంగానే ఆయన మా జీవితంలోకి వచ్చాక నాకు కాస్త తెరిపి వచ్చింది. బి.ఏ చదువు పూర్తయింది. ఆయన హఠాత్తుగా చనిపోయాడు. కథ మళ్ళీ మొదటికి వచ్చింది. అమ్మ వయసయిపోయింది. నన్ను ఎవరి అండనైనా పెట్టాలని అమ్మ ఆలోచన. నాకు అక్కడే అమ్మను చూస్తే మండిపోతుంది. ఎమ్మే చదివి ఉద్యోగంలో స్థిరపడాని నా ఆలోచన. ఇద్దరం పోట్లాడుకుంటాం.

మా అమ్మ చాలా సమర్థురాలు. తెలివైంది. కానీ నేనావిడలా బతకను.’’ విశాలాక్షి ఆపకుండా చెప్పుకుపోతుంది. శారద తనకింతవరకూ తెలియని ప్రపంచాన్ని చూస్తున్నట్లు విశాలాక్షిని చూస్తోంది.‘‘నువ్వు మగపిల్లలతో  కలిసి చదువుతున్నావు. ఎవరినైనా ప్రేమించావా? ’’ అడిగింది విశాలాక్షి.

‘‘లేదు’’ అని నవ్వేసింది శారద.

‘‘ఇంత అందమైన నిన్ను ఎవరూ ఇష్టపడలేదా?’’

‘‘ఇష్టం, ప్రేమ, స్నేహం వీటి గురించి ఇప్పుడిప్పుడే ఆలోచిస్తున్నా’’

‘‘ఆలోచించు మరి. పెళ్ళి వయసు దాటిపోతోంది. ఇప్పటికే ఆలస్యమైంది.’’

‘‘పెళ్ళా? నేను పెళ్లి చేసుకోను.’’

olga title

విశాలాక్షి నవ్వేసింది. ‘‘అందరు ఆడపిల్లలు  అనేమాటే నువ్వూ అన్నావు. ఐనా నువ్వెందుకు పెళ్ళి చేసుకోవు? నేను పెళ్ళి చేసుకోనన్నానంటే దానికో అర్థముంది’’.

‘‘ఏంటో ఆ అర్థం?’’

‘‘నన్ను ఏ మగవాడూ గౌరవంతో, ప్రేమతో పెళ్ళాడడు కాబట్టి. నా కులం, మా అమ్మ, ఈ నాటకాలు, వీటన్నిటినీ చూసి నన్ను ఎవరైనా గౌరవిస్తారా? నా అందం చూసి వస్తారనుకో. వాళ్ళు నాకక్కర్లేదు. నా పెళ్ళి అసాధ్యం’’.

‘‘అంత అసాధ్యం కాదులే. లోకం మారుతోంది. నాకు డాక్టర్‌గా నా వృత్తి, దేశ స్వాతంత్రం ఇవి తప్ప పెళ్ళీ, పిల్లలూ ఒద్దనుకుంటున్నా’’.

‘‘ఓ! అన్నపూర్ణ పిచ్చి నీకూ ఉందా?’’

‘‘పిచ్చేమిటే? నీకు స్వతంత్రం ఒద్దా?’’

‘‘కావాలే .చాలా చాలా స్వతంత్రాలు కావాలి. కానీ అన్నిటికంటే ముందు ఈ స్వతంత్రం కావాలంటున్నవాళ్ళు నన్ను మనిషిగా చూడాలి. నన్ను ఆడదానిగా చూసి వెంటబడే మనుషుల నుంచి స్వేచ్ఛ కావాలి. నా కులం నుంచి నా వృత్తి నుంచి బైటపడి బతికే స్వతంత్రం కావాలి. గౌరవప్రదమైన ఉద్యోగం చేసి డబ్బు సంపాదించుకునే స్వతంత్రం కావాలి. నా బతుకు నన్ను బతకనిచ్చే స్వతంత్రం కావాలి’’.

‘‘దేశం స్వతంత్రమైతే అవన్నీ నీకు వస్తాయి’’.

‘‘నువ్వు పిచ్చిదానివా? నన్ను పిచ్చిదాన్ననుకుంటున్నావా? ఏమీరావు. నా బతుకు మారాలంటే స్వతంత్రం చాలదే ` ఇంకా చాలా కావాలి. అవేంటో నాకు తెలియదు’’.

‘‘ఏమిటో తెలియనిదేదో రావాలంటే ముందు స్వతంత్రం రావాలి. జాతికి గౌరవం లేనిది నీకెలా వస్తుంది?’’

‘‘తోటి మనిషిని గౌరవించలేని జాతికి స్వతంత్రం ఎలా వస్తుంది? ఆ స్వతంత్రంతో ఎవరికైనా ఏం జరుగుతుంది?’’

‘‘నువ్వు మరీ నిరాశావాదిలా మాట్లాడుతున్నావు?’’

‘‘నా అంత ఆశావాది ఇంకొకరు లేరు. నా స్థానంలో నువ్వుంటే కూడా నాలా ఆశతో బతికే దానివా అనేది నాకు అనుమానమే. నేనింత హీనస్థితిలో కూడా కలలు కంటున్నా. ఎమ్మేపాసవుతా. ఇంకా పరీక్షలు రాస్తా. పెద్ద అధికారి నవుతా .  నా హోదా చూసి అందరూ నన్ను గౌరవిస్తారు. నేను రాగానే లేచినిలబడతారు. నా వెనక చెప్పుకుంటారేమో ఈమె తల్లి ఫలానా .ఈవిడా నాటకాల్లో వేషాలు  వేసేదట. కానీ నా ముందు నోరెత్తలేరుగా. అలాంటి అధికారం సంపాదిస్తా. ఆ ఆశతో బతుకుతున్నా’’

శారద విశాలాక్షి చేతిని తన చేతిలోకి తీసుకుని ధైర్యానిస్తున్నట్లు గట్టిగా తట్టింది.

‘‘నీ ఆశ నెరవేరుతుంది. నే చెప్తున్నాగా’’

వాళ్ళిద్దరూ ఆ రాత్రి నిద్రపోలేదు.

***

 

గమనమే గమ్యం-10

 

 

Volga-1ఐతే ఆ తర్వాత ఇక శారదకే కాదు ఎవరికీ ఏమీ ఆలోచించే సమయం లేదు. దండియాత్ర మొదలైంది. అది దావానలంలా పాకింది. దేశమంతా ఉప్పు ఉడుకుతోంది. మద్రాసు సముద్రం మాత్రం చల్లగా ఉంది. మద్రాసు నిశ్శబ్దాన్ని చూస్తే శారదకు ఆశ్చర్యంగా ఉంది. ఆవేశమూ కలుగుతోంది. దుర్గ ఏం చేస్తోంది?

రెండు మూడు రోజులు  ఆందోళనతో గడిచిన తర్వాత దుర్గను కలిసి మాట్లాడాలని బయల్దేరుతుంటే దుర్గే శారద ఇలలు వెతుక్కుంటూ వచ్చింది. అదే మొదటిసారి దుర్గ ఈ ఇంటికి రావటం. శారద సంతోషంతో పొంగిపోతూ దుర్గ భుజాల చుట్టూ చేయి వేసి గలగలా నవ్వుతూ దుర్గను తల్లి దగ్గరకు తీసికెళ్ళింది. ఇక సుబ్బమ్మగారి హడావుడి చూసి తీరాలి. సుబ్బమ్మ గారు అతిథులను చూస్తే ఆగలేరు. అందులోనూ తనకు ఇష్టమైన వాళ్ళంటే మరీ .  ఆమె పెట్టినవన్నీ తినాలి. చెప్పేవన్నీ వినాలి. శారద దుర్గను తల్లినుంచి రక్షించి మేడమీదకు తీసికెళ్ళింది.

‘‘చూశావా దుర్గా! గాంధీగారు సత్యాగ్రహంలోకి ఆడవాళ్ళు అప్పుడే రావల్సిన అవసరం లేదంటున్నారు. నువ్వేం చేస్తావు?’’

‘‘నేను చెయ్యవలసింది చేసేశాను.  గాంధీగారికి ఉత్తరం రాశాను. ఆయన ఒప్పుకుంటారు. ఆయన అనుమతించకపోయినా నేను శాసన్లోల్లంఘనం చేసి తీరతాను. ప్రజల చేత చేయిస్తాను’’ దుర్గ కళ్ళు జ్యోతుల్లా ప్రకాశిస్తున్నాయి.

‘‘నువ్వు గాంధీగారి శాసనాన్ని కూడా ఉల్లంఘిస్తావా?’’

దుర్గ ధీరలా పలికింది.

‘‘శాసనం అన్న మాటకే తల ఒంచకూడదు. శాసనరూపంలో ఎవరేం చెప్పినా  ఉల్లంఘించాల్సిందే. అది గాంధీగారు నేర్పిందే’’

‘‘ఔను. కానీ ఏం చేస్తావు? ఎలా చేస్తావు?’’

‘‘పంతులు గారు రెండు రోజుల్లో మద్రాసు వస్తారు. ఆయనతో,  ప్రకాశం గారితో మాట్లాడి మద్రాసులో నిప్పురాజెయ్యాలి. ఉప్పు వండాలి’’.

‘‘ప్రకాశం గారు గుంటూరు, బెజవాడ వెళ్తానంటున్నారుగా?’’

‘‘అక్కడ నాయకులెందరో ఉన్నారు. అంతగా అయితే ఒకసారి వెళ్ళి వాళ్ళను ఉత్సాహపరిచి రావొచ్చు. కానీ మద్రాసు ఇంత పెద్ద నగరం. బ్రిటీష్‌వాళ్ళ పరిపాలనా కేంద్రంలో చిన్ననిప్పురవ్వ కూడా లేకుండా ఉంటే ఎలా? అది వాళ్ళ బలమనుకోరూ?’’

‘‘ఐతే నువ్వు సిద్ధమయ్యావా?’’

‘‘సిద్ధమయ్యాను శారదా? మరి నువ్వు?’’

‘‘నాకీ చదువనే బంధం ఒకటుందిగా.నాన్నకు మాటిచ్చాను. చదువుకి భంగం రాకుండా ఏం చెయ్యగలనో అదంతా చేస్తాను’’

‘‘నువ్వు చాలా చెయ్యాలి. చేస్తావు. నాకు తెలుసు’’

‘‘మా అన్నపూర్ణ ఇప్పుడు కాకినాడలో ఉంది. తను కూడా సత్యాగ్రహం చేస్తుంది. నాకు తెలుసు.’’

ఇద్దరికీ సత్యాగ్రహం ఎలా చెయ్యాలో, ప్రజలను ఎలా సమీకరించాలో ఎంత మాట్లాడుకున్నా తనివి తీరటం లేదు.

దుర్గ ఇక వెళ్ళాల్సిన సమయం అయిందంటూ లేచింది. చివరిగా తన భయమూ శారదతో చెప్పింది.

‘‘మనం ఇన్ని ఆలోచిస్తున్నామా. ఆ నాయకులు  వచ్చి హఠాత్తుగా నిర్ణయాలు  చేసేస్తారు. మనం అనుసరించాల్సిందే. వివరించే వ్యవధానం కూడా తీసుకోరు. ఉద్యమంలో నాయకుల్ని ఎదిరిస్తే అది ఉద్యమానికి హాని చేస్తుందంటారు. మనం వాళ్ళ పొరపాట్లను చెప్తూ ఒక్క మాట మాట్లాడటానికి ఎంతో ఆలోచించాలి. ఈ లోపల  జరగాల్సిన నష్టం జరిగే పోతోంది. నాయకులు ఉండాలి , కానీ ఇలా ఉండకూడదనిపిస్తుంది’’.

దుర్గ మనసులో ఎంత ఆవేదన ఉందో అర్థమైంది శారదకు.

‘‘దుర్గా ` నువ్వే నాయకురాలివి. నీలో ఆ స్వభావం ఉంది. నిన్ను చూసి అందరూ ప్రేరణ పొందుతారు’’.

దుర్గ నవ్వింది.

‘‘నేను సాహసంతో చేసే పనులను జనం మెచ్చుకుంటారు. ఆ సాహసాలు  కావాలి. కానీ నా ఆలోచనలను, నా మేధస్సు వీటిని అంగీకరించటం పురుషులకు అంత తేలిక కాదు. ఆడవాళ్ళను అలా గుర్తించటానికి ఇంకా సమయం రాలేదేమో  ’’

శారద దుర్గ నిరాశను తగ్గించాలనుకుంది.

‘‘ఎందుకు రాలేదు. సరోజినీ నాయుడిని గుర్తించటం లేదా?’’

‘‘ఆమె చదువు, ఆ చొరవ, ఆ దూసుకుపోయే తత్త్వం, సాహసం తెలివి ఇవన్నీ ఒక పురుషుడికి ఉంటే ఇంకా పెద్ద నాయకుడు అయ్యేవాడు.  ఇన్నీ ఉన్నా సరోజినీ నిర్ణయాలు  చేసే స్థాయిలో లేదేమో అనిపిస్తుంది.’’

‘‘కాలం మారుతుంది దుర్గా, మనమూ నిర్ణయాలు  తీసుకుంటాం. అన్ని పనులూ  చేస్తాం’’

‘‘ఔను. చెయ్యాలి. మనం చాలా పనులు  చెయ్యాలి. ముందు మద్రాసులో సత్యాగ్రహం ప్రారంభించాలి. దానిలో ఎవరు కాదన్నా నేను ముందుంటాను.’’

దుర్గను మెచ్చుకోలుగా చూసింది శారద.

దుర్గ కాసేపు సుబ్బమ్మగారితో కబుర్లు చెప్పి వెళ్ళిపోయింది.

మరో రెండు మూడు రోజు మద్రాసు నిస్తబ్దంగానే ఉంది. గుంటూరు, కృష్ణ మండలాల్లో సత్యాగ్రహం మొదలయిందని వార్తలొస్తున్నాయి.

ప్రకాశంగారు విజయవాడ బయల్దేరుతుండగా వెళ్ళి ఆయన్ని మద్రాసులో ఈ నిశ్శబ్దమేమిటని నిలదీసింది. ఒక్కరోజు అటు వెళ్ళి వచ్చి మద్రాసు సంగతి చూస్తానన్నాడాయన.

నాగేశ్వరరావు పంతులు  గారిని కూడా సంప్రదించి దుర్గ రంగంలోకి దూకింది.

olga title

పేటలన్నీ తిరిగింది. ప్రతి ఇంటి వాకిలీ తట్టింది. ఆమెకు మరికొందరు స్త్రీలు  తోడయ్యారు. పెద్దా, చిన్నా, బీదా, గొప్పా తేడాలు  లేకుండా వచ్చారు. దుర్గ అందరినీ నడిపించింది. ప్రకాశం గారు రావటంతో అందరిలో ఉద్రేకం రెట్టింపయింది. ఊరేగింపులు  మొదయ్యాయి. పోలీసులకూ, లాఠీచార్జీకూ భయపడే వారెవరూ లేరు. శారద అంతా చూస్తూనే ఉంది. దూరంగా ఉండక తప్పలేదు. కాలేజీ మానేందుకు లేదు. పరీక్షలు  తరుముకొస్తున్నాయి.

శారద లోపల్నించి వస్తున్న ఆవేశాన్ని ఉద్రేకాన్ని అదుపు చేసుకోలేక సతమతమవుతోంది.

ఆసక్తి లేకుండానే ఆస్పత్రికి కాలేజీకి వెళ్ళివస్తోంది. ఆ రోజు శారదకు ఏదో జరుగుతుందనిపించింది. తన జీవితంలో ఏదో చిన్న మార్పయినా రావానీ వస్తుందనీ అనిపించింది.

ఉద్వేగాన్ని అణుచుకుంటూ ఆస్పత్రికి నడుస్తోంది.

ఎదురుగా గుంపుగా యువకులు నినాదాలు  చేసుకుంటూ వస్తున్నారు. శారద ఉత్సాహంగా వారివైపు నడుస్తోంది. అందులో శారద మిత్రులు కూడా ఉన్నారు. సుదర్శనాన్ని దూరం నుంచే పోల్చుకుంది. అతను చదువు పూర్తిచేసి పత్రికా విలేకరిగా పనిచేస్తున్నాడు. శారదకు మంచి మిత్రుడు. వాళ్ళ నినాదాలు  విని జనం కూడా వస్తున్నారు. ఇంతలో వాళ్ళను తరుముతున్నట్లే వెనుకనుంచి పోలీసులు  వచ్చి పడ్డారు. గుంపు చెల్లాచెదరయింది. కొందరు పారిపోయారు. కొందరు అలాగే నినాదాలిస్తూ నిలబడిపోయారు. పోలీసు లాఠీలు  పైకిలేచాయి. యువకుల శరీరాల మీద అవి విరుగుతున్నాయి. శారద పరిగెత్తుతూ అక్కడికి వెళ్ళేసరికి కిందపడిన యువకులను ఒదిలి కొందరిని అరెస్టు చేశామని తీసుకెళ్ళారు పోలీసులు. రక్తసిక్తమైన బట్టలతో దెబ్బలతో నేలమీద పడి ఉన్నారు నలుగురు. శారద వాళ్ళను ఒక్కొక్కరినే లేపి పక్కనున్న చెట్టు కిందికి చేర్చింది. అందులో సుదర్శనం ఉన్నాడు. అందరికంటే అతనికే ఎక్కువ దెబ్బలు  తగిలాయి.

‘‘మీరు శారద కదా’’ అన్నాడు వారిలో ఒక యువకుడు.

‘‘ఔను. మీకెలా తెలుసు?’’

‘‘చాన్నాళ్ళక్రితం గాంధీగారి మీటింగులో చూశాను. ఆ రోజు సభలో గాంధీ గారెంత ఆకర్షణో మీరూ అంత ఆకర్షణ’’

నొప్పిలో కూడా అతని కళ్ళు నవ్వుతున్నాయి.

శారద గంభీరమైపోయింది.

‘‘బాధ్యతగ పనులు  చేస్తూ మీరలా మాట్లాడకూడదు. మీరిక్కడే కూచోండి. నేను టాక్సీ దొరుకుతుందేమో తీసుకొస్తాను. హాస్పిటల్‌కి తీసుకెళ్తాను’’ అంటూ టాక్సీ కోసం వెళ్ళింది.

పదిహేను నిమిషాపైనే పట్టింది శారద టాక్సీలో వచ్చేసరికి. అందరినీ ఆసుపత్రికి తీసుకెళ్ళింది. ముగ్గురికి చిన్నదెబ్బలే ప్రమాదం లేదని కట్టు కట్టి మందులిచ్చి పంపారు.

సుదర్శనానికి తలమీద పెద్ద దెబ్బ తాకింది. ఒకటి రెండు రోజులు  ఆస్పత్రిలో ఉంటే మంచిదన్నారు.

శారద సుదర్శనాన్ని ఆస్పత్రిలో చేర్పించి, అతనికి కావలసిన ఏర్పాట్లు చూసి ఆ తర్వాత క్లాసుకి వెళ్ళింది. అప్పటికే ఒక క్లాసు అయిపోయింది. అప్పుడు అందరిముందూ క్షమాపణ చెప్పటం కంటే ముందే వెళ్ళి వివరిస్తే మంచిదనుకుంది శారద.

శారదను చూడగానే ఆ తెల్ల ప్రొఫెసర్‌ ముఖం ఎర్రబడిరది.

‘‘మీ ఇండియన్స్‌కి అసలు బుద్ధిరాదు’’ అంటూ మొదలుపెట్టాడు.

శారద జేవురించిన ముఖంతో ‘‘ఔను సరే మా ఇండియన్స్‌కి బుద్ధిలేదు. ఉంటే బ్రిటీష్‌వాళ్ళు మమ్మల్ని పరిపాలించగలిగేవారా? బుద్ధి రావటం కూడా కష్టమే. వచ్చేది ఉంటే మిమ్మల్ని సహిస్తూ కూచుంటామా?’’

ఆ ప్రొఫెసర్‌కి కోపం కట్టు తెంచుకుంది.

‘‘ఏం మాట్లాడుతున్నావు? ఎవరితో మాట్లాడుతున్నావో తెలిసే మాట్లాడుతున్నావా?’’

‘‘తెలుసు సర్‌ ` ఒక బ్రిటీష్‌ ప్రొఫెసర్‌తో మాట్లాడుతున్నాను. విద్యార్థి క్లాస్‌కి రాలేకపోతే కారణం ఏమిటని అడిగి తెలుసుకోవానే అవసరం ఉందనుకోని అహంకారపు బ్రిటీష్‌ ప్రొఫెసర్‌తోటి. నేను మీ క్లాసుకి రాకపోవటానికి కారణం అనాగరికమైన మీ పోలీసు వ్యవస్థ సర్‌’’

‘‘వాట్‌’’

‘‘ఔను. వందేమాతరం అన్నందుకు లాఠీలు విరిగేలా, యువకుల తలలు బద్దలయ్యేలా కొట్టమని ఆదేశించిన అనాగరిక బ్రిటీష్‌ పోలీసులు .  చెప్పండి సర్‌ . అది అనాగరికత కాకపోతే మరేమిటి? మమ్మల్ని అనాగరికులని హేళన చేస్తారే. మీ నాగరికత ఏమిటి సర్‌. అమాయకు ప్రాణాలు  తియ్యటమేనా? అది ఆటవికం సర్‌ ’’

‘‘మిస్‌. శారదా ` వాట్‌ హాపెన్‌డ్‌ ?టెల్‌ మి ఎవ్రీథింగ్‌’’.

శారద అంతా వివరించి చెప్పిన తీరుకి ఆ ప్రొఫెసర్‌ చల్లబడ్డాడు. ఆయన కూడా వచ్చి సుదర్శనాన్ని చూశాడు. పోలీసుల తరపున ఆయన క్షమాపణ చెబుతానన్నాడు. శారదను మెచ్చుకుని వెళ్ళాడు.

olga

‘‘మంచి సివిలైజ్‌డ్‌ మాన్‌’’ అన్నాడు సుదర్శన్‌.

శారద తేలికగా నవ్వేసింది.

‘‘ఇంతమాత్రం నాగరీకంగా ఉండటం కష్టమేమీ కాదు. నేనీయనను ఒదలబోవటం లేదు. జరిగినది, జరుగుతున్నదీ అన్యాయమని ఈయన గారి చేత ప్రభుత్వానికి లేఖ రాయిస్తాను. దానికేమంటాడో దాన్ని బట్టి తెలుస్తుంది ఈయనెంత నాగరీకుడో ` ఇంక నేను వెళ్తాను’’ శారద కూడా బాగా అలిసిపోయింది.

‘‘చాలా సహాయం చేశావు శారదా. మళ్ళీ కనపడతావుగా’’

‘‘ఎందుకు కనపడను? రాత్రికి భోజనం తెస్తాను. నువ్వీ ఆస్పత్రిలో ఉన్నంతవరకూ నా అతిథివి. రోజూ కనబడతాను’’.

‘‘ధన్యుడిని. ధన్యవాదాలు’’.

‘‘ధన్యవాదాలు చెప్పాల్సింది నేను. మిమ్మల్నందరినీ ఇక్కడికి తెచ్చినపుడు నాకు మంచి ఆలోచన వచ్చింది. ఇక్కడి మెడికల్‌ విద్యార్థులను ఒక గ్రూపుగా చేసి సత్యాగ్రహులకు ప్రథమ చికిత్స నుంచీ అవసరమైన సేవలూ  చికిత్సలూ చేయటానికి పంపాలనుకుంటున్నాం. సాయంత్రం ఒక సమావేశం ఏర్పాటు చేస్తున్నాను. వస్తాను’’.

వెళ్తున్న శారదను మెచ్చుకోలుగా చూస్తూ ఉండిపోయాడు సుదర్శనం.

సత్యాగ్రహం తీవ్రంగానే నడుస్తోంది. దుర్గ మద్రాసంతా తానై తిరుగుతోంది. దుర్గను అరెస్టు చేశారనే పుకార్లు ప్రబలుతున్నాయి. శారద అతి ప్రయత్నం మీద దుర్గను కలిసి తను తయారుచేసిన వైద్యుల బృందాన్ని పరిచయం చేసింది. దుర్గను చూస్తే ఒక శక్తిని చూసినట్లే అనిపించింది వారికి. పూర్వపు దుర్గకూ ఇప్పటి దుర్గకూ పోలికే లేదు. ఓర్పుగా భర్తకు సేవ చేసే దుర్గ ఇపుడు ఉత్సాహం, ఉద్రేకం, ఆవేశం, ఆలోచన అన్నీ ఒకచోటకు చేరి మానవహారం దాల్చిన మహా చైతన్యంలాగ ఉంది. శారదకు అన్నీ ఒదిలేసి దుర్గతోపాటు ఉండిపోవాలనిపించింది.

సత్యాగ్రహులు ,దెబ్బలు  తిన్నవారు శారద బృందం దగ్గరకు వస్తున్నారు. వాళ్ళ దెబ్బలు  చూస్తుంటే శారద గుండె మండిపోతోంది. వాళ్ళకా దెబ్బలు  తగలకుండా చూసే అవకాశం లేదు. దెబ్బలు తగిలాక వైద్యం చెయ్యాలి.

కొన్నాళ్ళకు దుర్గ కనబడటం మానేసింది. అరెస్టు చేశారనీ, తప్పించుకు తిరుగుతోందనే, ఎక్కడంటే అక్కడ ప్రత్యక్షమవుతోందనే వార్తలు  వస్తున్నాయి.

సుదర్శనం పత్రికలో ఉద్రేకపూరితమైన వ్యాసాలు  రాస్తున్నాడు. మూర్తి సత్యాగ్రహులలో ఒకడిగా వెళ్ళి దెబ్బలు  తిని పడి ఉన్నాడు. రామకృష్ణ, మిగిలిన విద్యార్థి మిత్రులంతా తమ తమ ఊళ్ళకు తరలివెళ్ళి అక్కడ సత్యాగ్రహం జరిగేలా ఉద్యమించారు.

శారద క్షణం తీరిక లేకుండా పనిచేస్తోంది.

రైల్వే కార్మికులు సమ్మెకు దిగుతున్నారని సుదర్శనం చెబితే ఆ నాయకులను కలిసి వచ్చింది.

ఎన్ని చేస్తున్నా అసంతృప్తే. తను సత్యాగ్రహం చెయ్యలేదు. అరెస్టు కాకూడదు. చదువుకు అంతరాయం కలగకూడదు. ఎందుకు తనీ చదువుకు బందీ అయింది? దుర్గ కూడా చదువు మానవద్దంటుంది. దేశం ఇలా మండుతుంటే ఆ జ్వాలల్లో దూకకుండా, పుస్తకాలు  కట్టకట్టి ఆ మంటల్లో పారెయ్యకుండా చదవటం దుర్భరంగా ఉంది శారదకు.

క్రమంగా ఉద్యమం ఊపు తగ్గుతోంది. అరెస్టు, అరెస్టు, జైళ్ళు నిండిపోతున్నాయి.

దుర్గాబాయి, అన్నపూర్ణా వెల్లూరు  జైల్లో  ఉన్నారని కచ్చితమైన సమాచారం వచ్చింది.

శారదకు వెళ్ళి వాళ్ళిద్దరినీ చూసి అభినందించి రావాలనే కోరిక పుట్టి అది మహోధృతమైంది.

కానీ వాళ్ళతో ఏ బంధుత్వమూ లేదు. అనుమతి ఎలా దొరుకుతుంది వారిని చూడటానికి.

వెల్లూరు  వెళ్ళొచ్చు. అక్కడ మెడికల్‌ కాలేజీలో స్నేహితులను కలవొచ్చు. కానీ జైలుకి ఎవరు రానిస్తారు?

ఒక ప్రయత్నం చేసి చూద్దామనుకుంది. సత్యాగ్రహుల మీద పోలీసు చర్యను అన్యాయమన్న ప్రొఫెసర్‌ తనకీ విషయంలో సహాయ పడగలడేమో ఒక రాయి వేసి చూద్దామనుకుంది.

అన్నపూర్ణకూ, తనకూ చిన్ననాటి నుంచీ ఉన్న స్నేహాన్ని వర్ణించి చెప్పి ఆయనలో సానుభూతి రేకెత్తించింది.

ఆయన ఆలోచించి తప్పక సహాయపడతానన్నాడు. సహాయం చేశాడు కూడా. ఆ ప్రొఫెసర్‌ అన్నగారు వెల్లూరు ఆసుపత్రిలో డాక్టరు. వెల్లూరు  జైలు  అధికారికి మంచి స్నేహితుడు.

అతన్నించి ఉత్తరం ఒకటి శారదకు ఇప్పించాడు. శారద ఆఘమేఘాల మీద వెల్లూరు  వెళ్లింది.

జైలు  అధికారి ఉత్తరం చూసి కూడా సందేహంలో పడ్డాడు. శారద జైల్లోని వాళ్ళకు ఏదైనా సమాచారం తెచ్చిందా అనేది అతని సందేహం.

శారద పదే పదే అభ్యర్థిస్తుంటే చివరకు కాదనలేకపోయాడు.

ఖైదీలు బంధువులని  కలుసుకునే గదిలో ఆరాటంగా కూచుంది శారద. ముందుగా ఎవరొస్తారు? దుర్గా ? అన్నపూర్ణా ? ఎలా ఉన్నారో ? ఏమంటారో?ప్రతిక్షణం నిదానంగా గడుస్తోంది. చివరికి అన్నపూర్ణ వచ్చింది.

శారద లేచి కౌగిలించుకుంది. ఇద్దరి కళ్ళల్లో నీళ్ళు.

olga title

అన్నపూర్ణ బాగా చిక్కిపోయింది. సన్నటి శరీరంలో ఎత్తుగా ఉన్న పొట్ట. శారద అవునా అన్నట్టు చూసింది.

ఔనన్నట్టు నవ్వింది అన్నపూర్ణ.

‘‘జైల్లో పుడుతుందా నీ కూతురు. నువ్వు చాలా నీరసంగా ఉన్నావు’’.

‘‘నీరసం లేదు. ఏం లేదు. మన వాళ్ళంతా నాకు ఎక్కడెక్కడి నుంచో మంచి తిండి తెచ్చి మెక్కబెడుతున్నారు. మొన్ననే నా సీమంతం కూడా చేశారు’’ దర్జాగా చెప్పింది అన్నపూర్ణ.

‘‘సీమంతమా?’’

‘‘ఔను. దుర్గ ఉందిగా. ఊరుకుంటుందా? ఎంత హడావుడీ చేసిందనీ! అందరూ తలా రూపాయి, అర్దా వేసుకున్నారు. పూలు , పళ్ళూ తెప్పించారు. దానికి వార్డెన్‌ని ఎలా ఒప్పించిందో దుర్గకే తెలియాలి. తనే నాకు పూలజడ వేసింది. పాటలు , నృత్యాలు  ఒకటి కాదనుకో. సందడే సందడి. ఇంటి దగ్గరుంటే మీ అన్నగారు సీమంతమా గాడిదగుడ్డా అని తీసి పారేసేవారు. ఇక్కడ నాకు జరగని ముచ్చట లేదనుకో’’.

అన్నపూర్ణ జైలు  జీవితమంతా శారదకు చెబుతుంటే కాలం తెలియలేదు.’’

‘‘అసలు  దుర్గను జైల్లో  చూడాలి. శిక్ష అనుభవిస్తున్నానన్న స్పృహే లేదు. ఏదో సంబరంలో పాల్గొనటానికి వచ్చినట్లుంది. మేమంతా అప్పుడప్పుడు ఇంటి గురించి బెంగపడుతుంటాం. దుర్గ వచ్చి ఏదో ఒకటి చేసి బెంగ పోగొడుతుంది’’.

శారద తను తయారు చేసిన విద్యార్థుల గ్రూపు గురించి చెప్పింది.

‘‘ఇప్పుడు మాకంత పని లేదు. ఉద్యమం చల్లారుతోంది క్రమంగా. ఎందుకో తెలియటం లేదు. ఇపుడు నాకు రైల్వే కార్మికుల సమ్మె గురించే ఆశ ` అన్నపూర్ణా ఆ కార్మికులను చూస్తుంటే గుండె నీరయిపోయిందే . ఎంత దరిద్రం, దైన్యం’’

శారద మద్రాసు విశేషాలు  చెబుతుండగా సమయం దాటిపోయిందని అన్నపూర్ణకు పిలుపు వచ్చింది. అన్నపూర్ణ వెళ్ళిపోయింది.

జరిగిందంతా కలా నిజమా అనుకుంటూ మద్రాసు వచ్చేసింది శారద.

*

గాంధీ – ఇర్విన్‌ ఒడంబడిక గురించి పేపర్లన్నింటిలో ప్రముఖంగా వచ్చింది. చేసిన సత్యాగ్రహానికి, త్యాగాలకూ, చిందిన రక్తానికి ఏమైనా ప్రయోజనం ఉందా అని యువతరం ఆవేశపడుతున్నపుడే భగత్‌సింగ్‌ని, అతని సహచరులను ఉరి తీశారు.

శారద ఆ వార్త విని అచేతనంగా ఉండిపోయింది చాలాసేపు.

సుదర్శనం చాలా ఆందోళనతో వచ్చాడు శారద దగ్గరకు.

ఇద్దరూ కలిసి మైలాపూర్‌ సముద్ర తీరంలో చాలాసేపు మాటలు  లేకుండా కూర్చుండి పోయారు.

సుదర్శనం ముఖం, శరీరం అంతా చెమటతో తడిసిపోయింది.

‘‘కాసేపు సముద్రంలో ఈతకొట్టి రా సుదర్శనం. చల్లబడతావు’’ అంది శారద అతని ఉద్రేకాన్ని చూసి నవ్వుతూ.

‘‘నీకు నవ్వెలా వస్తోంది శారదా. భగత్‌సింగ్‌ని తల్చుకుంటే నాకు దు:ఖం ఆగటం లేదు. ఇంత అన్యాయమా?’’ సుదర్శనం ఏడ్చేశాడు.

‘‘ఈ దేశంలో అన్యాయం లేనిదెక్కడో చెప్పు. అన్యాయాన్ని సహించటం అలవాటు చేసేశారు’’.

‘‘కానీ శారదా, గాంధీ ఎలా దీనిని చూస్తూ ఊరుకున్నారు? ఆపటానికి ఎందుకు ప్రయత్నించలేదు? నాకు గాంధీ మీద విశ్వాసం పోయింది. చాలా కోపంగా ఉంది.’’

‘‘ఒద్దు సుదర్శనం.  విశ్వాసాన్ని పోగొట్టుకోకు. ఇవాళ దేశానికి గాంధీ మాత్రమే ఆశాకిరణంలా ఉన్నారు. ఆయనని కూడా నమ్మకపోతే మనం బతకలేం’’.

‘కానీ ఆయనేం చేశాడు ` వైస్రాయితో జరిపిన చర్చల్లో భగత్‌సింగ్‌ ఉరిని ఆపాలనేది ఒక షరతుగా ఎందుకు పెట్టలేదు’’ తీవ్రత ఆగటం లేదు సుదర్శనం కంఠంలో.

‘‘ఏమో? ఎందుకు పెట్టలేదో? నమ్ము. సకారణంగానే గాంధీ అలా చేశారని నమ్ము. ఆ మాత్రం నమ్మకం లేకపోతే శాంతి ఉండదు. బతకటం కష్టమైపోతుంది. నేను విశ్వసిస్తున్నాను. నీకూ చెబుతాను నా విశ్వాసానికి కారణాలను. కారణాలతో పనిలేకుండా లక్షలమంది విశ్వసిస్తున్నారు గాంధీని. ఆ ఆధారాన్ని ఒదలొద్దు’’ సుదర్శనం భుజం మీద చేయి వేసింది శారద.

‘‘కానీ శారదా! భగత్‌సింగ్‌ ఎంత ధైర్యంగా ఉరికంబమెక్కారో తెలుసా? తృణప్రాయంగా చూశాడు ప్రాణాన్ని. పాట పాడుతూ ఉరికంబం ఎక్కాడు’’ సుదర్శనానికి దు:ఖం ఆగటం లేదు. వెక్కి వెక్కి ఏడ్చాడు.

శారద కళ్ళనుంచి నీళ్ళు కారుతున్నా అవి వెలుగుతున్న ప్రమిదల్లా కాంతిని విరజిమ్ముతున్నాయి.

‘‘సుదర్శనం. అంత బేలగా అయిపోకూడదు నువ్వు. భగత్‌సింగ్‌ మరణించాడని నువ్వు ఏడుస్తున్నావు. కానీ అతనికి తెలుసు తనకు మరణమన్నదే లేదని. అతనికి చాలా ముందు చూపు. అతనికి తెలుసు క్షలాది యువతీ యువకుల మనసుల్లో చిరకాలం తాను జీవించబోతున్నానని. అందుకే ఆయనకంత ఉత్సాహం ఉరికంబం దగ్గర. అమృతం తాగాడాయన ఆ క్షణంలో. భగత్‌సింగ్‌ చనిపోయాడని ఎందుకనుకుంటున్నావు? ఎలా అనుకుంటున్నావు? నీకు ఆయన ఎన్నడైనా కనిపించాడా? ఒక్కసారైనా చూశావా? అతనొక వెలుగు. అతనొక మార్గం. ఎప్పటికీ అలాగే ఉంటాడు. ఎవరిమీదనైనా మనకి విశ్వాసం పోతుందేమో. కానీ భగత్‌సింగ్‌ మన విశ్వాసాన్ని ఎన్నడూ పోగొట్టుకోడు. ఉజ్జ్వలంగా గా జీవిస్తూ, శ్వాసిస్తూ, మన రక్తంలో ప్రవహిస్తూ ఉంటాడు.’’

శారద మాటలు సుదర్శనం దు:ఖాన్ని పోగొట్టి అతనిలో కొత్త చైతన్యాన్ని నింపాయి. శారదలో ఉన్న శక్తి అదే . శారద చుట్టూ చేరే యువకులూ  విద్యార్థులు  తమ తమ నిరాశా నిస్పృహలను పోగొట్టుకునేది ఈ విధంగానే.

బలహీనంగా శారద దగ్గరకు వచ్చిన సుదర్శన్‌ కొత్త బలంతో అక్కడినుంచి బయల్దేరాడు.

‘‘మూర్తిని చూశావా? దెబ్బలు  బాగానే తగిలాయి’’ అన్నాడు వెళ్ళబోతూ.

‘‘చూడలేదు. వాళ్ళు నాకు తెలియదు’’ అంది శారద నిర్లిప్తంగా.

‘‘నేనిప్పుడు అక్కడికే వెళ్దామనుకుంటున్నా. నువ్వూ రాకూడదు?’’

శారద రెండు నిమిషాలు  తటపటాయించింది. వెళ్తేనే మంచిది. మూర్తిని ఆ ఇంట్లో భార్యా పిల్లల  మధ్య చూస్తే తన మనసు ప్రశాంతం కావచ్చు.

‘‘నేను వస్తాను. ముందు మా ఇంటికి వెళ్ళి వెళ్దాం’’. ఇద్దరూ శారద ఇల్లు చేరారు.

శారద లోపలికి వెళ్ళి తల్లితో చెప్పి చీరె మార్చుకుని వచ్చింది.

వీళ్ళిద్దరూ ట్రిప్లికేన్‌లో ఉన్న మూర్తి ఇంటికి వెళ్ళేసరికి సాయంత్రమయింది. బస్సు, ట్రాము ఒక పట్టాన దొరకలేదు.

వీళ్ళిద్దరినీ ఆహ్వానించిన మూర్తి భార్య లక్ష్మిని చూస్తే శారదకు ఏదో జాలి పొంగుకొచ్చింది.

లక్ష్మి వీళ్ళిద్దరినీ మూర్తి పడుకుని ఉన్న గదిలోకి తీసికెళ్ళింది.

విశామైన గది. గాలీ వెలుతురు వచ్చేగది.

మూర్తి మధ్యాహ్నపు నిద్రనుండి అపుడే లేచినట్లున్నాడు. చాలా బలహీనంగా అనిపించాడు.

‘‘నా భార్య లక్ష్మి’’

‘‘పరిచయం అయింది’’ ప్రశాంతంగా నవ్వింది శారద.

సుదర్శనం కుశల ప్రశ్నలు అడుగుతుంటే శారద నాడి చూసి, కళ్ళూ నాలుకా పరీక్షించింది.

లక్ష్మి వంక తిరిగి ‘‘రక్తం బాగా పోయినట్లుంది. పాలు రెండు పూటలా ఇవ్వండి. వేరుశనగపప్పు, బెల్లం కలిపి ఉండలు చేసిపెట్టండి. అంతా బాగుంది. కంగారుపడాల్సిందేమీ లేదు’’ అని ధైర్యం చెప్తున్నట్లు అన్నది.

‘‘భగత్‌సింగ్‌ని ఉరి తీశారని విని తట్టుకోలేక శారద దగ్గరకు వెళ్ళాను. శారద మాటతో కాస్త ఊరట కలిగింది. ఇద్దరం నిన్ను చూడాలని ఇక్కడకు వచ్చాం’’.

‘‘మంచిపని చేశారు. భగత్‌సింగ్‌ ఉరితో భారత ప్రజలకు బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం మీద అసహ్యం, కోపం మరింత పెరుగుతాయి.’’

‘‘కానీ గాంధి ఈ ఉరిని ఆపొచ్చుగదా ` శారద ఎంత చెప్పినా నాకు గాంధీ మీద ఈ విషయంలో కోపంగానే ఉంది’’.

‘‘లేదు సుదర్శనం. గాంధీనే కాదు. ఎవరూ ఆపలేరు భగత్‌సింగ్‌ మరణాన్ని. అతను దేశ స్వాతంత్రానికి తన జీవితాన్ని కానుక చేయదల్చుకున్నాడు. అది గాంధీకి అర్థమైందేమో’’.

‘‘అంటే `’’ సుదర్శనే అసహనంగా అన్నాడు.

‘‘అంతే. భగత్‌సింగ్‌ మార్గం, గాంధీ మార్గం పూర్తిగా భిన్నం. ఆ భిన్నత్వాన్ని అంగీకరించాడు గాంధి. భగత్‌సింగ్‌ దేశంలోని యువతరానికి సాహసం నేర్పదల్చుకున్నాడు. భగత్‌సింగ్‌ బ్రిటీష్‌ వాళ్ళను క్షమాపణ అడుగుతాడా? తాను చేసింది ఇంకో పదిసార్లయినా అవకాశం వస్తే అలాగే చేస్తానంటాడు. చెరసాలనూ, ఉరికొయ్యనూ, ప్రాణత్యాగాలనూ లెక్కచెయ్యని సాహసం భగత్‌సింగ్‌ది, అతని సహచరులది. ఆ సాహసం రగిలించాడు భగత్‌సింగ్‌. యువతరంలో  ఆ యువతీ యువకుల సాహసం, దీక్ష కావాలి గాంధికి. ఆ సాహసాన్ని ఆయన మరో మార్గంలో నడిపిస్తాడు. ఆ మార్గంలో నిత్యం ప్రయాణించే సాహస యాత్రికులను భగత్‌సింగ్‌ మన జాతికి అందించాడు’’ శారద తన ఆలోచనకు మరింత స్పష్టమైన రూపాన్నిచ్చి చెప్తున్న మూర్తివంక అలాగే చూస్తుండి పోయింది.

సుదర్శనం మరింత అసహనంగా లేచి నిబడ్డాడు.

‘‘అంటే ఇది రాజకీయ ఎత్తుగడా? ` ’’

‘‘కావొచ్చు. కాకపోవచ్చు ` ’’ అన్నాడు మూర్తి.

శారద కాస్త గట్టిగా చెప్పింది.

‘‘కాదు,కానే కాదు. గాంధి ఏం చెయ్యాలని నీవనుకుంటున్నావు సుదర్శనం? భగత్‌సింగ్‌ని ఉరి తీయొద్దని, క్షమించమని అడగటమంటే అతని మార్గం నుంచి అతన్ని దారి మళ్ళించటమే. గాంధీ ఇతరుల విశ్వాసాను గౌరవిస్తాడు. ఈ సంఘటనను మనం మామూలు దృష్టితో, బాధతో, మమకారంతో అర్థం చేసుకోకూడదు. చాలా ఉన్నతం భగత్‌సింగ్‌ ప్రాణత్యాగం. గాంధీనో, మరొకరో రక్షిస్తే జీవించి, లేకపోతే మరణించేంత స్వల్ప ప్రాణం కాదు భగత్‌సింగ్‌ది. ఆయన లక్ష్యం వేరు. భగత్‌సింగ్‌ మరణించాడని నువ్వంటున్నావు. అతనికి మరణమే లేదని నేనంటున్నాను. యువకుల మనసు మీద భగత్‌సింగ్‌ వేసిన ముద్ర ముందు గాంధీ చాలడు. అది ఇవాళ కాదు . ముందు ముందు ఇంకా బాగా తెలుస్తుంది’’.

‘‘ఔను సుదర్శనం. నా అభిప్రాయం కూడా అదే . శారదా నేనూ ఒక్కలాగే ఆలోచిస్తాం. కదూ శారదా’’.

శారదకు ఒక్కసారి పట్టరాని దు:ఖం వచ్చింది. దానిని నిగ్రహించుకుని పేలవంగా నవ్వింది.

లక్ష్మి ఫలహారాలేవో తీసుకొచ్చింది. లక్ష్మితో పాటు రెండేళ్ళ వయసున్న చిన్న పిల్లవాడు కూడా వచ్చాడు.

‘‘మా అబ్బాయి’’ అంది లక్ష్మి.

‘‘వాడి పేరు మీ నాన్నగారి పేరే , రామారావు’’ మూర్తి శారద కళ్ళల్లోకి చూసే ప్రయత్నం చేశాడు.

శారద పిల్లవాడిని దగ్గరకు తీసుకుంది. ఎత్తి ఒళ్ళో కూర్చోబెట్టుకుని తల మీద ముద్దు పెట్టింది.

సుదర్శనం తను పనిచేస్తున్న పత్రిక విశేషాలేవో చెబుతూ కూచున్నాడు.

‘‘ఆలస్యం అవుతోంది. వెళ్దామా’’ అని లేచింది శారద.

లక్ష్మి శారదకు బొట్టుపెట్టి తాంబూంలం ఇచ్చింది.

ఆ రాత్రి శారద మనసు ప్రశాంతమైంది. మూర్తి మంచి స్నేహితుడు. అంతేనని ఆమె మనసుని స్థిరం చేసుకుంది.

‘‘మూర్తి మగవాడు కాకపోతే ఎలా అరమరికలు  లేకుండా స్నేహం చేసేదో అలాగే చెయ్యాలి. మూర్తి ఈ స్నేహాన్ని ప్రేమ అనుకుంటున్నాడు. స్త్రీ పురుషుల మధ్య స్నేహం కొత్తగా ఏర్పడుతోంది. బహుశ ఆ స్నేహాన్ని తనలాగా ఆస్వాదిస్తున్న స్త్రీ ఆంధ్రదేశంలో యింకొకరు లేరేమో. తనకు మగ స్నేహితులే చుట్టూ . వాళ్ళతో చాలా స్వేచ్ఛగా మాట్లాడుతోంది. వాళ్ళ భుజాల మీద చేతులు వేస్తుంది. వాళ్ళు నిరాశతో ఏడుస్తుంటే తల నిమిరి బుజ్జగిస్తుంది. వాళ్ళెవరూ దానిని వేరే రకంగా తీసుకోలేదు. కొందరు అక్కా అని బాంధవ్యం కలుపుకున్నా స్నేహంగానే చూసేవారు చాలామందే ఉన్నారు. బహుశ మూర్తి ఈ స్నేహం ప్రేమగా అనుకుంటున్నాడేమో. సుదర్శనంతో స్నేహానికి, మూర్తితో స్నేహానికి తేడా ఏమిటి? ఏమీ లేదు. సుదర్శనంతో కంటే మూర్తితో తన భావాలు  బాగా దగ్గరవుతాయి. తను సుదర్శనానికి బలం ఇవ్వగదు. మూర్తి తనకు బలం ఇవ్వగలడు. భావాలలో తనకంటె బలమైన పురుషుడిని మొదటిసారి చూసి తను కూడా కొంత సంచలనానికి, ఆకర్షణకు లోనయింది. అది ప్రేమ అనుకున్నది. తనలాంటి ఆధునిక స్త్రీని ఎన్నడూ చూడని మూర్తి తనని చూసి ఆకర్షితుడై ప్రేమిస్తున్నాననుకున్నాడు. కానీ ఇదంతా తాత్కాలికం. తమది స్నేహం.స్త్రీ పురుషుల మధ్య స్నేహం కుదురుతుంది. నాన్నకూ, హరిబాబాయికి ఉన్న స్నేహం లాంటిదే తమ స్నేహం.

శారదకు చలం గారి ‘శశిరేఖ’ పుస్తకం గుర్తొచ్చింది. స్నేహం, ప్రేమ మోహం వీటి గురించి గందరగోళ పడే కదా శశిరేఖ అంత ఘర్షణ పడిరది. తనకా గందరగోళం ఉండకూడదు `

శశిరేఖ గురించి కొత్తగా ఆలోచించటానికి చాలా ఉందనిపించింది. ఆ పుస్తకం తీసి చదువుతూ నిద్రపోయింది.

మరుసటి రోజు కాలేజీలో ఆస్పత్రిలో పనులన్నీ ముగిసాక ప్రొఫెసర్‌ దగ్గరకు వెళ్ళింది. స్త్రీ పురుష సంబంధాలను మానసిక శాస్త్ర రీత్యానూ, సామాజికంగానూ విశ్లేషణ చేసే పుస్తకాలేమైనా ఉన్నాయా అని అడిగింది. హెవలాక్‌ ఎల్లిస్‌ పుస్తకం చదివారా అని అడిగాడాయన. లేదంది. ‘‘నా దగ్గరుంది ఇస్తాను’’ అని తనతో పాటు శారదను ఇంటికి తీసికెళ్ళి ఆ పుస్తకం ఇచ్చి పంపాడు.

***

 

గమనమే గమ్యం-9

olga title

గాంధీగారు ఒస్తున్నారన్న వార్తతో మద్రాసు నగరమంతా ఉప్పొంగిపోతోంది. శారద సంగతి చెప్పనక్కరలేదు. ఆమె ఇంతవరకూ గాంధిని ప్రత్యక్షంగా చూడలేదు. అన్నపూర్ణ, దుర్గాబాయికు ఆ అదృష్టం పట్టింది. దుర్గాబాయి ఒట్టిగా చూడటం కాదు గాంధీకి ప్రీతిపాత్రురాలయింది. ఒకోసారి శారదకు అన్నీ ఒదిలి గాంధీ ఆశ్రమానికి వెళ్ళిపోవాలన్నంత ఆవేశం ఒచ్చేది. మళ్ళీ చదువు, తండ్రికిచ్చిన మాట, తల్లి తనమీద పెట్టుకున్న ఆశలు  ఇవన్నీ వెనక్కు లాగేవి.

‘‘గాంధీలో ఉన్న ఈ మాయ ఏమిటి? ఎందుకిలా నాలాంటి వారందరినీ ఆకర్షించి దేశం గురించిన ఆలోచనలను మరెవ్వరూ కలిగించలేనంతగా కలిగిస్తున్నాడు.’’

ఆ రోజు సాయంత్రం విద్యార్థి మిత్రులందరితో గాంధీ సభలో తామేం చెయ్యాలనే విషయమే శారద ప్రకాశం గారింటికి వెళ్ళి సభలో కార్యకర్తలుగా తమకు పనులివ్వమని అడిగింది. ఆయన మీరేం చేస్తారంటూనే శారదకు చాలా బాధ్యతలు  అప్పజెప్పాడు. శారద పరమానందంగా ఆ పనులు  చేయటానికి మిత్రులు  అందరితో కలిసి చక్కని ప్రణాళిక వేసుకుంది.

స్నేహితులంతా కలిసి మద్రాసు నాలుగు పక్కలా  తిరిగారు. గాంధీ గురించి, ఖద్దరు ధరించటం గురించి శారద ఆవేశంగా మాట్లాడుతుంటే ప్రజలు  శ్రద్ధగా విన్నారు. శారదకు  తన ఉత్సాహాన్ని అందరికీ అంటించటంలో ఎంతో ప్రతిభ ఉంది. ఆమె చురుకుతనం, కలుపుకుపోయేతత్త్వం, నవ్వు, ఠీవిగా నడిచే తీరూ అన్నీ ప్రత్యేకమే.

గాంధీగారు వచ్చిన రోజు మద్రాసు సముద్రం జన సముద్రం ముందు చిన్నదైపోయింది. అందరూ ఒకే ఒక ఆవేశంలో అలలు అలలుగా ఉవ్వెత్తున ఎగసిపడుతున్నారు. లక్షలాది మంది ఒకే ఒక ఆదర్శంతో, అనుభూతితో ఐక్యమైతే అంతకంటే అందమైన దృశ్యం మరొకటి ఉండదు. ఐతే ఆరోజు సభలో శారద ముందు ఎవరూ ఆగలేకపోయారు. ఎవరో ఎందుకు గాంధీగారే నిలవలేకపోయారు. సభంతా తానై కలియ దిరిగింది. ఎక్కడ ఎవరికి ఏ అవసరం వచ్చినా ‘శారదా’‘శారదా’ అనే పిలుపులే. గాంధీ గారి కంటే శారద ఆకర్షణ పెరుగుతోంది. ఆ హడావుడిలో, ఆ సంరంభంలో మూర్తి శారదను కన్నార్పకుండా చూస్తున్నాడు. ఆ రోజు మూర్తి గాంధీగారేం చెబుతున్నారో వినలేదు. గాంధీగారిని ఎక్కువసేపు చూడలేదు. ‘శారదా’ ‘శారదా’ అంటూ ఆ పేరు జపిస్తూ శారద వెళ్ళిన వైపు కళ్ళను మళ్ళిస్తూ కూచున్నాడు.

సభ ముగిసి అందరూ ఇళ్ళకు వెళ్ళిపోయాక  చివరి పనులు  చేయిస్తూ అక్కడే ఉన్న శారద దగ్గరకు వెళ్ళి ‘‘శారదా’’ అని పిలిచాడు. శారద ఉలిక్కిపడి చూసింది. వెంటనే మామూలై గలగలా నవ్వింది.

‘‘మీరూ వచ్చారా? గాంధీగారి మాట అంతరార్థం గ్రహించారా? త్వరలో ఏదో జరుగుతుంది. ప్రజలంతా ఒక్కసారి తిరగబడే ఘట్టం సమీపంలోనే ఉంది. నాకది అర్థమైంది. నిజమే కదూ?’’

‘‘నేను గాంధీగారి మాటలు  వినలేదు శారదా’’

‘‘వినలేదా? మరెందుకొచ్చారిక్కడికి ` ఇక్కడ గాడిదలన్నా లేవే కాయటానికి’’ అంటూ గలగలా నవ్వింది మళ్ళీ.

‘‘వినలేదు. నా కళ్ళు మాత్రమే పని చేశాయివాళ. వాటితో మిమ్మల్నే చూస్తూ ఉండిపోయాను. నాకిక్కడ జరిగిందేమీ తెలియదు’’.

శారదకు చాలా చికాకుగా, కోపంగా అనిపించింది.

‘‘మూర్తిగారూ ` ఇక ఆ ధోరణి ఆపండి. మనం యువతీయువకులం. కొంత ఆకర్షణకు సహజంగానే లోనయి ఉంటాం. దానిని పక్కనపెట్టి ముందుకు వెళ్ళాలి. నాకు చాలా పనులున్నాయి. ఇక్కడే కాదు. నా చదువు, దేశ స్వతంత్రం ` వాటికి తప్ప మరి దేనికీ నా దగ్గర సమయం లేదు. నమస్కారం’’.

వెలవెలబోయిన మూర్తి ముఖాన్ని చూడకుండానే శారద అక్కడినుంచి వెళ్ళిపోయింది.

శారదకు గాంధీగారు అంటించిన ఉత్సాహం మనసు నిండా నిండిపోయింది.

రామకృష్ణ ఎప్పుడూ నిరుత్సాహంగా ఉండేవాడు.

ఏదో జరగాలి. ఇది కాదు మార్గం. ఇలా దేశం స్వతంత్య్రం కాదు అని తపన పడుతుండేవాడు.

శారదకా నిరుత్సాహం నచ్చేది కాదు.

మార్గం ఇది కాదనుకుంటే ఇంకోమార్గం వెతుకు. ఇలా నిరుత్యాహపడకు. భగత్‌సింగ్‌ వేసిన మార్గం ఒకటుంది గదా ` నువ్వు కావాంటే మరో దారి వెతుకు. ఏ దారి అయినా గమ్యం స్వతంత్రమే గదా’’.

‘‘ఇంకో దారి వెతకగలనంటావా?’’ సందేహపడేవాడు రామకృష్ణ.

‘‘ఆ నిరాశ, సందేహాలే ఒద్దంటున్నాను. నువ్వు చాలా సమర్థుడివి. దేశం తప్ప, త్యాగం తప్ప మరింకేమీ తెలియదు నీకు. నువ్వు తప్పకుండా సాధిస్తావు. నీకు తగిన మార్గాన్ని, దేశానికి మేలు  చేసే దారిని వెతుకుతావు. కనిపెడతావు. నా మాట నమ్ము.’’

రామకృష్ణని ఉత్సాహపరిచేది శారద.

‘‘నీ మాటలే నేను నిరాశాసముద్రంలో మునిగిపోకుండా కాపాడుతున్నాయక్కా’’

‘‘ఔను గదా ` మరి నా మాటలే వింటూ నేను చెప్పినట్టు చెయ్యి. సరిపోతుంది’’ నవ్వేది శారద.

‘‘సరే గాని ` రష్యా విప్లవం గురించి కొత్త పుస్తకం సంపాదించాలన్నావు దొరికిందా?’’

‘‘లేదక్కా  ’’

‘‘నువ్వు చదవగానే అది నాకు ఇస్తావుగా’’

తప్పకుండా ` నాకు రష్యా విప్లవం గురించి చాలా తెలుసుసుకోవాలని ఉంది’’.

‘‘ఔను ` లెనిన్‌ గురించి కూడా.  నాయకుడంటే ఆయనే అనిపిస్తుంది.’’

‘‘ఔనక్కా .  నాకు గాంధీ కంటే లెనిన్‌ ఆలోచనలు, ఆచరణ ఉత్తమమైనవేమో అనిపిస్తోంది. ఆయన నిరూపించుకున్నాడు కూడా. రష్యాని నిరంకుశత్వాన్నించి విడిపించాడు. గాంధీగారు ఆ పని చెయ్యాలి’’.

‘‘చేస్తారు. నాకా నమ్మకం ఉంది తమ్ముడూ’’ రామకృష్ణ భుజం మీద ధైర్యం చెబుతున్నట్లుగా చెయ్యి వేసి తట్టింది.

‘‘అక్కా మనం ఎంతసేపూ లెనిన్‌, గాంధీ అంటూ నాయకుల మీద నమ్మకం పెంచుకుంటున్నాం. ప్రజల గురించి ఆలోచించటం లేదా? వారి మీద నమ్మకం లేదా మనకు? అదే లేకపోతే ఇక మన ఆలోచనలూ  కార్యక్రమాలూ  ఎందుకు? ఎవరికోసం.’’

‘‘పిచ్చివాడా ప్రజలే లేకపోతే వారిమీద నమ్మకమే లేకపోతే ఈ నాయకులెక్కడుంటారు?

‘‘ఔనుగాని అక్కా ` నమ్మకం ముఖ్యమా? కార్యకారణ విచక్షణ ముఖ్యమా?’’

‘‘విచక్షణతో కూడిన నమ్మకం’’.

Image (5)‘‘నువ్వింత బాగా చెప్తావు. నువ్వు లేకపోతే నేనిలా ఉండేవాడిని కాదు.’’

 

రామకృష్ణ శారదకంటే ఐదేళ్ళు చిన్నవాడు. కానీ అతని ఆలోచనలు  లోతైనవి. దేశం కోసం, ప్రజల కోసం అనుక్షణం ఆరాటపడుతుంటాడు. ఏ దారిన వెళ్ళాలో తెలియని నిరాశలో శారదను ఆశ్రయించి ఉత్సాహాన్ని పొందుతుంటాడు. ఆ

ఉత్సాహం మళ్లీ అతన్ని వెతుకులాటకు ప్రేరేపిస్తుంది. స్వంత అక్కాతమ్ముళ్ళ కంటే అపురూపమైన బంధం వారిద్దరిది ` వారి స్నేహబృందానికి వారిద్దరూ ఆదర్శం. అందరికీ శారద అక్కే . వాళ్ళంతా శారద అభిమానంతో, సుబ్బమ్మగారి ఆప్యాయతతో తడిసి ముద్దవుతుంటారు.

చివరికి అందరి ఆశలూ  చిగురిస్తాయనిపించే రోజులు  వస్తున్నట్లు వార్తలొచ్చాయి. గాంధీగారు మళ్ళీ సత్యాగ్రహం మొదలు  పెడతారట. ఈసారి ఉప్పుమీద పన్ను తొలగించాని డిమాండ్‌ చేస్తారట అనే వార్త శారదకు ఆమె స్నేహితులకూ చేరింది. కొందరు పెదవి విరిచారు.

‘‘ఉప్పేమిటి? మాకు స్వతంత్రం కావాలి ఇస్తారా చస్తారా అని అడగకుండా ఉప్పుమీద పన్ను తీస్తారా? తియ్యరా అని అడగటంలో ఏమన్నా అర్థం ఉందా?’’

‘‘సరే పన్ను తీసేస్తాం అంటారు. అప్పుడేం చేస్తారు? వైస్రాయి గారికి జై అని’’ జై కొడతారా?’’

‘‘ఏదో జరుగుతుందని ఇన్నాళ్ళూ ఖద్దరు ఒడుకుతూ, అమ్ముతూ కూచుంది ఇందుకా’’.

ఆవేశపరులైన యువకులు  ఉక్రోషంగా అరిచారు.

శారద వాళ్ళందరినీ శాంతపరిచేందుకు సిద్ధపడింది.

‘‘స్వతంత్రం ఇస్తారా? ఇవ్వరా? అని అడిగి వాళ్ళిస్తే హాయిగా తీసుకుని భుజాన వేసుకోటానికి అదేమన్నా కండువా అనుకున్నావా? ప్రజల్ని ఒక్కసారే చివరి గమ్యానికి సన్నద్ధం చెయ్యగలమా? ఉప్పుమీద పన్ను తీసేస్తారే అనుకుందాం. అది ఒక విజయం గదా. గాంధీ మీదా, కాంగ్రెస్‌ మీదా ప్రజలకు నమ్మకం కలుగుతుంది గదా ` శత విధాలుగా ప్రభుత్వం ఉప్పుమీద పన్ను తియ్యదు. మనల్ని ఉప్పు చెయ్యనివ్వదు. అప్పుడు ఆ అన్యాయాన్ని ఎత్తిచూపుతూ ప్రజలను బ్రిటీష్‌వాళ్ళకు వ్యతిరేకంగా సమాయత్తం చెయ్యొచ్చు. ప్రజల కోపం పెరిగితే అది దేశానికి మంచిదే కదా ` ’’

శారద మాటతో అందరూ చల్లబడ్డా రామకృష్ణ చల్లబడదల్చుకోలేదు.

‘‘ప్రజల కోపం పెరుగుతుంది. ఉద్యమంలోకి వస్తారు. సత్యాగ్రహం చేస్తారు. మంచి సమయం చూసి గాంధీగారు చల్లగా ఉద్యమం ఆపెయ్యమంటారు. ఈయనతో ఒక చావు కాదు గదా’’  అందరూ నవ్వారు. మొత్తానికి కాస్త నిరసన ఉన్నప్పటికీ అందరిలో ఉత్సాహం నిండుతోంది. శారద ఆ ఉత్సాహాన్ని రెట్టింపు చేయాని కంకణం కట్టుకున్నదానిలా మాట్లాడింది. అర్థరాత్రి దాటే వరకూ చర్చలు సాగుతూనే ఉన్నాయి. మర్నాడు ఆదివారం కావటంతో ఎవరికీ నిద్రపోవాలనే ఆలోచనే రాలేదు.

శారద ఆదివారం ఉదయం ఆలస్యంగా  నిద్రలేచినా బీచ్‌కి వెళ్దామనుకుంది. సత్యాగ్రహం మొదలైతే ప్రజల్ని ఉత్తేజపరుస్తూ ఉపన్యాసాలివ్వాలి. శారద ఉపన్యాసాలు  అభ్యాసం చేసి చాలా రోజులయింది. ఆ మూర్తి నా కార్యక్రమమంతా పాడుచేశాడు అని విసుక్కుని ఆలస్యమైనా ఫరవాలేదనుకుంటూ వెళ్ళింది. సముద్రాన్ని చూస్తూ దాని మీద నుంచి వస్తున్న తేమ గాల్లోని ఉప్పు వాసన తగిలితే శారదకు ఒళ్ళు పులకరిస్తుంది.

ఆనందంగా, ఉత్సాహంగా సత్యాగ్రహం చేయాల్సిన అవసరాన్ని కర్తవ్యాన్ని గురించి గొంతెత్తి సముద్ర తరంగాలతో మాట్లాడింది. ఉపన్యాసం ఆపి తృప్తిగా ఊపిరి పీల్చుకుంటుంటే వెనక నుంచి చప్పట్లు వినిపించాయి. శారద వెనక్కు తిరిగి చూసింది.

మూర్తి నవ్వుతూ చప్పట్లు కొడుతూ నుంచుని ఉన్నాడు.

‘‘చాలా బాగా మాట్లాడారు. మీ గొంతు కూడా బలంగా  పలికింది. ఉత్సాహం సముద్రంలా ఉప్పొంగింది. కానీ అసలు  విషయమే రాలేదు’’.

శారద అసలు  విషయమేమిటన్నట్లు చూసింది.

‘‘ఇప్పుడు గాంధీగారు ఉప్పుని కదా గుప్పెట్లోకి తీసుకున్నారు. దాని సంగతేం రాలేదు’’.

‘‘నాకు దాని గురించి తెలిసిందంతా చెప్పాను’’.

‘‘తెలుసుకోవసింది చాలా ఉంది.’’

‘‘తెలుసుకుంటాను’’.

‘‘తెలిసినవాడిని నేనున్నానుగా , చెప్పనా?’’

శారద మౌనంగా మెల్లిగా బీచీ ఒడ్డున నడుస్తోంది. పక్కనే మూర్తి నడుస్తూ చెబుతున్నాడు.

‘‘మన దేశంలో కావసినంత ఉప్పు తయారవుతూనే ఉంది. కానీ బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం లివర్‌పూల్‌ నుంచి, చెషైర్‌ నుంచి ఉప్పు మనకు దిగుమతి చేస్తోంది. ఎందుకు? ఇండియా నుంచి ఇంగ్లండ్‌కు బోలెడు సరుకులు  ఎగుమతి అవుతున్నాయి. ఎగుమతి ఏ నౌకలో అవుతున్నాయో, అవి మళ్ళీ ఇండియాకి తిరిగి రావాలిగా .  వాటిలో ఏదో ఒకటి నింపి పంపాలిగా. ఏం పంపుతారు? మట్టి! మీకు తెలుసా? కొన్నాళ్ళు నిజంగానే మట్టి నింపుకుని అక్కడ హుగ్లీనుంచి ఉన్న పెద్ద కావలో ఆ మట్టి పోసి ఆ కావ పూడ్చేశారు. ఇంగ్లీషు వాళ్ళంత మూర్ఖులు  వాళ్ళే! ఇంక అట్లా పూడవటానికి కావ కూడా లేవు. దాంతో మట్టి బదులు ఏం పంపాలా అని ఒక పార్లమెంటు కమిటీ కూచుని రోజుల  తరబడి ఆలోచించి ఉప్పు పంపాలని నిర్ణయించింది. ఉప్పు వాళ్ళు ఎగుమతి చేసినా ఇక్కడ ఎవరు కొంటారు? మనకంతా సముద్ర తీరమే కదా. కాసేపు ఇక్కడ నడిచి ఇంటికెళ్ళి దులుపుకున్న ఉప్పుతో వంట చేసుకోవచ్చు.

శారద గలగలా నవ్వింది.

‘‘మీ నవ్వెంత బాగుంటుందో ! ’’

‘‘చెప్పండి. చెప్పండి’’ గంభీరత్వం తెచ్చిపెట్టుకుంది శారద.

‘‘ఇక్కడ వాళ్ళ ఉప్పెవరు కొంటారు? అందుకని మనవాళ్ళు తయారుచేసే ఉప్పు మీద మణుగుకు మూడున్నర రూపాయలు  పన్ను వేశారు. దాంతో బెస్తవాళ్ళకు ఎంతో నష్టం. వాళ్ళు ఉప్పు చేస్తారు. ఉప్పు చేపు చేస్తారు. బెస్తస్త్రీకది జీవనాధారం.

వాళ్ళు ఉప్పుకి పన్ను కట్టలేరు. తామే తయారుచేసుకుందామంటే ఎవరంటే వాళ్ళు ఉప్పు తయారుచేయకుండా నిషేధం పెట్టారు బ్రిటీష్‌వాళ్ళు. ఆఖరికి సముద్రంలో దొరకే నాచుతో తీగతో ఎలాగో తంటాలు  పడి ఉప్పు చేసుకుంటుంటే వాళ్ళకు జైలు  శిక్ష వేశారు. ఇక ఉప్పు తయారీని పెద్దపరిశ్రమ చేసి ధనిలకుకు అప్పగించారు. వాళ్ళకు లాభాలు  కావాలి. గాలీ, నీరూలా దాదాపు ఊరికే దొరికే ఉప్పు పండించే  నేలలో కొన్ని సంవత్సరాలు  దానిని పండిస్తే అవి పంట పొలాలవుతాయి. తెలుసా?

‘తెలియదు’

‘‘తెలుసుకో’’ హుందాగా అన్న మూర్తిని చూస్తే శారదకు ముచ్చటేసింది.

‘‘ఆ రకంగా ఎన్నో పొలాలు చవిటి పర్రుగా మిగిలిపోయాయి. జనం ఉప్పు వాడటం తగ్గించారు. దానివల్ల  ఆరోగ్య సమస్యలు … ఒకటి కాదు ఉప్పు కథ ఎంతో ఉంది. మొత్తం ఉప్పు వ్యాపారాన్ని బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం తన చేతుల్లోకి తీసుకుని జనం నోళ్ళలో దుమ్ముకొట్టింది.’’

మూర్తి మాట్లాడటమూ నడవటమూ ఆపి

‘‘ఇది చాలనుకుంటాను. గణాంకాలను ప్రజలంతగా పట్టించుకోరు’’

శారద నవ్వుతూ మూర్తి వైపు చూసి ‘‘మీరు పుస్తకాలు  బాగా చదువుతారనుకుంటాను’’.

‘‘ఊ’’ పుస్తకాలు  చదువుతాను. సంగీతం పాడతాను. ఫోటో తీస్తాను. బొమ్ము వేస్తాను. పొట్టకూటి కోసం కోర్టులో వాదిస్తాను. ఎన్నో పనులు  చేశాను ఇంతవరకూ ,  ఒక్క పని తప్పా.’’

‘‘ఏంటది?’’

‘‘ప్రేమించటం. ఎప్పుడూ ఎవరినీ ప్రేమించలేదు. ఇప్పుడు నిన్ను ప్రేమిస్తున్నాను’’ మూర్తి సూటిగా చెప్పిన ఆ మాటకు శారదాంబ చంపులు  ఎర్రబడ్డాయి. మూర్తి మీద కోపం రాకపోగా మనసులో సంతోషం కలుగుతోంది. అది కలగకూడదని లోపలినుండి హెచ్చరికలూ  వినబడుతున్నాయి.

‘‘శారదా నిన్ను ప్రేమిస్తున్నాను. ఇక నా వశంలో లేదు. నిన్ను చూడకుండా ఉండలేను. ఈ పరిస్థితికి నాకూ కంగారుగానే ఉంది. కానీ నా చేతుల్లో ఏమీ లేనట్లుగా ఉంది.’’

‘‘నా చదువు నాకు చాలా ముఖ్యం. ఇప్పుడు ఇంకోవైపు నేను దృష్టి మళ్ళించలేను.’’

‘‘నీ చదువు నాకూ ముఖ్యమే. నువ్వు నీ చదువు వల్లే, ఆ చదువు వల్ల నీలో ప్రకాశించే జ్ఞానం వల్లే నన్ను ఆకర్షించావు. నీ శరీరాన్ని కాదు నేను ప్రేమించేది. నీ మేధస్సుని, తెలివిని, నీలోని ఆధునికతను. ఇవన్నీ కలిసిన నిన్ను . నీ ప్రేమ నీ చదువుకి ఆటంకం కాదు. నాకేమీ అక్కర్లేదు. రోజూ నిన్ను చూసి నీతో మాట్లాడితే చాలు.’’

‘‘మా ఇంటికి మీరు నిరభ్యంతరంగా రావొచ్చు. నాకు చాలామంది స్నేహితులున్నారు. అన్నదమ్ములున్నారు. వాళ్ళందరితో పాటు మీరు రావొచ్చు.’’

‘‘వాళ్ళందరితో పాటు నేను కాదు. నాకేదో ప్రత్యేకం కావాలి’’.

‘‘ప్రత్యేకం’’ నవ్వింది శారద.

‘‘సరే. ప్రత్యేకమే. ఒకసారి రండి. వచ్చి మా స్నేహ బృందాన్ని చూడండి’’.

మూర్తి శారద స్నేహబృందానికి పరిచయమయ్యాడు. వాళ్ళలో అతనొకడయ్యాడు గానీ మిగిలినవాళ్ళందరికీ అతను ఏదో ప్రత్యేకంగానే కనిపించేవాడు. శారద మీద తనకేదో అధికారం ఉన్నట్టు, చనువు ఉన్నట్లు మాట్లాడేవాడు. శారద దానిని పట్టించుకోనట్లు కనిపించినా లోలోపల దానిని ఇష్టపడేది. అందువల్ల ఎవరి అధికారాన్ని సహించని శారద, మూర్తి ధోరణిని వారించేది కాదు. దానికి తోడు శారద, మూర్తి చాలాసార్లు ఉదయపు వేళల్లో సముద్ర తీరాన కలుస్తున్నారనే విషయం కూడా మిగిలిన మిత్రులకు తెలిసింది.

రామకృష్ణ మిగిలిన వారిలా మౌనంగా ఊరుకోలేకపోయాడు.

‘‘అక్కా ! మూర్తిగారి పద్ధతి ఏదో భిన్నంగా ఉన్నది. మిగిలిన విషయాలు  ఎలా ఉన్నా నీ మీద ఏదో అధికారం ఉన్నట్లు ప్రవర్తిస్తాడెందుకు? దానిని నువ్వు సహిస్తున్నావెందుకు? ఆ చనువు, ఆ పరిహాస ధోరణి నువ్వెందుకు భరిస్తున్నావు?’’

రామకృష్ణ నుంచి ఈ ప్రశ్న వస్తుందని శారద అనుకుంటూనే ఉంది. రామకృష్ణ కంటే తనకు మంచి మిత్రుడు, శ్రేయోభిలాషి, సజ్జనుడు ఎవరూ ఉండరని శారదకు తెలుసు. అతని దగ్గర విషయం దాడచంలో అర్థం లేదనీ, ఉన్న విషయం చెప్పేద్దామనీ అనుకుంది.

‘‘మూర్తి నన్ను ప్రేమిస్తున్నాడు రామూ. అందుకే ఆయనకా అధికారం’’.

‘‘నిన్ను ప్రేమిస్తున్నాడా? ఆయనకు పెళ్ళయింది కదక్కా’’. రామకృష్ణయ్య ఆందోళనగా అడిగాడు.

శారద ముఖం పాలిపోయింది. గుండె దడదడా కొట్టుకుంది. శరీరమంతా నిస్సత్తువగా అయిపోయింది. కాళ్ళు తేలిపోతున్నట్లయి దగ్గరున్న బెంచీమీద కూలబడింది.

‘‘ఆ సంగతి చెప్పలేదా? అది దాచి ప్రేమిస్తునన్నాడా?’’ రామకృష్ణ కోపంగా అంటున్న మాటలు  కూడా శారదకు వినిపించలేదు. అసలు  ఈ లోకం, ఎదురుగా ఉన్న రామకృష్ణ అంతా అదృశ్యమై పోయినట్లయింది. ఏమీ కనిపించటంలేదు. వినిపించటం లేదు. చీకట్లు కమ్మినట్లయింది.

రామకృష్ణ ‘‘అక్కా! అక్కా’’ అంటూ కుదిపాడు.

‘‘మూర్తికి పెళ్ళయిందా? నీకు తెలుసా?’’ చాలాసేపటికి అడిగింది శారద.

‘‘తెలుసు. నాకే కాదు. అందరికీ తెలుసు. ఒక పిల్లవాడు కూడా ఉన్నాడు. నీ దగ్గర దాచాడా ఇదంతా’’ రామకృష్ణ కళ్ళెర్రబడ్డాయి.

‘‘నేను అడగలేదు’’

‘‘నువ్వడగటం అలా ఉంచు. ప్రేమిస్తున్నానని చెప్పినవాడు తన పెళ్ళి విషయం చెప్పకపోతే ఏమిటర్థం?’’

‘‘పెళ్ళి గురించిన మాటే మా మధ్య రాలేదు రామూ. అతను నన్ను పెళ్ళాడతాననలేదు. ప్రేమిస్తున్నారా ఐతే పెళ్ళి చేసుకుందామని నేనూ అనలేదు. రామూ ` ఈ విషయం ఇంతటిలో ఆపేద్దాం. దీని గురించి వివేకంతో ఆలోచించగల సమర్థురాలిననే నమ్మకం నామీద ఉంచు. నువ్వు దీని గురించి ఆందోళన పడకు. ఇదంతా నేను తేల్చుకోవాల్సిన విషయం. నువ్వు ఏ విధంగానూ జోక్యం చేసుకోవద్దు. నేను తేల్చుకుంటా ` ’’ శారద అక్కడినుంచి వెళ్ళిపోయింది. దు:ఖం కట్టలు  తెంచుకు దూకింది. అడ్డు లేకుండా ప్రవహించింది. అదంతా అయిపోయాక శారద లేచి ముఖం కడుక్కుని కాశీనాథుని నాగేశ్వరరావు గారింటికి వెళ్ళింది.

శారద వెళ్ళేసరికి దుర్గాబాయి ఆసుపత్రినుంచి భర్తను తీసుకుని వచ్చింది. శారదను చూస్తూనే ఆమె ఉత్సాహంగా మాట్లాడటం మొదలుపెట్టింది.

‘‘చూశావా. వస్తుందనుకున్న సమయం వచ్చేసింది. ఇంక మనదే ఆలస్యం. అందరం దూకాల్సిందే. శారదా ఎప్పుడెప్పుడు సత్యాగ్రహం చేద్దామా అని  మనసు ఆగటం లేదు.’’

ఆమె భర్త సుబ్బారావు ఏదో ఆయాసపడ్డాడు. దుర్గాబాయి ఆయనకు మంచినీళ్ళిచ్చి, మందు తాగించి విశ్రాంతిగా పడుకునే ఏర్పాటు చేసి వచ్చింది. ప్రతిపనీ ఎంతో శ్రద్ధగా చేస్తుంది దుర్గ.

పనిలో అందం, శ్రద్ధ రెండూ కనిపిస్తాయి.

భర్తపై ఇంత శ్రద్ధ. గృహిణిగా కర్తవ్య ధర్మం. ఎట్లా సత్యాగ్రహంలో కలుస్తుంది? అదే అడిగింది శారద.

‘‘శారదా ` దేశం పిలిస్తే, బాపూ ఆజ్ఞ వేస్తే ఇక నన్ను నేను నిలవరించుకోలేను. సర్వ ధర్మాలు  పక్కన పెడతాను. నా ఆత్మ బోధించే ధర్మం ఒక్కటే. నా దేశం’’.

‘‘మరి నీ భర్త?’’

‘నా భర్తను చూసుకునేవాళ్ళు ఉన్నారు. ఉంటారు. ఆయన నన్ను ఆపరు’. దుర్గ ముఖంలో ఆవేశం. ఆనందం. ఉత్సాహం.

‘‘భార్యాభర్తల సంబంధం ఎలాంటిది దుర్గా?’’

దుర్గ నవ్వింది.

‘‘నీకు తెలియదా? పెళ్ళి కాలేదనుకో ` ఐనా నీకు తెలియదంటే నేను నమ్మను.’’

‘‘భార్యాభర్తలందరూ ఒకరినొకరు ప్రేమించుకుంటారా?’’

‘‘నీకు ప్రేమ సమస్య వచ్చిందా? ప్రేమించుకుంటారు. ప్రేమించుకోరు. రెండూ ఉంటాయి. భార్య భర్తని సేవించాలి. అతనే లోకంగా ఉండాలి అంటారు ` నాకలా ఎప్పుడూ లేదు. పాపం ఆయనకు తనతోడిదే లోకంగా ఉండాలని ఉందేమో. నేనెప్పుడూ అలా లేను.’’

‘‘కానీ నువ్వు చేస్తున్న సేవ చూస్తుంటే…’’

‘‘నేనెవరికైనా అలాగే చేస్తాను. భర్త కాబట్టి మరింత బాధ్యతగా ఉంటాను. కానీ ఈ బాధ్యత ఇంక మొయ్యలేను. దేశం కోసం దీనిని అవతల పెట్టెయ్యగను’’.

‘‘కానీ స్త్రీంతా నీలా ఉండగలరా?’’

‘‘ఉండలేరు. వాళ్ళకా దృష్టి లేదు. ఎంతసేపూ ఇల్లూ , భర్తా, పిల్లలూ  ఇదే లోకం.

అబ్బా ` నాకా గుణం రాలేదు. వచ్చుంటే ఇక అక్కడే తెల్లార్చుకునేదాన్ని నా జీవితాన్ని.’’

‘‘భర్తను ప్రేమించకుండా దేశాన్ని ప్రేమించటం సరే ,  మరొక పురుషుడిని ప్రేమించటం సాధ్యమా?’’

‘‘ఆ విషయం నాకేం తెలియదు. ఆ ప్రేమ గురించి నేనెన్నడూ ఆలోచించలేదు’’

దుర్గ వెళ్ళి భర్తకు అంతా అనుకూలంగా ఉందా అని చూసి కాళ్ళ దగ్గర తొలగిన దుప్పటి సరిచేసి వచ్చింది.

‘‘నువ్వు నీ భర్తకంటే దేశాన్ని ప్రేమిస్తున్నావు. ఆ మాట ఆయనతోనే చెప్తున్నావు. నీ భర్త నీకంటే ఎక్కువగా ఇంకొకరిని ప్రేమిస్తున్నానని చెబితే ` ’’

‘‘అబ్బా ` అంతకంటే శుభవార్త ఉంటుందా? ఆ ఇంకెవరికో ఈయన బాధ్యత అప్పగించి నేను స్వేచ్ఛగా ఈ ప్రపంచంలో పడి పరిగెత్తుతా’’ దుర్గ ఆ మాటన్న తీరుకి శారద నవ్వింది.

‘‘కానీ మామూలు  స్త్రీలు ఏడుస్తారు కదూ ` భర్త తనను కాదని ఇంకొకరిని ప్రేమిస్తున్నాడంటే ` ’’

‘‘ఏమో ` కొందరు ఏడవవచ్చు. కొందరు సంతోషపడవచ్చు. మరి కొందరు ప్రాణత్యాగం చేయవచ్చు. కానీ ఎక్కువమంది లోలోప సంతోషిస్తారేమో’’.

‘‘ఎందుకు?’’ ఆశ్చర్యంగా అడిగింది శారద.

‘‘ఈ భారం నుంచి విముక్తి లభించినందుకు. బతికినంతకాం ఒకే మనిషికి బాధ్యత వహించటం తప్ప మరింక జీవితంలో ఏ పనీ లేకుండా ఉండటం. ఆమనిషి ఎటువంటివాడైనా సేవించవలసి రావటం, స్వేచ్ఛ అన్నది లేకపోవటం , ఎటు చూసినా ఆజ్ఞలే , ఆదేశాలే. ఏమో నాకైతే ఈ వివాహబంధాన్ని మించి ఆనందం దేశ సేవలోనే ఉంది. కొందరికి మరింక దేన్లోనైనా దొరకొచ్చు. కానీ శారదా ,  ఆలోచించే అవకాశమే లేదుగా స్త్రీకు. ఎక్కడ నాకు ఆనందమని. ఊహ తెలిసిన దగ్గరినుంచి ఇదే నీ ఆనందం ముక్తి , మోక్షం అని చెప్తుంటారు. ఏమో ?ఆడవాళ్ళు ఈ బంధం నుంచి బైటపడి స్వతంత్రంగా వాళ్ళ ఆనందాన్ని వాళ్ళు వెతుక్కుంటే నయమనిపిస్తుంది నాకు.’’

‘‘స్వతంత్రం మనకీ కావాలిగా దుర్గా దేశానికి లాగే ! మనల్ని మనం పరిపాలించుకోవాలనిపించదు?’’

‘‘ఎందుకనిపించదు? కానీ దానికి ఎంతో శక్తి కావాలి. ముందు చదువు కావాలి. నువ్వు డాక్టర్‌వి అవుతావు. ఎంతమంచి సంగతి అది. నాకూ చదవాలని ఉంది. లాయర్‌ని కావాని ఉంది. దేశ స్వతంత్ర విషయాల్లో ఎన్నో తొసుకోవాలి. చదువు లేకపోతే మళ్ళీ ఆ చదువుకున్న మగవాళ్ళ మాటకు తలూపటం తప్ప మరేం చెయ్యలేం. చదువుకోవాలి శారదా ఆడవాళ్ళంతా చదువుకోవాలి. ఇంగ్లీషు చదువు  ’’ దుర్గ ముఖం వెలిగిపోతోంది జ్ఞానకాంక్షతో.

వాళ్ళ మాటల్లో చాలా సమయం గడిచింది.

శారద అడగాలనుకున్నది అడగలేదు. చెప్పాలనుకున్నది చెప్పలేదు. ఎలా వెళ్ళిందో అలాగే తిరిగొచ్చింది. గుండెమీద బరువు ఏ మాత్రం తగ్గలేదు.

***

గమనమే గమ్యం -8

 

శారద తండ్రి పోయిన దు:ఖం నుంచి తేరుకోటానికి సుబ్బమ్మ చేసినంత కృషి, ఏ తల్లీ ఏ కూతురికీ చేసి ఉండదు. ఆవిడ తన దు:ఖాన్ని పక్కనబెట్టి కూతురి బాధ్యత మీద వేసుకుంది. ఇంట్లో ఉన్నంతసేపూ శారదను ఒక్క నిమిషం కూడా ఒంటరిగా ఒదలలేదు. పగలూ , రాత్రి అంటిపెట్టుకుని తిరిగింది. శారద కన్నీరు తుడిచి నవ్వించటమే పనిగా పెట్టుకుంది. శారద గలగలా నవ్వుతుంది ఎప్పుడూ. శారద నవ్వే ఆమె అందం.

తండ్రి మరణించాక శారద దాదాపు నెలరోజులు  నవ్వలేదు. మళ్ళీ శారద నవ్వు చూడగలనా అని భయపడింది సుబ్బమ్మ. ఏదో ఒకటి చెబుతూ కూతురి వెంటవెంట తిరిగి అలిసిపోయింది. నాలుగు నెలలు గడిచిన తర్వాత మళ్ళీ శారద గలగలా నవ్వుతూ ఇంట్లో తిరుగుతుంటే సుబ్బమ్మ ఎవరూ చూడకుండా కరువుతీరా కంటారా ఏడ్చి సేదతీరింది. శారదకు ఈ నాలుగు  నెలలూ అన్నపూర్ణ ఉత్తరాలు  కూడా తన దు:ఖం నుంచి తేరుకోటానికి సహాయపడ్డాయి.

ఇప్పుడు అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య కాకినాడలో ఉంటున్నారు. అబ్బయ్య కాకినాడ కళాశాలలో ఉద్యోగం సంపాదించాడు. పెళ్ళయిననాటి నుంచీ తామిద్దరం భర్త సంపాదనతో బతకాలనే అన్నపూర్ణ కోరిక తీరింది. చూస్తుండగానే రోజులు  గడిచిపోతున్నాయి.

ఆ సంవత్సరం  కాంగ్రెస్‌ మహాసభలు  కాకినాడలో జరుగుతున్నాయి. అన్నపూర్ణ శారదను రమ్మని మరీ మరీ కోరింది. గాంధీ జైలు లో  ఉన్నాడు. గాంధీ లేకుండా జరిగే మహాసభలకు రావాలని లేదంది శారద. గాంధీని చూడాలని, మాట్లాడాలనీ శారద మనసులో చాలా రోజుల నాడు పుట్టిన కోరిక అడయారు మర్రి వృక్షమంత అయింది. కాంగ్రెస్‌ మహాసభలకు వెళ్ళి అక్కడ గాంధీని తప్ప అందరినీ చూడటం ఆ అమ్మాయికి అంత ఆసక్తిగా లేదు

. చివరికి అబ్బయ్య ‘‘వాళ్ళను చూడటం, వీళ్ళను చూడటం కాదు సభకు రావటమంటే ` ఎవరేం మాట్లాడతారు? ఎలాంటి రాజకీయ చర్చలు  జరుగుతాయి `? రాజకీయ వాతావరణం ఎలా ఉంది? ఏ తీర్మానాలు  చేస్తారు? ఇవి తెలుసుకోవటానికి రావాలి’’ అని ఉత్తరం రాశాక గాని శారదకు తన ఆలోచనలో తప్పు తెలిసిరాలేదు. తప్పు ఒప్పుకుంటూ శారద రాసిన ఉత్తరానికి అబ్బయ్య ‘‘ఆకర్షణ వ్యక్తుల పట్ల ఏర్పడుతుంది. ఉద్యమాల్లోకి వ్యక్తి ఆరాధన వల్ల అనేకమంది వస్తారు. కానీ అక్కడే ఆగిపోకూడదు. వ్యక్తులను దాటి రాజకీయాలను అర్థం చేసుకోవాలి ’’అని సమాధానం రాశాడు. గాంధీని ఆరాధించకుండా ఉండటం నా వల్ల కాదు  అనుకుంది శారద. కాకినాడ వెళ్ళటానికి సుబ్బమ్మ సులభంగానే ఒప్పుకుంది. ఏదో ఒక సందడిలో పడి శారద మామూలు  మనిషి కావాలనేదే ఆమె కోరిక.

తల్లీ కూతుళ్ళనిద్దరినీ ఆత్మీయంగా అక్కున చేర్చుకుంది అన్నపూర్ణ. వీళ్ళు వచ్చేసరికే కాకినాడలో సభల హడావుడి మొదలైంది. అన్నపూర్ణా వాళ్ళ ఇల్లు  చూసి శారద ఆశ్చర్యపోయింది. ఇంట్లో ఎక్కడా దేవుడి పటాలు  లేవు. పూజగది లేదు. ఇల్లు  చాలా నిరాడంబరంగా ఉంది. ఇంటి ముందు పెద్ద తోట పెంచుతున్నారు. కాకినాడలో అబ్బయ్యకు గోపరాజు రామచంద్రరావనే గురువు దొరికాడనీ, ఇదంతా ఆయన ప్రభావమనీ అన్నపూర్ణ చెప్తే సుబ్బమ్మ ఆశ్చర్యంగా ‘‘ఐతే ` నువ్వు కూడా నాస్తికురాలివయ్యావుటే’’ అంది. శారద ‘‘అమ్మా ` నాకూ దేవుడి మీద నమ్మకం లేదు. నీ కోసం నమస్కారం పెడుతున్నా అంతే’’ అంది.

‘‘మరి ఇక్కడ నా పూజా పునస్కారాలెలా?’’ సుబ్బమ్మ విలవిలలాడింది.

‘‘అన్నీ ఏర్పాట్లు చేస్తాను’’ అంటూ అన్నపూర్ణ ఎక్కడినుంచి తెప్పించిందో సీతారాముల పటం తెప్పించింది. వంటింటి పక్కనున్న చిన్నగదిలో ఒక పీటవేసి దానిమీద ఈ పటం పెట్టింది. సుబ్బమ్మ ఆ పటానికి పసుపు కుంకుము దిద్దేసరికి అన్నపూర్ణ, శారదా తోటలో నుంచి బుట్టెడు పూలు  కోసుకొచ్చారు. సుబ్బమ్మ పూజ దివ్యంగా జరిగింది.

అన్నపూర్ణ శారదకు కాకినాడంతా చూపించింది. బులుసు సాంబమూర్తిగారు అంత హడావుడిలోను శారద రామారావు కూతురని చెప్పగానే పదినిముషాల పాటు ఆగి శారదను ఆప్యాయంగా పలకరించి, క్షేమ సమాచారాలడిగాడు.

ఇక సభలు  జరిగే ప్రాంతంలో హడావుడి చెప్పనలవి కాదు. సభ కోసం నిర్మించిన పెండాల్‌ అద్భుతంగా ఉంది. దానిని జాగ్రత్త  చేస్తే మళ్ళీ మళ్ళీ వాడుకోవచ్చు కూడా. మంచి ఖద్దరు విరివిగా ఉపయోగించారు. ఎక్కడెక్కడి భాషలవారు. ఎన్నో జాతులవారు, భారతదేశపు చిన్నరూపంలా ఉంది కాకినాడ. శారద ఉత్సాహంగా కాకినాడ తన స్వంత ఊరులా తిరుగుతోంది. వాలంటీర్ల దళంలో అన్నపూర్ణతో పాటు తనూ చేరింది. శారద రామారావు కూతురనే విషయం తెలిసి చాలామంది వచ్చి పలకరించి వెళ్ళారు. శారద గలగలా నవ్వుతూ, బొంగరంలా తిరుగుతూ ఏ పనీ భారమనుకోకుండా చేస్తోంది.

ఆ రోజు ఉదయం వాలంటీర్ల రిక్రూట్‌మెంట్‌ జరిగే దగ్గర చిన్నపాటి గొడవ జరుగుతోందని తెలిసి శారద అక్కడకు వెళ్ళింది. అక్కడ ఒకమ్మాయి తననూ వాలంటీర్‌గా చేర్చుకోవాని పట్టుబడుతోంది. చిన్నపిల్లవని పెద్దలు  ఆ పిల్ల  మాటను తోసి పుచ్చుతున్నారు.

‘‘నేను గాంధీగారికి నా నగలన్నీ ఇచ్చాను. హిందీలో బాగా మాట్లాడగలను. హిందీలో నాలాగా మాట్లాడగలిగే వాళ్ళు ఎంతమందున్నారో చూపించండి. ఉత్తరాది నుంచి వచ్చే ప్రతినిధులతో హిందీలో మాట్లాడుతాను. వాళ్ళ అవసరాలు  కనుక్కుంటాను. ఈ సభకు నేను పోగు చేసినన్ని విరాళాలు  ఎంతమంది పోగుచేశారో చెప్పండి’’ అంటూ ఆవేశపడుతోంది.

‘‘వయసుకంటే నైపుణ్యం  ముఖ్యం కదా. హిందీలో మాట్లాడగలవాళ్ళు మనకు అవసరం కదా’’ అని శారద ఆ అమ్మాయి పక్షం వహించింది.

‘‘మనం వయసు నిబంధనగా పెట్టుకున్నాం కదా. దానిని పాటించాల్సిందే. మనం పెట్టుకున్న నిబంధనను మనమే ఉల్లంఘిస్తే ఎలా’’ వాళ్ళమాటలూ  సబబుగానే ఉన్నాయి.

ఆ అమ్మాయి భుజంమీద చెయ్యివేసి ‘‘నీ పేరేంటోయ్‌’’ అనడిగింది.

‘‘దుర్గాబాయి’’ ఆ అమ్మాయి కోపంగానే చెప్పింది.

‘‘దుర్గాబాయి వలంటీరుగా ఉంటుంది. ఐతే సభ లోపలకాదు. బైటనే. ఇతర రాష్ట్రాల నుంచి వచ్చిన వారిలో కొందరి బాధ్యత దుర్గాబాయికి అప్పగించుదాం’’ అంది శారద.

‘‘అలా ఎలా కుదురుతుంది? చిన్నపిల్ల కదా ` తెలియక ఏదైనా పొరపాటు చేస్తే ? ’’

olga title

‘‘దుర్గాబాయి మాట్లాడే పద్ధతి , ఆమె వాదన చూస్తే అందరికంటే పెద్దదిలా ఉంది గానీ చిన్నపిల్లలా లేదు. హిందీ బాగా వచ్చునంటున్నది. ఈ ఉత్సాహం మీద చన్నీళ్ళు చల్లకండి’’ శారద దుర్గాబాయి తరపున మాట్లాడింది.

చివరకు సభ ప్రవేశ ద్వారంలో పని చేయటానికి, కొందరు ఉత్తర భారతదేశ మహిళా ప్రతినిధులతో మాట్లాడి వాళ్ళ అవసరాలు  తీర్చటానికి దుర్గాభాయి బాధ్యత వహించేలా ఒప్పించగలిగింది శారద.

‘‘మీరు ఎక్కడినుంచి వచ్చారు?’’ దుర్గాబాయికి శారద బాగా నచ్చింది.

‘‘నన్ను మీరు అనకు. మనం ఇక స్నేహితులం. నేను మద్రాసు నుంచి వచ్చాను. నా పేరు శారద. ఇంటర్‌ పరీక్షలు రాశాను’. దుర్గాబాయి మెచ్చుకోలుగా చూసింది.

‘‘ఇంటర్‌ పాసయితే ఇంకా చదువుతావా? పెళ్ళి చేసుకుంటావా?’’

‘‘పెళ్ళా ? నేనా? నేను మెడికల్‌ కాలేజీలో చేరాలి డాక్టర్‌నవుతాను. పెళ్ళి చేసుకోను. పెళ్ళి చేసుకుంటే ఇలా సభకు స్వేచ్ఛగా రాగలమా?’’

‘‘నాకు పెళ్ళయింది. ఐనా వచ్చాను’’.

అప్పుడు గమనించింది శారద. దుర్గకు పెళ్ళయిన గుర్తులున్నాయి.

‘‘ఐతే నువ్వు చాలా గొప్పదానివి. ఇంట్లో ఒప్పుకున్నారా?’’

‘‘నేను ఎవరినైనా ఒప్పిస్తా. ఒప్పుకోకపోయినా వస్తా’’.

శారద ఆప్యాయంగా రెండుచేతులతో దుర్గాబాయిని దగ్గరకు తీసుకుంది.

‘‘నువ్వు నాకంటే మొండిదానివిలా ఉన్నావు. నాతో స్నేహం చేస్తావా?’’

‘‘ఓ! ఎందుకు చెయ్యను? నాకు కాలేజీలో చదువుకోవటం చాలా ఇష్టం. కుదరలేదు. హిందీ మాత్రం బాగా నేర్చుకున్నా.’’

అన్నపూర్ణకు దుర్గాబాయి గురించి చెబితే ‘‘ఆ అమ్మాయి గురించి ఈ ప్రాంతాలో తెలియని వారు లేరు. బులుసు సాంబమూర్తి గారి ప్రియ శిష్యురాలు’’ అంది. అబ్బయ్య కూడా దుర్గాబాయి గురించి చాలా మంచిగా చెప్పాడు. శారద దుర్గాబాయిని చూసి ప్రేరణ పొందిందనే చెప్పాలి.

‘తనకంటే చిన్నది. తనకున్న అవకాశాలు  లేవు. పెళ్ళయింది. చదువుకునే అవకాశం లేదు. ఐనా అన్ని ఆటంకాలనూ దాటుకుంటూ వస్తోంది. తనకు రామారావు కూతురనే మాట ఒక్కటి చాలు. ఎక్కడికి వెళ్ళినా ఎదురుండదు. ఇలాంటి తండ్రి ఎందరికుంటాడు. చదువుకోటానికే పుట్టినట్లు చదువుతోంది. ఎందరికి ఇలాంటి అవకాశం ఉంటుంది? వీటన్నిటినీ దేశం కోసం వినియోగించాలి. మరింత ఎక్కువగా’ అనుకుంది తనలో తానే.

ఇంగ్లీషు, హిందీలో చకచకా మాట్లాడుతున్న శారదను చూస్తే దుర్గాబాయిలో చదువుకోవాలన్న కోరిక పెరిగింది. చదవాలి. ఇంగ్లీషులో మాట్లాడాలి. హిందీ మంచిదే. కానీ చూస్తోంది గదా ` ఇంగ్లీషు చదివిన వారికే ఎక్కువ విలువ.

గాంధీ, నెహ్రూ, సాంబమూర్తిగారు, ప్రకాశం గారూ ఎవరు చూడు ఇంగ్లీషులో పెద్ద చదువు చదివారు. పెద్ద డిగ్రీలు  సంపాదించారు తనూ చదవాలి.

సభ ప్రారంభమయ్యాక దుర్గాబాయికి మరింత బాగా అర్థమైంది స్త్రీకి  ఎన్ని తెలివితేటలున్నా పెద్ద చదువు, డిగ్రీలు  లేకపోవటం వల్ల  వాళ్ళను మగవాళ్ళు తేలికగా వెనక్కి నెడుతున్నారని. నెల్లూరు  నుంచి వచ్చిన కనకమ్మ గారు చాలా బాగా మాట్లాడటం, హిందీలో ధారాళంగా మాట్లాడటం చూసి దుర్గాబాయి ఆమెను చాలా గౌరవంతో చూసింది. కానీ పెద్ద నాయకురాలు  ఆమెకు ఇవ్వాల్సినంత గౌరవం ఇస్తున్నారా అనే అనుమానం కూడా వచ్చింది. ఆమె నెల్లూరులో బాలిక పాఠశా స్థాపించి గాంధీ గారితో శంకుస్థాపన చేయించారని విని దుర్గ ఆమె పరిచయం చేసుకుంది.

‘‘నేను మా ఇంట్లోనే ఆడపిల్లలను  పోగు చేసి హిందీ నేర్పుతున్నానండి’’ అని వినయంగా చెప్పింది.

కనకమ్మ దుర్గాబాయిని అభిమానంగా చూసి ‘‘మంచిపని చేస్తున్నావమ్మా దేవుడు నిన్ను చల్లగా  చూస్తాడు’’ అని దీవించింది.

‘‘మీరు బాలిక పాఠశాల  పెట్టారట’’

‘‘ఔను అదిప్పుడు చాలా అవసరం. ప్రతి ఊళ్ళో ఆడపిల్లలకొక బడి కావాలి. ఆడవాళ్ళు మగవాళ్ళతో సమానంగా చదువుకోవాలి’’.

‘‘లేకపోతే మగవాళ్ళు మనల్ని ఎక్కి  రానివ్వరు. లెక్కచెయ్యరు ` కదండీ?’’ దుర్గ మాటకు కనకమ్మ నవ్వేసింది.

‘‘ఒకళ్ళు ఎక్కిరానిచ్చేదేమిటి? మన పని మనం చెయ్యాలి. ఫలితం భగవంతుడికి ఒదలాలి. గాంధీగారు ` ఇంకా అంతకు ముందు గీతలో శ్రీకృష్ణుడు అదేగదా చెప్పారు’’.

దుర్గాబాయికి ఎందుకో ఆ మాట నచ్చలేదు. ఎవరు చెప్పినా సరే ` ఫలితం గురించి ఆలోచించాలనే అనిపించింది ఆ అమ్మాయికి. చేసేపనికి ఫలితం లేకపోతే ఎలా? ఇంత ఉద్యమం చేస్తున్నాం. దీనికి ఫలితంగా స్వరాజ్యం రాకపోతే ఎట్లా? పని చేశామంటే ఏదో ఒకటి సాధించాలి.

తన ఆలోచనను శారదతో చెబితే ఆమె కూడా దుర్గ మాటనే బలపరిచింది.

‘‘ఫలితం రానపుడు మరీ నిరాశపడకూడదని అలా అంటారు గానీ ఫలితం వచ్చి తీరాలి. ఈ సభలు  ఇంత వైభవంగా ఇంత కష్టపడి జరుపుతున్నాం. దీనికి ఫలితం ఉండాలి కదా’’.

శారద తనలా ఆలోచించినందుకు దుర్గ మనసు తేలికయింది. శారదను కనకమ్మ గారికి పరిచయం చేసింది. ‘‘రామారావు గారి అమ్మాయివా’’ అమ్మా అంటూ కనకమ్మ శారదను దగ్గరకు తీసుకుని తల నిమిరి ఆశీర్వదించింది.

బెంగాల్‌నుంచి వచ్చిన స్త్రీలు, బొంబాయి నుంచి వచ్చిన స్త్రీలు  చాలా చురుగ్గా  ఉన్నారు. కలకత్తా, బొంబాయి నగరాల  ప్రభావం కావచ్చు. శారదకు చాలా మందితో స్నేహం కలిసింది. సిక్కులు  చేసే ప్రార్థనలు, వాళ్ళు పంచే ప్రసాదాలు  అందరికీ నచ్చాయి. ఆ సమయాల్లో చాలామంది ప్రార్థనలు జరిగే చోటికి చేరేవారు. కస్తూర్భాగాంధి మాటు వింటుంటే గాంధిని విన్నంత అనుభూతి కలిగింది. దుర్గ, అన్నపూర్ణ ముందు గాంధీని చూసి ఇపుడు కస్తూర్బాను చూస్తున్నారు. శారద గాంధీని వినే అదృష్టం తనకు లేదా అని దిగుపడింది. ఈ పైపై విషయాలను గమనిస్తూ, అనుభూతి చెందుతూనే సభలో జరిగే చర్చ సమాచారం ఎప్పటికప్పుడు రాసుకుంటోంది శారద.

అక్కడ జరుగుతున్నవన్నీ శారదకు ఆశ్చర్యం కలిగిస్తున్నాయి. ఆవేశం రగిలిస్తున్నాయి.

అన్నిటికంటే ముఖ్య విషయం గాంధీగారు బోధించి కార్యక్రమం రూపొందించిన విదేశీ వస్తు బహిష్కరణకు విరామం ఇవ్వాలని తీర్మానం పెట్టారు. దానికే శారద అదేమిటని ఆవేశపడుతుంటే ఆ తీర్మానాన్ని దాదాపు అందరూ బలపరిచారు. ఇంతమంది ఒద్దనుకుంటున్న కార్యక్రమం గురించి గాంధీ మాట్లాడినపుడు వీరంతా తలూపినవారే ` ఆఖరికి చిత్తరంజన్‌దాస్‌ కూడా ఆ తీర్మానాన్ని గెలిపించటానికి కృషి చేశాడని చెప్పుకుంటుంటే శారదకు ఏం చెయ్యాలో తెలియలేదు. ఇంతమంది తనకు వ్యతిరేకులున్నారని గాంధీ గారికి తెలుసా?  ప్రకాశం గారు పెట్టిన తీర్మానం ఒక్క ఓటుతో ఓడిపోయింది. ఆయన ఆంధ్ర కాంగ్రెస్‌ అధ్యక్ష పదవికి రాజీనామా చేశాడు. ప్రతిపూటా ఒక సంచలనమే. నాయకు వాగ్యుద్ధాల  శారదకింత వరకూ పరిచయం లేదు. ఇక్కడ మొదటిసారి చూసి విస్తుపోయింది. మోతీలాల్‌ నెహ్రూ, గాంధీ చెప్పినదానికి, పూర్తి వ్యతిరేకమని, అబ్బయ్య చెబుతుంటే నమ్మబుద్ధి కాలేదు. అందరూ కాంగ్రెసే అయితే ఇన్ని విభేధాలేమిటని రాత్రుళ్ళు ముగ్గురూ కూచుని చర్చించుకున్నారు.

బహిష్కరణోద్యమం తదితర విషయాల మీద ఇంత వ్యతిరేకత ఉందని గాంధీ గారికి తొసా? జైల్లో ఉన్న ఆయనతో వీళ్ళు చర్చిస్తున్నారా అనే సందేహం శారదది.

‘‘చర్చించినా చర్చించకపోయినా వీళ్ళు నమ్మింది వీళ్ళు చేస్తున్నారు. గాంధీగారు నమ్మింది ఆయన చేస్తున్నాడు’’ అన్నాడు అబ్బయ్య ఇవన్నీ కాచి వడపోసినవాడిలా.

‘‘ఒక పార్టీలో ఒక పద్ధతి ఉండొద్దా? ఏం అన్నపూర్ణా?’’

‘‘ఉంటే మంచిదే. కానీ ఆ పద్ధతి గురించి నమ్మకం లేనివాళ్ళకు, ఇంకో పద్ధతి మంచిదన్న ఆలోచన ఉన్నవాళ్ళకు కూడా తమ ఆలోచను ఆచరణలో పెట్టే అవకాశం ఉండాలి గదా. లేకపోతే ఒకరి మాట మీదే చర్చ కూడా లేకుండా నడుచుకుంటే తీరా అది చెడు ఫలితాలనిస్తే ` అబ్బయ్య చెప్పిన మాటల్లో కూడా తప్పుపట్టటానికేమీ లేదనిపించింది. కానీ అందరూ గాంధీ మాట ప్రకారం నడిస్తే బాగుండనిపించింది.

‘‘మనకు ఈ విషయాలు  తెలిశాయి గానీ, ప్రజందరూ, అంతా గాంధీ గారు చెప్పినట్టే జరుగుతుందనుకుంటున్నారు. ఇంతమంది నాయకులు  నేను నేనని పోటీ పడుతున్నారు గానీ ప్రజలకు మాత్రం గాంధీ ఒక్కడే నాయకుడు’’ అంది అన్నపూర్ణ.

‘‘ఆయన ఎలా సాధించాడది?’’ శారద విస్మయంగా అడిగింది.

‘‘మొండితనంతో, నిరాడంబరంతో. కొన్ని విశ్వాసాలను త్రికరణశుద్ధిగా పాటించడం వల్ల ` ప్రజలకు ఎవరు నిజమైన నాయకుడో తెలిసిపోతుంది. నాయకుడికి నిర్భయం, మొండితనం ఉండాలి. అవి ఉంటే దానికి సత్యం, చిత్తశుద్ధి తోడయితే ఇక తిరుగులేదు. గాంధీగారిలో ఇవన్నీ ఉన్నాయి. ఆయన కోర్టులో చెప్పిన మాటలు  విన్న తర్వాత ఇక ఆయన నాయకత్వానికి తిరుగులేదంది దేశం  ’’

కాకినాడ సభ వల్ల  శారదకు రాజకీయ పరిణితి వచ్చింది. సభలు  పూర్తయ్యాక కూడా వారం రోజులు  అన్నపూర్ణ దగ్గరే ఉండిపోయింది. అబ్బయ్య, అన్నపూర్ణతో కలిసి చేసిన చర్చలకు అంతే లేదు. వీటన్నిటితో తండ్రి మరణం కాస్త వెనక్కువెళ్ళి, ఉత్సాహంగా, ధైర్యంగా మద్రాసు తిరిగి వచ్చింది. తండ్రి మరణంతో అంతా శూన్యమనిపించిన భావన పోయి దేశమంతా తనతో ఉన్న భావన, బోలెడు బలం  వచ్చాయి. ముఖ్యంగా కనకమ్మగారు, దుర్గాబాయి చెరొక విధంగా శారదకు స్ఫూర్తి నిచ్చారు. తను చెయ్యవసిన పనులెన్నో ఉన్నాయి.

‘‘తనవల్ల  దేశం ఒక్కడుగన్నా ముందుకు వెయ్యాలి’’ అని ప్రతిన పూనింది.

శారదలో ఉత్సాహాన్ని చూసి సుబ్బమ్మ అన్నపూర్ణను నూరేళ్ళు చల్లగా  ఉండమని మనసులోనే మరీ మరీ దీవించింది.

***

శారద మెడికల్‌ కాలేజీలో చేరిన రోజు సుబ్బమ్మ పండగ చేసింది. రామారావు మాట నిలబెట్టానన్న ఉత్సాహంతో ఆమె బంధువులందరికీ విందు చేసింది. శారద తండ్రిని తలచుకుని బాధ, ఆయన కోరిక తీరుస్తున్నందుకు సంతోషమూ..

రోజులు  సంవత్సరాలవుతున్నాయి. శారద ఇంటిని యువజన విద్యార్థి కేంద్రంగా చేసింది. శారదతో పాటు చదివేవాళ్ళే కాదు, ఏ చదువుకో మద్రాసు వచ్చిన ఉద్యమపు ప్రవాహంలో పడినవాళ్ళు, చదువు, ఉద్యమం రెండిరటిలో రెండు            కాళ్ళుంచినవాళ్ళు, చదువు మాని ఉద్యమంలోకి దూకిన వాళ్ళు, ఉద్యమంలో ఇమడలేక బైటికి వచ్చి నిరాశలో మునిగిన వాళ్ళు ఇలా ఎంతమంది యువకులకో మద్రాసులో శారద ఇల్లొక నెలవు. కొందరు నెలల తరబడి ఉండిపోయేవాళ్ళు. వాళ్ళందరి చర్చతో ఆ ఇల్లు  వేడెక్కేది.

నిరాశతో కుంగి వచ్చిన వాళ్ళలో శారద ఉత్సాహం నింపేది. భుజం తట్టి పంపేది. అందరూ శారదనూ ‘‘అక్కా’’ అని ఆత్మీయంగా పిలిచేవారు. శారదకంటే పెద్దవారు ‘‘అమ్మా శారదా’’ అంటూ ఆప్యాయంగా పిల్చేవారు. శారద ఇంటికి ఉద్యమం అని పేరు పెట్టింది. చిత్రకళలో ప్రవేశమున్న విద్యార్థి ఒక చిత్రాన్ని ఉద్యమమనే పేరుని గట్టి అట్టమీద గీసి ఇంటి వరండాలో తగిలించాడు.

Image (12)

‘‘పోలీసు అడిగితే నీ పేరే చెప్తా’’ అని అతన్ని ఏడిపించేది శారద. రామారావు ఉన్నరోజుల్లో ఆ ఇంటికి వయసులో, పాండిత్యంలో, అనుభవంలో తలపండిన పెద్దలొచ్చేవారు. ఇపుడు వేడిరక్తపు ఉరకు, దేశం కోసం సర్వం అర్పించానే తపన ఉన్న యువకులు  వస్తున్నారు. సుబ్బమ్మకు ఎవరైనా ఒక్కటే. అందరికీ అన్నం పెట్టి ఆదరించటం వారి ప్రేమను పొందటం.

శారద అపుడపుడూ కాశీనాధుని నాగేశ్వరరావు పంతులు  గారి దగ్గరకు, ప్రకాశం పంతులు  గారింటికీ వెళ్ళొస్తుంది. హరిగారు వచ్చి వీరి యోగక్షేమాలు  విచారించి వెళ్తారు. రామారావు మరణం వీరిద్దరినీ ఎంత తాకిందో హరిగారినీ అంతే తాకింది. శారదను చూసి తన స్నేహితుడిని చూసినట్లు సంతోషపడేవారు. వీరి ముగ్గురి నుంచీ ఆమెకు పిత్రువాత్సల్యం దొరుకుతోంది.

ప్రజను ఉత్తేజపరిచేలా ఉపన్యాసాలివ్వటం నేర్చుకోవాలనుకుంది శారద. కాకినాడ సభలో ఉపన్యాసాలతో ప్రజను ` ఉత్సాహ పరిచిన పొణకా కనకమ్మ ఇంకా ఇతర మహిళా నాయకులను చూసిన తర్వాత శారదకు మాటకున్న శక్తి అర్దమయింది.

ఒకనాడు ఉదయాన్నే లేచి మైలాపూర్‌ బీచికి బయలు దేరింది. ఇంకా సరిగా తెల్లవారనే లేదు. సముద్రపు ఒడ్డున జన సంచారం పెద్దగా లేదు. శారద అలలకు దగ్గరగా వెళ్ళింది. ఆ ప్రశాంతమైన ఉదయాన కూడా అలలు ఎగసిపడుతున్నాయి. హోరెత్తుతూనే ఉన్నాయి. శారద గొంతెత్తి ఆ అలలనుద్దేశించి మాట్లాడటం మొదలు పెట్టింది. స్వాతంత్య్రం అవసరమేమిటో ఆ అలలకు అర్థమయ్యేలా, ఎక్కడో దూరాన సాగరగర్భంలో పుడుతున్న అలలకు వినిపించేలా గంభీరంగా, గట్టిగా మాట్లాడుతోంది శారద. కంఠస్వరానికి, వాగ్ధోరణికి ఇది మంచి వ్యాయామ మనిపించింది. ఆ రోజు నుంచీ ప్రతిరోజూ తెల్లవార్జు ఝామునే  లేచి కాసేపు చదువుకుని, ఆ తర్వాత సముద్రపు ఒడ్డుకి చేరటం, అలలకు ఒక ఉపన్యాసం ఇవ్వటం శారదాంబకు అవాటైంది. అసలే మాటకారి. ఏం మాట్లాడినా సూటిగా స్పష్టంగా, అర్థవంతంగా మాట్లాడే శారద మరింత పదును తేలింది.

ఎవరూ వినటం లేదనే ఆలోచన స్వేచ్ఛనిచ్చేదేమో. ఎంతో సంతోషపడేది ఆ ఉదయపు ఉపన్యాసానికి.

ఆ శనివారం ఉదయం కూడా శారద తనను తాను మర్చిపోయి, ఉపన్యాసంతో అలల హోరుని చిన్నబుచ్చుతుండగా పక్కన ఎవరో నవ్వినట్లయి తిరిగి చూసింది. ఎవరో యువకుడు నవ్వుతున్నాడు. శారదకు కోపం వచ్చి వెంటనే ముఖం పక్కకు తిప్పుకుంది. అతను మరింత దగ్గరకు వచ్చి ‘‘ఎవరికి నీ ఉపన్యాసం?’’ అని అడిగాడు.

‘‘వినగలిగిన వాళ్ళందరికి’’ శారద తొణకకుండా సమాధానమిచ్చింది.

‘‘ఉపన్యాసం ఇవ్వాలని ఉందా? ఎవరూ వేదిక మీదకు పిలవటం లేదా? నాకు ప్రకాశం గారు తెలుసు. ఆయనతో నీ గురించి చెప్పి నిన్ను పిలిచేలా చెయ్యగలను.’’ కాస్త చిలిపితనం కగలిపి మరీ నవ్వాడు.

‘‘నేనెవరో తెలుసా?’’ తీవ్రంగా అడిగింది.

‘‘నాకెలా తెలుస్తుంది? మొదటిసారి చూస్తున్నా. సహాయం చేద్దామనుకున్నా. అంత కోపం వచ్చే పని నేనేం చేశాను. అలా చూస్తున్నావు?’’ పరిహాసం ఆగనంటూ అతని గొంతులోంచి బైటికొస్తోంది.

‘‘మొదటిసారి చూసి పలకరించే వాళ్ళను మర్యాద లేకుండా ఏకవచనంలో మాట్లాడతారా? అడగని సహాయానికి హాస్యంగా పూనుకుంటారా?’’

ఆ యువకుడికి తన ఎదుట ఉన్న యువతి సామాన్యురాలు  కాదని అర్థమైంది.

‘‘క్షమించండి. నా పేరు సత్యనారాయణ మూర్తి. లా చదివాను. ప్రకాశంగారి దగ్గర పనిచేస్తుంటే ఆయన కాస్తా ప్రాక్టీసు మానేశారు. నా తిప్పలు  నేను పడుతూ, స్వతంత్ర ఉద్యమంలో చేయగలిగింది చేస్తున్నా’’.

‘‘నా పేరు శారదాంబ. మా నాన్నగారు రామారావుగారు. చరిత్ర పరిశోధకులు. ఇపుడు కీర్తిశేషులు. నేను మద్రాస్‌ మెడికల్‌ కాలేజీలో మూడవ సంవత్సరం చదువుతున్నాను. ప్రకాశం గారు నాకు పినతండ్రి వంటి వారు.’’

మూర్తి మొఖం వెలవెలబోయింది. ఆ యువతితో ఆషామాషీగా మాట్లాడటం ఎంత తప్పో తెలిసి వచ్చింది. తెలివి, తీక్షణత, ధైర్యంతో మెగుతున్న ఆమె కళ్ళల్లోకి చూస్తూ ఉండిపోయాడు.

శారద అక్కడినుంచి కదిలి ముందుకు నడిచింది.

‘‘నన్ను క్షమించండి. అపరాధం చేశాను’’ అన్నాడతను.

‘‘అలాగే క్షమించాను. మళ్ళీ ఎవరిదగ్గరా ఇలాంటి అపరాధాలు  చేసి క్షమాపణు అడిగే పరిస్థితిలో పడకండి’’ అంటూ ధీమాగా నడుచుకుని వెళ్ళిపోయింది శారద.

మూర్తి అలాగే నిబడిపోయాడు. శారద రూపం, వ్యక్తిత్వం అతని మనసులో అలజడి రేపాయి. ఆ అలజడి అతనికి అర్థం కాలేదు.

‘‘ఎంత అపురూపం ఇలాంటి యువతి’’ అనుకున్నాడు. అర్థంకాని ఆలోచనలతో సతమతమవుతూ ఆలస్యంగా ఇల్లు  చేరుకున్నాడు. మర్నాడు ఉదయం శారద కోసం ఎదురు చూస్తూ సముద్రపు ఒడ్డున నిలబడక తప్పని మానసిక స్థితిలో పడ్డాడు.

శారద అతన్ని గమనించనట్టు తనురోజూ నిబడే చోట నిబడి ఉపన్యాసం ప్రారంభించింది. అరగంట గడిచాక ఆ వాక్ప్రవాహం ఆగింది. మూర్తి మెల్లగా  శారద పక్కన చేరాడు.

‘‘మీరు చాలా బాగా మాట్లాడారు. కానీ ఒక పొరపాటు చేశారు.’’

‘‘పొరపాటా? ఏంటది’’ ఆశ్చర్యంగా అడిగింది శారద.

‘‘పొరపాటంటే పొరపాటు కాదు. బ్రిటీష్‌వాళ్ళు మన కులవృత్తున్నిటినీ నాశనం చేశారనే మాట ఒకసారి అన్నారు.’’

‘‘ఔను’’

‘‘కులవృత్తులు  ఉండాలా?’’

‘‘అంటే?’’

‘‘అంటే ఏ కులంలో పుట్టినవాళ్ళు ఆ వృత్తే చెయ్యాలా?’’

‘‘కాదు. కాదు. అది నా ఉద్దేశం కాదు’’.

‘‘అది కాదని నాకు తెలుసు.  అలాంటపుడు కులవృత్తునే మాట ఎందుకు? చేతివృత్తులంటే  సరిపోదా?’’

శారద ఇపుడు అతన్ని తేరిపార చూసింది. తెలివిగా ఉన్న అతని ముఖంలో సన్నని చిరునవ్వు ప్రకాశిస్తోంది. ఎత్తుగా, బలంగా, తెలివిగా ఉన్న ఆ యువకుని చూసిన శారదకు మొదటిసారి ఒక పురుషుని చూసిన స్పందన కలిగింది. ఆ స్పందన అంతకు ముందు ఎరగనిది. ఒక నిముషం పాటు సర్వం మర్చిపోయి అతన్ని చూస్తూ ఉండిపోయింది. అతనికి శారద అనుభూతి అర్థమైంది. అర్థమై ఒక రకమైన గర్వం కలిగింది. దానిని దాచుకునే వ్యవధానం తీసుకుని అతను మళ్ళీ మాట్లాడాడు.

Image (12)

‘‘ఇంకొక విషయమేమిటంటే మీరు బ్రిటీష్‌వాళ్ళ నుంచి స్వతంత్రం పొందిన అమెరికా స్వతంత్ర పోరాటాన్ని గురించి మాట్లాడుతున్నారు. బాగుంది. అమెరికా స్వతంత్ర పోరాటానికి, మన ఉద్యమానికి మీరు తెచ్చిన పోలికా బాగుంది. వాళ్ళు బ్రిటీష్‌వాళ్ళ తేయాకును బహిష్కరించినట్లే మన విదేశీ వస్తు బహిష్కారం ఉంది. అంతా నిజమేకాని మనకివాళ అమెరికా ఆదర్శం కాదు అనిపిస్తుంది. అమెరికాలో నల్ల వాళ్ళ బానిసత్వం అలాగే ఉంది. సోవియట్‌ యూనియన్‌లో సమానత్వం రాజ్యమేలుతోంది’’.

శారద ఆలోచనలో పడింది.  సోవియట్‌ యూనియన్‌ గురించి ఆమె విన్నది. కొంత అక్కడా, అక్కడా చదివింది ` ఉన్నవ వారి ‘‘మాలపల్లి’’ నవల చదివి రష్యా విప్లవం గురించి తండ్రినడిగి కొంత తెలుసుకుంది. కానీ దాని గురించి సాధికారికంగా ప్రస్తుతం మాట్లాడలేననుకుంది.

‘‘మీరు చెప్పిన విషయా గురించి ఆలోచిస్తాను. రేపు కలుద్దాం’’ అతనికి నమస్కారం చేసి చకచకా నడిచి వెళ్ళిపోయింది.

‘‘రేపు కలుద్దాం’’ అనే మాట మూర్తిలో ఎన్నో అనుభూతులు  రేపింది. ఉత్సాహంగా ఇంటికి వెళ్ళాడు.

శారద ఆ రోజు కాలేజీలో ఉన్నదన్నమాటేగాని మనసంతా సోవియట్‌ యూనియన్‌ గురించిన ఆలోచనలే నిండిపోయాయి.

ఆ ఆలోచనలు  పంచుకోటానికి విద్యార్థి మిత్రులు, వార్తాపత్రికా విలేఖరులూ  నిత్యం శారదా వాళ్ళింట్లో ఉండనే ఉంటారు.

ఆ రోజు సాయంత్రం వాళ్ళందరి మనసుల్లో సోషలిజం అనే భావన నిండేలా మాట్లాడింది  శారద. వాళ్ళంతకు ముందు ఆ మాట వినలేదని కాదు. కానీ శారద ఆ మాట వాళ్ళ మనసుల్లో ఇంకేలా మాట్లాడిరది. మొదటిసారి అందరికీ సోషలిజం గురించి నిజమైన ఆసక్తి కలిగింది. ఒకరిద్దరు యువకులు  మన మతాచారాలకు అది సరిపడదన్నా మిగిలిన యువకులందరూ సోషలిజం గురించి కగనటం మొదుపెట్టారు. అదొక కొత్త కల. దేశంలోని యువతరానికి అప్పుడప్పుడే అందుతున్న కల. అస్పష్టమైన ఆశను రేకెత్తించే అందమైన ఊహ. ఆ ఊహ గురించిన స్పష్టమైన రూపాన్ని దర్శించేందుకు ఆరోజు సాయంత్రం శారద చేసిన ప్రయత్నంలో అప్రయత్నంగా భాగస్వాములై పోయారు.

‘‘మన కాంగ్రెస్‌ పెద్దలు  సోషలిజం అంటే ఎందుకింత భయపడుతున్నారు’’ రామకృష్ణ అసహనంగా అడిగాడు.

‘‘గాంధీగారు కూడా టాల్‌స్టాయ్‌ గురించి మాట్లాడతాడు గానీ లెనిన్‌ గురించి మాట్లాడడేం’’.

‘‘రష్యాకూ మనకూ తేడా లేదా? లెనిన్‌ వాళ్ళ దేశపు నిరంకుశ రాజరికంతో యుద్ధం చేశాడు. మనం పరాయి ప్రభువుతో యుద్ధం చేస్తున్నాం. దానికి ఇక్కడి రాజు, ధనికు సాయం కూడా కావాలి కదా ` లేకపోతే వాళ్ళు పూర్తిగా బ్రిటీష్‌ వాళ్ళతో కలిసిపోతారు.’’

‘‘కలిస్తే వాళ్ళకేం కలిసొస్తుంది? నాశనమవుతారు.’’ సుదర్శనం కసిగా అన్నాడు.

‘‘బ్రిటీష్‌ వాళ్ళు వాళ్ళకు రొట్టె ముక్క విసిరేసి లోబరుచుకుంటారు.’’

‘‘అందుకని మనం రొట్టెంతా వాళ్ళకివ్వాలా? ఏ రాయి అయితేనేం పళ్ళూడగొట్టుకోటానికి’’ విశ్వనాధం కోపంగా అడిగాడు.

‘‘ముందు బైటి శత్రువుని తరిమితే తర్వాత లోపలి వాడి సంగతి చూడొచ్చు’’ బాపయ్య తన లోపలి ఆలోచన బైటపెట్టాడు.

‘‘ఏమో నాకు నమ్మకం లేదు’’. మల్లికార్జునరావు ఎప్పుడూ ఈ మాటే అంటాడు. అతనికి దేనినైనా నమ్మటం గురించి నమ్మకం లేదు.

‘‘అందుకే నిన్ను నిరాశావాది అంటాం’’ గోవిందరెడ్డి వెక్కిరించాడు.

‘‘కాంగ్రెస్‌లో ఆశ కన్పించకపోతే ఇక నిరాశేనా? వేరే దారు గురించి ఆలోచించాలి గదా’’ రామకృష్ణయ్య.

‘‘వేరే దారి కనిపించేదాకా కాంగ్రెస్‌లో ఉండాంటే కంపరంగా ఉంటోంది. రాజు, జమీందార్లు, కాంగ్రెస్‌ అధికార పీఠాలకెక్కుతుంటే మనం వాళ్ళకు విధేయుమై ఉండాలా.’’ సుదర్శన్‌ కళ్ళు ఊరికే ఎర్రబడతాయి.

‘‘గాంధీని చూసి ఉండాలి’’.

‘‘నాకు గాంధీ మీద కూడా నమ్మకం పోతోంది.’’

‘‘నీది మరీ విడ్డూరం. ఎవరెలా ఉన్నా గాంధీ దేశానికి మేలు చేస్తాడు’’.

‘‘చూస్తాంగా’’

‘‘కాంగ్రెస్‌ని కాదని ఏం చేస్తాం? ప్రజంతా దానితో ఉన్నపుడు కొత్త దారిలో నడవటమంటే జనం మనల్ని పిచ్చి వాళ్ళంటారు. ఆ ముద్ర పడిందా  మనకు మోక్షం లేదు.’’ బాపయ్య బాధగా అన్నాడు.

‘‘కాంగ్రెస్‌లో ఉంటూనే కాంగ్రెస్‌ని మార్చాలి’’.

‘‘నువ్వే మారతావేమో’’ అందరూ నవ్వారు.

‘‘ఊరుకోండి. రామకృష్ణ, శారదక్క చెప్పింది నిజం. మనం కాంగ్రెసులో ఉంటూనే ఒక గ్రూపుగా మనదారి వెతుక్కొవాలి. మన గమ్యం ఒట్టి స్వతంత్రం కాదు. శారదక్క చెప్పిన సోషలిస్టు స్వతంత్రం’’ గోవిందరెడ్డి మాటతో అందరూ నిశ్శబ్ధమై పోయారు.

శారద ఆ ఉద్రిక్త వాతావరణాన్ని మార్చాలనుకుంది. అందరూ కాస్త చల్ల బడేలా సన్నగా ఒక పాట అందుకుంది. అది దుర్గ కాంగ్రెస్‌ సభలో పాడిన పాట. ఆ సభలో బాలికలు  యువతులూ  దుర్గ వెనకా నడుస్తూ దుర్గ గొంతులో గొంతు కలిపి ఆ పాట పాడేవారు.

‘‘మేలు  కొనుమా భరతపుత్రుడ

మేలు  కొనుమా సుజన మిత్రుడ

వేడుకను జాతీయత అను

వేగుచుక్కా పొడిచెనదిగో

కూడి వందే మాతరమ్మని ` కుక్కుటము రచెన్‌’’.

ఒకవైపు రాత్రయిపోయింది. నువ్వు మేలుకోమంటున్నావక్కా.

ఇపుడు నిద్రొస్తోంది. రేపు కోడి కూసే వేళకు పాడుతూ లేపు’’ అంటూ లేచాడు సుదర్శనం.

‘‘లేదు. లేదు. మనం అర్థరాత్రే నిద్రలేవాలి’’.

‘‘అసలు  నిద్ర పోకూడదు’’.

‘‘నిద్ర పోకపోతే ఇంక మేలుకొలుపు గీతాలెందుకు? ఎవరికి?’’ అందరూ గోలగోలగా అరుస్తూ నవ్వుతూ లేచి ఎవరి దారిన వాళ్ళు వెళ్ళారు.

మర్నాడు శారద పెందలాడే లేవలేకపోయింది. బీచ్‌కి వెళ్ళటం కుదరలేదు. కాలేజీకి వెళ్ళటానికే హడావుడి అయింది.

సాయంత్రం కాలేజ్‌ నుంచి వచ్చాక కొన్ని పుస్తకాు తెచ్చుకోవాని కాశీనాధుని నాగేశ్వరరావు గారింటికి వెళ్ళేందుకు తయారైంది. సుబ్బమ్మ తానూ వస్తానంది గానీ తీరా బయల్దేరే సమయానికి బంధువులొచ్చారు.

కాశీనాథుని వారింటి గేటు తీసుకుని లోపలికి వెళ్తూ ఎదురుగా వస్తున్న యువతిని చూసి ఆగింది శారద. ఎక్కడ చూశానీమెను? అనుకుంటూ దగ్గరకు వెళ్ళింది. ఇద్దరూ ఆగి ఒకరినొకరు పరిశీలనగా చూసుకున్నారు. ‘‘శారద’’ అంటూ దుర్గ ఒక్కసారిగా శారద భుజాూ చేతుూ పట్టుకుని కుదిపేసింది. శారద దుర్గను చూసిన సంతోషంతో ఉక్కిరిబిక్కిరయింది. కాకినాడలో  చూడటమే ` ఐదేళ్ళు దాటిపోయింది. అప్పటి పద్నాుగేళ్ళ దుర్గ ఇరవై ఏళ్ళదయింది. శారద మరో మూడేళ్ళు పెద్దది. దుర్గ ముఖంలో కాకినాడ రోజునాటి అల్లరి, అమాయకత్వం పోయి గాంభీర్యం, ధీమా వచ్చాయి. శారద ముఖం జ్ఞానంతో, ప్రేమతో ప్రకాశిస్తోంది. ఒకరినొకరు పరిశీలనగా చూసుకుని ఎదుటివారిలో వచ్చిన మార్పు చూసి నవ్వుకున్నారు.

‘‘దుర్గా! బాగున్నావా? ఎప్పుడొచ్చావు? ఎక్కడుంటున్నావు?’’

‘‘ఇక్కడే ` పంతులు  గారింట్లోనే. మా ఆయనగారి ఆరోగ్యం బాగోలేదు. ఇక్కడ వైద్యానికని తీసుకొచ్చా’’

‘‘అలాగా ` నేను చూడనా?’’ కాస్త కంగారు పడిరది శారద.

‘‘నువ్వు డాక్టర్‌వై పోయావా?’’

‘‘ఇంకా పూర్తి కాలేదు. రెండేళ్ళు ఆగాలి. కానీ కొంత తొసు. ఊరికే చూస్తాను. మా కాలేజీ ఆసుపత్రిలో పెద్ద వైద్యులున్నారు. చూపిద్దాం’’.

‘‘ఆచంట లక్ష్మీపతి గారు చూస్తున్నారు. వారి అనుమతి లేకుండా ఎవరికీ చూపించను’’.

ఇద్దరూ లోపలకు వెళ్ళారు. శారద తనొచ్చిన పని పక్కన బెట్టి దుర్గతో మాట్లాడుతూ ఉండిపోయింది.

ఇద్దరూ దేశ పరిస్థితుల గురించి ముచ్చటించుకున్నారు.

‘‘ఇలా మందకొడిగా ఉంటే లాభం లేదు. ఉప్పెన రావాలి’’ అంది దుర్గ.

‘‘గాంధీగారు ఎందుకిలా చేస్తున్నారు. ఆయన పిుపు ఇస్తే ఉప్నెనలాగా లేస్తారు ప్రజు’’.

‘‘తగిన సమయం కోసం చూస్తున్నారు. నాకు గాంధీజీ బాగా తెలుసు. ఆయన ఇంకెన్నాళ్ళో చూస్తూ ఊరుకోరు. ఆయన పిలుపు కోసం చూస్తున్నా. ఒక్కసారి ఆ పిలుపు వచ్చిందో ` ఇంక అన్ని బంధాలు  ఒదిలించుకుని వెళ్ళిపోతాను.’’.

‘‘నీ భర్త ` సంసారం’’. ఆశ్చర్యంగా అడిగింది శారద.

‘‘దేశం కంటే నాకు ఏదీ ఎక్కువ కాదు. ఇంతకూ ఇక్కడికి ఎందుకొచ్చావు?’’

‘‘ఏవో పుస్తకాల  కోసం. సరేగాని దుర్గా నీ భర్తను నువ్వు ప్రేమిస్తున్నావా?’’

‘‘ప్రేమంటే ఏమిటి శారదా?’’

‘‘నాకూ తెలియదు. చలం గారి శశిరేఖ, ఉన్నవవారి మాలపల్లి చదివాను. ప్రేమ గురించి అస్పష్టంగా ఏదో అర్థమైంది. స్త్రీలు  భర్తను ప్రేమించరా? నీ భర్త మీద నీకున్నదేమిటి? ప్రేమ కాదా?’’

‘‘ధర్మం. కర్తవ్యం. ఈ రెండే నాకు తొసు. ఆయన చాలా మంచి మనిషి. నేను దేవతననుకుంటారు. నాకు కష్టం కలిగించకూడదనుకుంటారు. అలాంటి మనిషిని సేవించటం నా ధర్మం అనిపిస్తుంది. కానీ దేశం గురించి ఆలోచిస్తే ఈ బంధం నివదనిపిస్తుంది. నువ్వన్న ప్రేమ నాకు దేశం మీద ఉందేమో ` దేశం గురించి ఆలోచించానా ఇక దేనిని లెక్కచెయ్యను. చివరికి ప్రాణాన్ని కూడా.’’

ఇద్దరూ కాసేపు దేశభక్తి భావనతో పుకితులై మౌనంగా ఉండిపోయారు.

‘‘నువ్వు పెళ్ళి చేసుకోవా శారదా?’’

‘‘పెళ్ళా ` చేసుకోను. నాకూ దేశం గురించి చాలా ఆలోచనున్నాయి. డాక్టర్‌గా నా వృత్తిధర్మం ఉంది. నేను ఈ రెండింటి మధ్యే నలుగుతున్నాను.’’

‘‘ఆ రెండింటి మధ్యలోకి పెళ్ళి, చేసుకున్నవాడిని ప్రేమించటం, ఇవన్నీ వచ్చి పడితే నీకు మరింత కష్టమేమో ` ’’

ఇద్దరూ నవ్వుకున్నారు.

‘‘పతిసేవే పరమార్థం అనేది ఒట్టిమాటనే అనిపిస్తుందా దుర్గా నీకు ` ’’

‘‘ఔను శారదా! కానీ ఎవరి పట్లా మన కర్తవ్యాన్ని మర్చిపోకూడదు. మోక్షం, పరమార్థం ఇవన్నీ నాకిప్పుడు దేశ స్వాతంత్య్రంలోనే కనిపిస్తున్నాయి’’.

‘‘అదృష్టవంతురాలివి. నీకు ఒకటే లక్ష్యం ఉంది’’ నిట్టూర్చింది శారద. ఉద్యమం గురించిన మాటతో వారికి సమయమే తెలియలేదు. దుర్గ ఒకవైపు భర్తకు కావాల్సినవి అమరుస్తూనే శారదతో మాట్లాడుతోంది. రాత్రి పొద్దుబోయాక ఇల్లు చేరిన శారద తల్లితో దుర్గ కబుర్లు చెబుతూ ఆమె పక్కనే పడుకుని నిద్రపోయింది.

భళ్ళున త్లెవారాక లేచిన శారద ‘‘ఈ రోజూ బీచ్‌కి వెళ్ళలేనా’’ అనుకుంది.

‘అతను ఒస్తాడేమో’ ఆ ఆలోచనే ఎంతో ఉత్సాహాన్నిచ్చింది. త్వరత్వరగా పనులు  ముగించుకుని బీచ్‌కి పరుగులాంటి నడకతో చేరింది.

దురాన్నించే అతన్ని పోల్చుకుంది. సముద్రాన్ని తన వెనక ఉంచుకుని శారద కోసం చూస్తున్నాడతను. శారద అతని దగ్గరగా రాగానే ‘‘నేనూ సముద్రమూ, రెండు రోజుగా మీ కోసం చూస్తున్నాం’’ శారద గలగలా నవ్వింది. శారదకు నవ్వే అందం. ఆమె ఆనందంగా నవ్విందంటే ఆ సౌందర్యాన్ని పట్టలేం. ఆ నవ్వు చూసి మూర్తి ఏమయ్యాడో అతనికే తెలియాలి.

‘‘ఏంటలా చూస్తున్నారు?’’

‘‘మీ నవ్వు ` ఎంతో బాగుంది’’

శారద మళ్ళీ నవ్వింది.

‘‘ఇంకా బాగుంది’’.

మళ్ళీ మళ్ళీ సముద్రపు హోరులో జలపాతపు జడి కగలిసినట్లు నవ్వింది.

‘‘శారదా’’ అని ఉద్వేగంతో ప్రేమతో పిలిచాడు మూర్తి.

ఆ పేరు తనదనీ, ఆ పేరే తననీ మొదటిసారిగా శరీరంలోని ప్రతి అణువుతో అనుభూతి చెందింది శారద.

‘‘మళ్ళీ పిలవండి’’

‘‘శారదా’’ గాఢానుభూతితో పిలిచాడు.

అంతవరకూ శారదను అందరూ పేరుపెట్టి పిలుస్తూనే ఉన్నారు. కానీ ఇంత హాయి అయిన  అనుభూతి ఆమెకెన్నడూ కలగలేదు. ఆ ధ్వని తరంగాలు  ఆమె శరీరంలోని ప్రతి అణువునీ స్పందింపచేశాయి. చలింపజేశాయి. అనుకోకుండానే ముందుకు సాచిన మూర్తి చేతులో తన చేతుంచింది శారద. ఐదు నిముషాపాటు ఆ స్పర్శ వారిని ఈ లోకంలోంచి ఎక్కడికో తీసుకెళ్ళింది. శారద మెల్లిగా తన చేతిని అతని చేతి నుంచి ఒదిలించుకుని వెనక్కు తిరిగి నడుచుకుంటూ ఇంటికి వెళ్ళింది.

ఈ కొత్త అనుభూతి గురించి అన్నపూర్ణకు చెప్పాలనిపించింది. అబ్బయ్య, అన్నపూర్ణ ఎంతో ప్రేమగా ఉంటారు. ఏం చేసినా వాళ్ళిద్దరూ కలిసి చేస్తారు. అలాంటి తోడు తనకు లేదు. స్నేహితులు  చాలామంది ఉన్నారు. కానీ ఇలా చేయి పట్టుకుని ఏదో తెలియని బలాన్నీ, విశ్వాసాన్ని ఇచ్చే వ్యక్తి ఇంతవరకూ తారసపడలేదు. అతని పేరు, వృత్తి తప్ప ఇంకేమీ తెలియకుండా ఇంత అలజడి ఏమిటి? జీవితంలో పెళ్ళికి చోటు లేదని గట్టిగా అనుకున్న తను ఇలాంటి అలజడికి లోనవ్వకూడదని శారదకు ఒక్కపక్క అంతరాత్మ హెచ్చరిస్తోంది. డాక్టర్‌గా సేవ, దేశ స్వతంత్రం ఈ రెండింటితో ఇంతవరకూ మనసు నిండింది.

ఇప్పుడు కొత్తచోటు ఏర్పడుతోందా? ఇన్నిటిని సంబాళించుకోగనా అనే ఆలోచనతో సతమతమయింది శారద. కాలేజీలో కూడా అన్యమనస్కంగానే గడిపింది.

సాయంత్రానికి ఈ ఆలోచను కట్టిపెట్టి తన పనిలో శ్రద్ధ పెట్టానుకుంది. ఆ రోజు రాత్రి చాలాసేపు చదువుకుంది. దానితో మనసులో ఆరాటం తగ్గి తన మీద తనకు విశ్వాసం కలిగి తృప్తిగా నిద్రపోయింది.

***

 

 

గమనమే గమ్యం -7

 

19BG_VOLGA_1336248e

మర్నాడు మధ్యాహ్నం శారద భోజనం చేసి ‘‘యంగ్‌ ఇండియా’’ పత్రిక పట్టుకుని చదువుతుండగా ఆమె స్నేహితులొచ్చారని వంటావిడ వచ్చి చెప్పింది.

శారద ఆశ్చర్యంగా వెళ్ళి వాళ్ళను కావలించుకుంది. ముగ్గురూ కూర్చున్న తర్వాత వెరోనికా అంది.

‘‘మేం కాలేజీకి వెళ్ళి దరాఖాస్తు ఫారాు ఇచ్చి వచ్చాం. నువ్వు ఇచ్చే ఉంటావులే’’ అని `

శారద వాళ్ళవంక జాలిగా చూస్తూ

‘‘మీరు కళాశాలో చేరుతున్నారా? నేను బహిష్కరిస్తున్నాను’’ అంది.

‘‘అదేమిటి? బహిష్కరించటం ఏమిటి? ఎందుకు? చదవవా?’’ వాళ్ళిద్దరూ కంగారుగా అడిగారు.

శారద వివరంగా ఉద్యమం గురించి, గాంధీగారి పిలుపు గురించి ఎంతమందో చదువు మాని ఉద్యమంలోకి దూకటం గురించీ, వాళ్ళూ చదువు మానెయ్యాల్సిన కర్తవ్యం గురించి ఆవేశంతో చెప్పింది. వాళ్ళను మార్చి కళాశాలకు వెళ్ళకుండా చెయ్యటమే తన కర్తవ్యమన్నట్లు చెప్పింది.

అంతా విని వెరోనికా, థెరిసా లేచి నిబడి ‘‘ఇక వెళ్ళొస్తాం’’ అన్నారు. శారద అర్థం కానట్లు చూసి.

‘కూర్చోండి. నా మాటలన్నీ విని మాట్లాడకుండా వెళ్ళిపోతామంటారేం ఏదో ఒకటి చెప్పండి. నేనన్న మాటల్లో తప్పేముంది?’’ అంటూ వాళ్ళను కూర్చోబెట్టింది.

‘‘తప్పు, ఒప్పు కాదు శారదా. మేం చదువు మానం. నువ్వు చదువు మానినా నీకేం నష్టం లేదు డబ్బుంది. పెళ్ళి చేసుకుంటావు. హాయిగా బతుకుతావు. నీకు ఇష్టమైన పనులు చేసుకుంటావు. మేం ఈ చదువు మానితే ఏముంది? మా వాడల్లో గౌరవం లేకుండా దుర్భరమైన బతుకు బతకాలి’’ థెరిసా మాటకు అడ్డం వచ్చింది వెరోనికా.

‘‘శారదా! ఈ చదువు లేకపోతే నీతో స్నేహం చెయ్యగలిగేవాళ్ళమా? అసు మాతో నువ్వు మాట్లాడేదానివా? మీ ఇంటికి వచ్చి నీ పక్కన కూర్చోగలిగే వాళ్ళమా? అట్లాంటి చదువు మానమంటున్నావా? నీకు చదువు ఉన్నా లేకపోయినా ఒకటే . డబ్బు, గౌరవం, ఆనందం అన్నీ ఉంటాయి. నిన్నెవరూ అవమానించరు. కానీ మాకు చదువు తప్ప ఇంకో ఆధారం ఏదీ లేదు. ఉన్న ఒక్క ఆధారం ఒదులుకోమంటావా? మేం చదువుకోటానికి ఎంతెంత త్యాగాలు  చేశారో మా కుటుంబాలవాళ్ళు, అవి చాలు . ఇంక మేం త్యాగం చెయ్యనవసరం లేదు’’.

శారదకు చాలా కష్టమనిపించింది. దు:ఖం వచ్చింది.

‘‘గాంధీ గారు ’’

‘‘ఆయనంటే మాకు గౌరవం ఉంది. కానీ ఆయనగానీ, మరెవరైనా గానీ మా కులం వాళ్ళ బతుకు బాగుచెయ్యగలరని నమ్మకం లేదు. మా చదువే మమ్మల్ని ఉద్ధరిస్తుంది. మేం చదువుకుని మా వాళ్ళకు చదువు చెబుతాం. సేవ చేస్తాం. అది కూడా దేశసేవే ! రాట్నం ఒడకటం, వందేమాతరం అని అరవటం మాత్రమే దేశసేవ కాదు’’ అంది థెరిసా.

‘‘మేం దీని గురించి ఆలోచించలేదనుకోకు శారదా . మేం మతం మార్చుకున్నాం కాబట్టి మమ్మల్ని కొంతవరకైనా మనుషుల్లా చూస్తున్నారు. తెల్లవాళ్ళ మీద నీకున్నంత కోపం మాకు లేదు. అసలు  కోపమే లేదు. మనకు చదువు చెప్పే అమ్మగార్లు ఎంత మంచివాళ్ళు. వాళ్ళు వచ్చి మా మతం మార్చి మమ్మల్ని చదువుల్లో పెట్టకపోతే ఏమయ్యేవాళ్ళం. మీ వాళ్ళు మమ్మల్ని అంటుకోరే ? మమ్మల్ని వెలివేశారే ? మీరు మమ్మల్ని చూసినట్లు తెల్లవాళ్ళు మిమ్మల్ని చూస్తే మీరు భరించలేకపోతున్నారు. మేం ఎట్లా భరిస్తాం’’.

‘‘గాంధీగారు హరిజనుల కోసం కూడా … ’’

‘‘అది మాకు చాలదు. గాంధీ గారు వచ్చినపుడు మా ఇళ్ళకు వచ్చిన మీవాళ్ళుఆ తర్వాత స్నానాలు చేస్తారు. మమ్మల్ని ఇంట్లోకి రానిచ్చి ఆ ఇల్లంతా శుద్ధి చేసుకుంటారు. మీ వాళ్ళు మారరు. మా బతుకులూ  మారవు. చదువు మాత్రమే కొంతైనా మారుస్తుంది. ఆ చదువు మేం ఒదలం. అది ఒదిలితే ఇంక బతికున్న శవాలమే. నువ్వు కూడా మానొద్దు. మీ వాళ్ళల్లో మాత్రం ఎంతమంది ఆడవాళ్ళను చదవనిస్తున్నారు? నువ్వు డాక్టరువై ఎంతో సేవ చేస్తానని చెప్పేదానివి. అది మాత్రం సేవ కాదా?’’

థెరిసా, వెరోనికా మాటకు శారద సమాధానం చెప్పలేకపోయింది.

‘‘ఊళ్ళో మా వాడల్లోకి కూడా రాట్నాలు వచ్చాయి. మా వాళ్ళూ చేయగలిగింది చేస్తున్నారు. మాకు మాత్రం వాటి మీద నమ్మకం లేదు.’’

ఇంతలో సుబ్బమ్మ గారు వాళ్ళ కోసం ఫలహారాలు  తెచ్చారు.

‘‘నమస్కారమండీ. ఎప్పుడొచ్చినా మంచి మంచి ఫలహారాలు  పెడతారు.’’ అంటూ వాటిని తినే పనిలో పడ్డారు వెరోనికా, థెరిసాలు.

శారదకు చాలా గందరగోళంగా అనిపించింది. ఫలహారం రుచించలా. అన్యమనస్కంగానే వాళ్ళకు వీడ్కోలు చెప్పింది. అన్నపూర్ణకు ఉత్తరం రాసినప్పటి  ఉత్సాహం ఇప్పుడు లేదు. ఎంత వెనక్కు నెట్టినా ఆగకుండా ప్రశ్నలు వస్తున్నాయి. చదువుమానటం అనేది అందరికీ సాధ్యమయ్యే పనికాదు. ఆ పని చెయ్యని వాళ్ళను తక్కువగా చూడటం సరికాదు. అంటే చదువు మానేసి తను గొప్ప నాయకురాలై పోదు. అలా అవుతాననుకుంటే వెరోనికా, థెరిసా లను అవమానించినట్లే . కానీ హరిజనుల సంగతేమో కాని వేలమంది చదువులు  మానుతున్నారు.

కానీ విదేశీ విద్య లేకపోతే ఆడవాళ్ళకు, హరిజనులకు ఇట్లా బైటికొచ్చి ఇంతమంచి చదువు చదివే అవకాశం ఉండేదా ? అదంతా  తరవాత,  గాంధీగారు ఆలోచించకుండా ఈ కార్యక్రమం ఇవ్వరు గదా ! దీని ప్రయోజనం తర్వాత తోస్తుంది. ఇంతమంది పెద్దలు కళాశాలల్ని, కోర్టుల్ని, ఉద్యోగాలను ఒదిలేస్తుంటే అది మంచి పని కాకుండా ఎలా ఉంటుంది.?

శారదకు ఆ రాత్రంతా నిద్రలేదు. తండ్రినడగటానికి సంకోచం. చివరికి తన పరిస్ధితి తన స్నేహితుల పరిస్థితీ ఒకటి కాదు గాబట్టి వాళ్ళ నిర్ణయమూ, తన నిర్ణయమూ కూడా సరైనవనే ఆలోచనను మనసులో స్థిరపరుచుకుని కొంత శాంతి పొందింది.

రెండు రోజుల తర్వాత హరిగారు వచ్చేసరికి శారద ఆయనను ఉత్సాహంగానే ఆహ్వానించింది. నిజానికి ఆయననుతానే వెళ్ళి కలిసి మాట్లాడానుకుంటున్నదేమో, ఆయనే వచ్చేసరికి హడావుడిగా అతిథి మర్యాదలు చేసి ఆయన ముందు విద్యార్థిలా కూచుంది. హరిగారు ఏమీ తెలియనట్లుగా

‘‘ఏ కాలేజీలో చేరుతున్నావమ్మా’’ అని అడిగారు.

‘‘ఏ కాలేజీలోనూ చేరదల్చుకోలేదండి’’ అంది శారద ఒక రకమైన గర్వంతో `

‘‘అదేమిటి ? ఎందుకు?’’ హరిగారు శారదను పరిశీలనగా చూస్తూ అడిగాడు.

‘‘నేనిక ఈ చదువు చదవదల్చుకోలేదు. స్వదేశీ ఉద్యమంలో చేరి పని చేయాలనుకుంటున్నాను’’.

హరిగారు నవ్వారు.

‘‘అలాగైతే సంతోషమే. ఏం పనిచేస్తావమ్మా’’

‘‘రాట్నం తిప్పుతాను. ఇంకా మీలాంటి వారు ఏం చెయ్యమంటే అది చేస్తాను. అసలు నేనే మీ దగ్గరకు వచ్చి మాట్లాడానుకున్నాను’’.

శారద ఉత్సాహం చూస్తుంటే హరిగారికి జాలివేసింది.

‘‘నేను చేసే పనులు రాయటమూ, ప్రజలను సమీకరించటమూ. ఆ రెండు పనులకూ నీకింకా వయసూ, అనుభవం కావాలి’’.

ఆయన మాటలు అర్థం కానట్లు చూసింది శారద.

‘‘రాజకీయాల గురించి రాయటానికి నువ్వింకా చదవాలి. ప్రజలను సమీకరించటానికి నీ వయసు చాలదు’’ మళ్ళీ నొక్కి చెప్పాడు.

‘‘నేనేం చెయ్యలేనంటారా?’’ ఆవేశంగా అడిగింది శారద.

‘‘జండా ఎగరేసి జైలుకి పోవచ్చు’’.

‘‘వెళ్తాను’’. దానికి తిరుగులేదనట్లు చెప్పింది శారద.

‘‘నువ్వు జైలుకి వెళ్ళి వచ్చేసరికి దేశంలో ఎన్ని మార్పులొస్తాయో. శారదా. నువ్వింకా చిన్నదానివి. మాకే ఈ ఉద్యమం సరిగా అర్థం కావటం లేదు. నువ్వు తొందర పడవద్దు. చదువుకుని తగిన వయసు వచ్చాక ఉద్యమం లోతుపాతు అర్థం చేసుకుని చేరితే బాగా పనిచేయగలుగుతావు.’’శారద అనుమానంగా, కాస్త అసహనంగా అన్నది ‘‘నాన్న నాతో ఇలా చెప్పమన్నారా?’’ అని.

‘‘చెప్పమంటే మాత్రం తప్పేముంది తల్లీ. మీ నాన్న ఆశలు నీకూ, నాకూ కూడా తెలియనివి కావు. నీకు ఏ పదో యేటనో పెళ్ళి చేస్తానని మీ నాన్న తలపెట్టి ఉంటే నేను అడ్డుచెప్పేవాడినా? సందేహమే! వచ్చి అక్షింతులు వేసి ఆశీర్వదించి వెళ్ళేవాడినేమో. నా ఆలోచన ఆడవాళ్ళ విషయంలో మీ నాన్న బుద్ధిలాగా పనిచేయదనుకుంటాను. మీ నాన్న నా ఆలోచనను ఎంతో మార్చాడు. ఆడవాళ్ళు చదువుకుంటే తప్ప దేశం బాగుపడదని అన్నాడు. మేమంతా ఒప్పుకున్నాం. మారాం. నా కూతురికి బాల్య  వివాహం చెయ్యననీ చదివిస్తానని ప్రమాణం చేసుకున్నాను. అంతగా మారాను. నిన్ను చదివించటానికి మీ నాన్నమ్మను ఒదులుకున్నాడు. ఎందుకు? పట్టుదలకా? పంతానికా? కాదు. దేశం కోసమే. నీ చదువు నీ కోసమో, మీ నాన్న కోసమో, నా కోసమో కాదమ్మా. దేశం కోసం. దేశం డాక్టర్లయిన స్త్రీ కోసం ఎదురు చూస్తోంది. నీలాంటి వాళ్ళు దేశానికి అవసరం. రాట్నం తిప్పేవాళ్ళు చాలామంది ఉంటారు. కానీ డాక్టర్‌ చదివే అవకాశం, ఆసక్తి, వాళ్ళలో లక్షకి ఒకళ్ళకి కూడా ఉండదు. ఆ అవకాశం నీకుంది. నాకీ ఉద్యమం లోతుపాతులు బాగా తెలుసు. తెలిసిన వాడిగా చెబుతున్నాను. నీకు చదువే మంచిదనిపిస్తోంది. దేశంకోసం నువ్వీత్యాగం చెయ్యక తప్పదమ్మా.’’

శారద కంటి వెంట నీళ్ళు ధారగా కారుతున్నాయి. వాటిని ఆపుతూ అడిగింది శారద ` ‘‘మీరీమాట చదువు మానుతున్న యువకులందరితో ఇలాగే చెప్పగరా?’’

‘‘చెప్పను. చెప్పలేను. ఎవరి పరిస్థితులు వారికుంటాయి. కొందరు అత్యవసరంగా ఉద్యమానికి కావాలి. కొందరు నిదానంగా రావొచ్చు.’’

శారద కన్నీళ్ళు తుడిచారు హరిగారు.

‘‘నువ్వు చదువుకుంటూ కూడా చేయగలిగిన పనులు ఉన్నాయి. చాలా ఉన్నాయి. నేను నీ చేత ఆ పనులు చేయిస్తాను. ఉద్యమంలో భాగమయ్యావనే తృప్తి నీకు కలిగించే బాధ్యత నాది. రాట్నం ఒడకటమేనా? ఇంకా ఎన్నో పనులు చేయిస్తా నీ చేత.’’

శారద మనసు కుంగిపోయింది. మెదడు మండిపోతోంది.

చదువంటే శారదకూ ఇష్టమే. నెలరోజు ముందు వరకూ శారదకు చదువే సర్వస్వం. అలాంటి చదువును దేశం కోసం త్యాగం చేస్తే ఎంతో ఆనందంగా, తృప్తిగా, గర్వంగా ఉంటుంది. కానీ వీళ్ళంతా చదువు మానేసి చేయగలిగింది లేదని, చదవటమే మంచిదనీ చెప్తుంటే శారదకు నమ్మబుద్ధి కావటం లేదు.

నిరుత్సాహంతో, నిరాశతో వాడిన శారద ముఖం చూసి జాలి వేసింది హరిగారికి. కానీ శారద చదువు మానేసి చేసే పని కంటే డాక్టర్‌ కావటమే ఎక్కువ ప్రయోజనమని ఆయనకూ అనిపించింది.

‘‘నువ్వు విద్యావంతురాలిగా, మనుషుల ప్రాణాలు కాపాడగలిగే డాక్టర్‌గా ఆదర్శంగా నిబడాలమ్మా. నిన్ను చూసి ఎందరో ఆడపిల్లలు డాక్టర్లు కావాలి. ఆడపిల్లల  తల్లిదండ్రులు నిన్ను చూసి వాళ్ళ పిల్లలకు పెళ్ళి చేయటం కాకుండా చదివించటం మంచిదనుకోవాలి. ఆడవాళ్ళు విద్యావంతులైతే దేశానికి జరిగే మేలు అంతా ఇంతా కాదు. నీ ఆవేశం తాత్కాలికం. నీ ఆదర్శం శాశ్వతం. నా మాట నమ్ము తల్లీ’’.

శారదను బుజ్జగిస్తూ, కన్నీరు తుడుస్తూ ప్రేమగా హరిగారు చెబుతున్న మాటల్లో నిజముందని అనిపిస్తున్నా, వాటిని అంగీకరించటానికి శారద మనసు సుతరామూ అంగీకరించటం లేదు.

olga title

రామారావు కూడా అవే మాటలు మళ్ళీ మళ్ళీ చెప్పాడు. చివరకు ప్రకాశం పంతులు గారు కూడా ‘‘దేశ సేవకు ఇంకా సమయం ఉంది. నీకింకా మైనారిటీ కూడా వెళ్ళలేదు. పదిహేనేళ్ళు దాటకుండా నువ్వు చెయ్యగలిగిన పనులు  చాలా పరిమితం. కనీసం ఇంటర్‌ చదువు పూర్తిచెయ్యి. తర్వాత నేను నిన్ను నాతోపాటు తీసుకెళ్తాను’’ అని చెప్పారు.

కళాశాలలో దరాఖాస్తు చేయటానికి చివరి రోజున శారద ఎర్రగా ఉబ్బిన కళ్ళతో వెళ్ళి కాగితాలు  ఇచ్చి వచ్చింది. కళాశాల తెరిచిన రోజున బలవంతంగా వెళ్ళినట్టు వెళ్ళింది.

నెలలు గడిచి పోతున్నాయి. ఉద్యమంలోకి ప్రజలు వరదలా వచ్చిపడుతున్నారు. అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్యతో కలిసి గుంటూర్లో కాపురం పెట్టింది. వారికి ఇరు కుటుంబాల వారూ ఆర్థికంగా అండగా నిబడ్డారు. ఉన్నవ లక్ష్మీనారాయణగారితో కలిసి పన్నుల నిరాకరణోద్యమంలో పని చేస్తున్నామని అన్నపూర్ణ రాసిన ఉత్తరం చదివిన రోజు శారద పుస్తకం ముట్టుకోలేదు. అన్నం తినలేదు. తనుకూడా అన్నపూర్ణతో కలిసి గుంటూర్లో ఉండాని ఆ పిల్ల  మనసు కొట్టుకుంది. రామారావు కూతురి పరిస్థితి గమనించి అనేక విధాలుగా  నచ్చచెప్పాడు. రెండిరటికీ చెడవద్దని మొదటిసారి కూతురితో తీవ్రస్వరంతో మాట్లాడి కన్నీళ్ళు పెట్టుకున్న రామారావుని చూసి సుబ్బమ్మ కూడా శారదను కోప్పడింది.

తల్లిదండ్రుల బాధ చూసి శారద మనసును స్థిరంగా చదువు మీదే నిలపాలని నిర్ణయం తీసుకుంది. రెండేళ్ళపాటు ఊగిసలాటలో పడకూడదని స్నేహితురాలి అనుభవాలు  పంచుకోవటంతో తృప్తిపడాలని గట్టిగా అనుకుంది.

పత్రికలో పెదనందిపాడులో జరిగిన మిలటరీ మార్చ్‌ గురించి, పోలీసులు రైతులను పెట్టిన హింస గురించి, వస్తున్నవార్తలు  తనను ఉద్రిక్త పరుస్తున్నా నివరించుకుంటోంది. అబ్బయ్యకు కూడా లాఠీఛార్జిలో దెబ్బలు  తగిలాయని, ఆస్పత్రిలో చేరి చికిత్స చేయించుకున్నాడనీ, నయమయిందనీ అన్నపూర్ణ రాసిన ఉత్తరం చదివి కన్నీరు కార్చింది. రోజులు  ఎంత వేగంగా గడిచి పోతున్నాయంటే శారద మొదటి సంవత్సరం పరీక్షు రాసి శలవల్లో చదవవలసిన ఇతర పుస్తకాల జాబితా తయారుచేయటం మొదుపెట్టింది. రామారావుగారికి ఆరోగ్యం బాగుండటం లేదు. శలవల్లో తండ్రి చెబుతుంటే తను రాసిపెడతానని చెప్పింది. ఆయన ఆనందంగా ఒప్పుకున్నాడు. కానీ ఆయన ఇంట్లో ఉండే రోజులే తక్కువ. సభలు, సమావేశాలని ఆంధ్రదేశమంతా చేసే పర్యటనలే ఎక్కువ.

శారద తండ్రి పుస్తకాలు సర్దుతూ ఉంది ఆ రోజు. ఆయన చదువుతున్న పుస్తకాలు, చేయవలసిన పని అర్థమవుతున్న కొద్దీ శారదకు ఆయన మీద గౌరవం పెరుగుతోంది. తన తండ్రి కేవలం తనకు తండ్రి మాత్రమే కాదనీ, ఆంధ్రదేశపు చరిత్ర నిర్మించే ప్రముఖ వ్యక్తని తోస్తున్న కొద్దీ శారద తండ్రిని తన కోరికలు  తీర్చే మనిషిగా కాక వేరుగా గుర్తించటం మొదలుపెట్టింది. తండ్రి గురించిన ఆలోచనలతో ఆయన పుస్తకాలతో ఉన్న శారదకు హాల్లో ఎవరివో మాటలు, నవ్వులూ వినిపించాయి. సుబ్బమ్మ ఎవరినో ‘‘ఎన్నాళ్ళకు కనపడ్డావమ్మా! రా! రా!’’ అంటూ ఆహ్వానించటం విని ‘ఎవరొచ్చారా’ అనుకుంది. అవతలి వ్యక్తి నవ్వూ, సమాధానమూ వినగానే ఒక్క పరుగున హాల్లోకి వచ్చి అన్నపూర్ణను కావలించుకుంది.

‘‘ఎప్పుడొచ్చావు? ఎలా వచ్చావు?’’ అని పక్కకు చూస్తే అబ్బయ్య కూడా ఉన్నాడు. శారద సంతోషానికి మితిలేకుండా పోయింది. వారిద్దరినీ కుశల ప్రశ్నతో ముంచెత్తింది.

అతిథులెవరు ఎప్పుడు ఆ ఇంటికి వచ్చినా ఆ ఇంట్లో ఎవరూ చెప్పకుండానే అన్ని మర్యాదలూ  జరిగిపోయే ఏర్పాట్లున్నాయి. ఐనా అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్యు స్నానాలు ముగించి, ఫలహారాు చేసే వరకూ శారద నిలిచిన చోట నిలవకుండా హడావుడి పడింది.

అంతా విశ్రాంతిగా కూర్చోగానే ‘‘చెప్పండి. సత్యాగ్రహం ఎలా నడుస్తోంది? పన్నుల నిరాకరణ గురించి ఇవాళ మీరు నాకు అన్ని వివరాలు చెప్పాలి.’’

అబ్బయ్య, అన్నపూర్ణ ఒకరి వంక ఒకరు చూసుకున్నారు. శారద చెప్పమన్నట్లు చూస్తుంటే `

‘‘అయిపోయింది శారదా. ముగించేస్తున్నారు’’ అంది అన్నపూర్ణ నిరుత్సాహంగా.

‘‘అదేంటి. ముగించటం ఏంటి?’’

‘‘రైతులు ప్రభుత్వాన్ని ఎదిరించారు. పన్ను చెల్లించేది లేదని గట్టిగా నిలబడ్డారు. ఐతే బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం ఎంత హింసించింది వాళ్ళని . రైతుల కుటుంబాలు  ఎన్నాళ్ళని ఈ హింసలు  పడతారు. కొందరు రైతుల్ని కాల్చేశారు తెలుసుగా ? ఈ ఒక్క ప్రాంతంలో జరిగితే ప్రయోజనం ఏముంది? ఈ ప్రేరణతో దేశమంతా అన్ని వర్గాల వాళ్ళూ పన్ను కట్టకుండా ఉంటే అపుడే ప్రభుత్వం భయపడుతుందేమో ? ఇపుడది ప్రజల్ని భయపెడుతోంది. ఇలా ఎంత కాలం? అసలు గాంధీగారు ఈ ఉద్యమాన్ని మొదలుపెట్టనే వద్దన్నారట. ఇక్కడ మనవాళ్ళు చేయలగమని మొదలుపెట్టారు. సరే మొదలు పెట్టినందుకు నాలుగు నెలలు ప్రజలు  ఎంతో ధైర్యంగా నిలబడ్డారు. ప్రభుత్వం హింసకు దిగింది. ఇక దీనికి అంతం ఏమిటి? ఇంకే ప్రాంతంలోనూ ఇలాంటి ఉద్యమం రాలేదు. ఒక్కచోట ప్రజలు ఎంతకాలమని చేస్తారు. అందుకని విరమించేస్తున్నారు. రేపో, మాపో ప్రకటన వస్తుంది. ప్రకాశంగారు వచ్చి ఉన్నవవారితో, వెంకటప్పయ్య గారితో మాట్లాడారు. అంతా నిశ్చయం అయింది’’.

అబ్బయ్య చెబుతుంటే శారద నివ్వెరపోయి విన్నది.

‘‘ప్రజల త్యాగాలు వృథా కావాల్సిందేనా? నాలుగు నెలల్లో ఏం సాధించాం?’’ ఆవేశపడింది.

‘‘లేదు శారద గారూ, ప్రజలకు తమ మీద ఎంత కోపం ఉందో, ఎలా తిరగబడగలరో ప్రభుత్వానికి తెలిసింది. ప్రభుత్వం ఎంత క్రూరమైందో ప్రజలకీతెలిసింది. దీనిని కొనసాగించటం కష్టం. స్వరాజ్యం వచ్చేంత వరకూ పన్ను చెల్లించకుండా ప్రభుత్వానికి ఎదురుతిరిగి నిలబడటం చాలా కష్టం. ఒక్క ప్రాంతంవల్ల  ప్రయోజనం లేదు. మిగతా ప్రాంతాల్లో ఈ అగ్ని రాజుకోలేదు.’’

అబ్బయ్య, అన్నపూర్ణ ఉద్యమం గురించి చాలాసేపు మాట్లాడారు. చివరికి అబ్బయ్య అన్నాడు.

‘‘నేను మళ్ళీ కాలేజీలో చేరి పరీక్షలు రాద్దామనుకుంటున్నాను. కాలేజీవాళ్ళు ఒప్పుకుంటారో లేదో తెలియదు. ఇప్పుడే మాట్లాడి కాలేజీలు తెరిచే సమయానికి రావాలని అనుకున్నాం. అవసరమైతే మీ నాన్నగారి సాయం తీసుకుందామని వచ్చాం’’. అబ్బయ్య మాటలు శారదను అయోమయంలో పడేశాయి.

‘‘మళ్ళీ కాలేజీలో చేరతారా?’’

‘‘దేశానికి చదువుకున్న వాళ్ళు, ఏదో ఒక రంగంలోన నిష్ణాతులైనవాళ్ళూ అవసరమేననిపిస్తోంది. ఈ చివరి పరీక్ష రాస్తే ఎమ్మెస్సీ పట్టా చేతికొస్తుంది. ఏ కాలేజీలోనైనా ఉద్యోగం చేస్తూ విద్యార్థులలో జాతీయ భావాలు వ్యాపింపజేయవచ్చు’’

శారద మరేం మాట్లాడలేకపోయింది. అబ్బయ్య భోజనం చేసి కాలేజీకి వెళ్ళి స్నేహితులను కలుసుకుని వస్తానని వెళ్ళాడు.

అన్నపూర్ణ, శారద అంతు లేకుండా కబుర్లు చెప్పుకున్నారు.

ఆ రాత్రి రామారావు వచ్చాక అబ్బయ్య సంగతి తెలుసుకుని తను చేయగలిగిన సహాయం చేస్తానన్నాడు. మర్నాడే వెళ్ళి కొందరు ప్రొఫెసర్లను కలిసేందుకు నిర్ణయించుకున్నారు. అబ్బయ్య మళ్ళీ చదువుతాననేసరికి రామారావుకి కొండంత బలం వచ్చింది. ‘‘శారదను బలవంతంగా కాలేజీలో చేర్పించానా? తన గురించి శారద ఏమనుకుంటుంది? తనామె స్వాతంత్రాన్ని హరించాడా’’ అనే సందేహాలు రామారావుని అపుడపుడు బాధిస్తూ ఉండేవి.ఇపుడు అబ్బయ్య రాకతో ఆ సందేహాలు కాస్త ఉపశమించాయి. చదువుకోవటం అవసరమని శారద గ్రహిస్తుందనే కొత్త ధైర్యం వచ్చింది. అబ్బయ్యను అతి కష్టం మీద మళ్ళీ కాలేజీలో చేర్పించారు. ఆ పది రోజు శారదకు పది క్షణాల్లా గడిచాయి. అన్నపూర్ణకు మద్రాసంతా చూపించారు అబ్బయ్య శారదా కలిసి.

అబ్బయ్య ఉద్యమం గురించి నాయకుల గురించి ఎన్నో సంగతులు చెప్పాడు. నాయకులలో విభేదాలు, వారి అహంకారాలు, తీరుతెన్నులు, పంతాలు, పట్టింపులు,  వాటికోసం ఉద్యమానికి నష్టం కలిగినా పట్టించుకోని తత్త్వం, లేనట్టు కనిపిస్తూనే ఉన్న కులతత్త్వం అన్నిటి గురించీ అబ్బయ్య చెప్తుంటే శారదకు కొత్త ప్రపంచమొకటి పరిచయమైనట్లు అనిపించింది.

‘‘చాలా కష్టం రాజకీయాలో నెగ్గుకురావటం. నాలాంటివాడికి అవి సరిపడవని అర్థమైంది. నేను ప్రత్యక్షంగా దిగి పని చేయలేను. నాకు చేతనైన పని నేనూ విడిగా చేస్తా’’.

‘‘కానీ మరి ఎలా? అందరూ మీలా అనుకుంటే ` ’’

‘‘అనుకోరు. నాయకులు అనుకోరు. వారి అనుచరులు వారికుంటారు. నేను ఎవరికీ అనుచరుడిగా ఉండలేను. నా చేతనైన పనేదో నేను చేసుకుపోతాను. అంతే ` ’’

అబ్బయ్య మాటలు శారదను ఆలోచనలో పడేశాయి. తను ప్రత్యక్షంగా పాల్గొంటే తప్ప తెలియదనుకుంది శారద.

ఈసారి కాలేజీ తెరిచేసరికి శారద మనసు పూర్తిగా చదువుమీద లగ్నం అయింది. దేశ వాతావరణం కూడా తాత్కాలికంగా చల్లబడింది.

శారద ఇంటర్‌ పూర్తి చేస్తుండగా రామారావు జబ్బుపడ్డాడు. ఆయన చేసే పనికి ఆయనకున్న ఓపికకు పొంతన లేకుండా పోయింది. అది నేరుగా గుండె మీద పని చేసింది. ఆరోగ్యం పాడవుతున్నదని తెలిశాక రామారావు తన పనులను మరింత పెంచుకున్నాడు. తనకున్న సమయం అతి తక్కువని ఆయనకు అర్థమైంది. దాంతో ఆ తక్కువ సమయాన్ని పరిశోధన కోసం ఖర్చు చెయ్యటం అత్యవసరమనుకున్నాడు. చివరికో రోజు మంచంలోంచి లేవలేని పరిస్థితి వచ్చింది.

సుబ్బమ్మకు అంతకుముందు నుంచే అనుమానంగా ఉంది. ఆ రోజు రూఢీ అయింది. శారద ఆ రోజు చాలా కంగారు పడింది. మద్రాసులో పేరున్న వైద్యులందరూ వచ్చారు. అందరు చెప్పిందీ ఒకటే మాట. ఆయన చేస్తున్న పనులన్నీ మానేసి విశ్రాంతిగా కనీసం ఆరునెలలు గడపాలి. తర్వాతనే మందుల పని. విశ్రాంతే ఆయనకు మందు. విపరీతంగా అలసిపోయాడు. శారద తండ్రిని కదలనీయకుండా, చదవనీయకుండా రాయకుండా చూస్తానని అందరితో చెప్పింది. అది కష్టమైనపని అని కూడా శారద అనుకోలేదు.

కానీ ఒక్కరోజు మాత్రమే శారద ఆ పని చేయగలిగింది. రెండోరోజు రాత్రి పన్నెండు గంటలకు తండ్రిని ఒకసారి చూద్దామనిఆయన గదిలోకి వెళ్ళిన శారద నిర్ఘాంతపోయింది. ఆయన మంచం నిండా పుస్తకాలు. మంచం మీద దిండు, గట్టి అట్ట ఒళ్ళో పెట్టుకుని ఆయన రాసుకుంటున్నాడు. శారదకు కోపం వచ్చింది ఏం మాట్లాడకుండా వెళ్ళి మంచంనిండా పరిచి ఉన్న పుస్తకాలు తీయటం మొదలుపెట్టింది. రామారావు అది కూడా గమనించనంతగా పనిలో నిమగ్నమయ్యాడు. అన్ని పుస్తకాలు  తీసేసి చివరికి తండ్రి చేతిలో కలం తీసుకుంటున్నపుడు ఆయన స్పృహలోకి వచ్చాడు. అంత రాత్రివేళ శారద నిద్రపోకుండా తన గదిలోకి వచ్చినందుకు ఆయనకు కోపం వచ్చింది.

శారద ముఖం చూస్తే ఆమెకూ కోపంగానే ఉన్నట్టుంది. అందుకే శారద ఒళ్ళోనుంచి అట్ట తీసి పక్కనబెట్టి, దిండు తల దగ్గర వేసి, రెండు భుజాల మీదా చేతులు వేసి ఆయనను పడుకోబెడుతుంటే మాట్లాడకుండా పడుకున్నాడు. ఓ గంట తండ్రి పక్కనే కూచుని ఆయన నిద్రపోయాడని నమ్మి శారద వెళ్ళి పడుకుంది.

శారద వెళ్ళి పడుకుందని నమ్మకం కలగగానే ఆయన దొంగతనం చేసే వాడిలా వెళ్ళి దీపం వెలిగించుకుని పుస్తకాలు, కాగితాలు, కలం అన్నీ తీసుకుని రాసుకునే బల్ల  దగ్గరకు నడిచాడు.

మర్నాడు శారద ఉదయాన్నే తండ్రికి కాఫీ తీసుకొచ్చేసరికి తండ్రి బల్లమీద ఒంగి చదువుతూ ఉన్నాడు. రాత్రంతా ఆయనలాగే కూచున్నాడని శారదకు అర్థమైంది.

కాపీకప్పు బల్ల మీద పెట్టి శారద పెద్దగా ఏడ్చేసింది. రామారావు బిత్తర పోయి లేచాడు.

‘‘శారదా ! ఏమైందమ్మా’’ అని శారదను పట్టుకున్నాడు.

‘‘నాన్నా !నువ్వు లేకుండా నేను బతకలేను. నా కోసం నువ్వు క్షేమంగా ఉండాలి నాన్నా’’ అని వెక్కిళ్ళు పెట్టింది శారద.

‘‘నాకేమయిందమ్మా? బాగానే ఉన్నా’’

‘‘డాక్టర్లందరూ నిన్ను విశ్రాంతిగా ఉండమన్నారు. నువ్వేమో రాత్రింబగళ్ళూ పనిచేస్తున్నావు’’.

‘‘శారదా ` నీతో నేనెప్పుడు అబద్ధం ఆడలేదమ్మా. ఇప్పుడూ ఆడను. చదవకుండా, రాసుకోకుండా నేనుండలేను. మంచం మీద పడుకుంటే నిద్రరాదు. తలనిండా ఆలోచలను. నేను పరిష్కరించాల్సిన శాసనాలు  ఉన్నాయి. అధ్యయనం చెయ్యాల్సిన చరిత్ర ఉంది. అదంతా చేస్తూ రాయవలసిందెంతో ఉంది. అదంతా మానేసి మంచంలో కళ్ళు మూసుకుపడుకోవటం నావల్ల కాదమ్మా’’.

శారదకు తనముందున్నదెంత పెద్ద సమస్యో అర్థమై కాళ్ళూ చేతులు ఒణికాయి.

‘‘నాన్నా నీకేదయినా అయితే నేను తట్టుకోలేను’’.

‘‘నాకేం కాదమ్మా’’ బలహీనంగా పలికిన ఆయన గొంతుమీద ఆయనకే నమ్మకం కలగలేదు.

‘‘నా మాట వినక తప్పదు’’ అని తండ్రిని అక్కడి నుంచి లేపి స్నానాదులు అయ్యాక తనే దగ్గర కూచుని ఈ మాటా, ఆ మాటా చెప్తూ ఉంది. కళాశాలకు శలవవటంతో నాలుగు రోజు ఆయనను అంటిపెట్టుకుని ఉండి ఆయనను పుస్తకాల బారినుంచి రక్షించింది.

ఐతే శారదకు పరీక్షలు తరుముకొస్తున్నాయి. ఆమె చదువుకుంటూ తల్లికి ఈ బాధ్యత అప్పగించక తప్పలేదు.

శారద పరీక్షలు మొదలవకముందే రామారావు పరిస్థితి క్షీణించింది. వైద్యులు ఆయనను మద్రాసు నుంచి ఇంకెక్కడికైనా, పుస్తకాలు బొత్తిగా దొరకని చోటికి, పంపిస్తే తప్ప పరిస్థితి చక్కబడదన్నారు.

రామారావు తానెక్కడికీ వెళ్ళనన్నాడు గానీ శారద ఊరుకోలేదు. తండ్రిని తీసుకుని స్వంత ఊరు వెళ్ళటానికి ఏర్పాట్లు చేయటంలో పడింది.

ఆ రోజు రాత్రి సుబ్బమ్మ శారద దగ్గరకు వచ్చింది. రామారావు అనారోగ్యం పెరుగుతున్నకొద్దీ వాళ్ళిద్దరూ మాట్లాడుకోడం ఎందుకో తగ్గిపోయింది. ఒకరిని చూడటానికి ఒకరు భయపడుతున్నట్లుగా ఉన్నారు.

తల్లి తన దగ్గరకు రావటంతో శారద తల్లికి ధైర్యం చెప్పాలనుకుంది.

‘‘అమ్మా నువ్వేం భయపడకు. నాన్నకు తగ్గిపోతుంది.’’

సుబ్బమ్మ ఆ మాటలు విననట్టుగా ‘‘మీ నాయనమ్మకు వెంటనే ఉత్తరం రాయి. ఉన్న విషయం ఉన్నట్టుగా రాయి’’ అంది.

శారద నోటమాట రాలేదు.

‘‘మీ నాయనమ్మ కాశీనుంచి రావాలనుకుంటే తగిన సమయం ఇవ్వాలి గదా శారదా ` తీరా ఆవిడ’’ అంటూ కొంగు నోట్లో కుక్కుకుంది. శారదకు ఆ మాట సారాంశం అర్థమయ్యేసరికి తల తిరిగిపోయింది. తండ్రిని రక్షించుకోగలననే ఆలోచన తప్ప ఆయనకేమైనా అవుతుందనే ఊహ లేదు శారదకు.

‘‘నువ్వు వెంటనే ఉత్తరం రాయి. లేదా టెలిగ్రామో ఏదో అంటారుగా అదైనా ఇవ్వు ` మీ నాన్న జబ్బు ఆవిడకు తెలియాలి’’.

స్థిరంగా చెప్పి అక్కడినుంచి వెళ్ళిపోయింది.

శారద రాత్రంతా అలాగే కూచుని ఉంది. ఆ అమ్మాయి మెదడులో ఏ ఆలోచనా లేదు. అంతా శూన్యం.

తెల్లవారిన తర్వాత ఎవరో బలవంతంగా చేయిస్తున్నట్లు పనులు చేసుకుని టెలిగ్రాం ఇవ్వటానికి వెళ్ళింది.

నరసమ్మ కాశీ వెళ్ళిన కొత్తలో ఉత్తరాలు ఎక్కువగానే రెండువైపు నుంచీ నడిచేవి. రెండు మూడేళ్ళలో అవి క్రమంగా తగ్గాయి. క్షేమంగా ఉన్నానంటూ క్లుప్తంగా ఒక కార్డు మాత్రం వచ్చేది. రామారావు గారు క్రమం తప్పకుండా తల్లికి కావలసిన డబ్బు పంపుతుండేవాడు. మధ్యలో ఒకరిద్దరు స్నేహితులు కాశీ వెళ్ళొచ్చినవాళ్ళు నరసమ్మను చూశామనీ, ఆవిడ పూర్తిగా కాశీ మనిషై పోయిందనీ చెప్పేవాళ్ళు. గంగా స్నానం, ఈశ్వర దర్శనం, పురాణ పఠనం ఇవి తప్ప ఆవిడకు మరో ధ్యాస లేదనీ, అక్కడ తెలుగు  వాళ్ళందరికీ మంచీ చెడ్డా చెబుతుంటుదనీ, ఆవిడ చాలా ఆనందంగా ఉందనీ, ముఖంలో తేజస్సు పెరిగిందని, రుషిలాగా ఉంది గానీ మామూలు మనిషిలా లేదని చెప్పారు. సుబ్బమ్మ ఆశ్చర్యంగా వినేది.

‘‘అత్తయ్య మనందరికీ దూరంగా అంత ఆనందంగా ఎలా ఉన్నార’’ని రామారావు నడిగేది.

‘‘మనస్సు ఒకే విషయం మీద లగ్నమైనపుడు, ఇతర విషయాలు అంటనపుడు, ఆ లగ్నమైన విషయం మీద చేసే పనికి  ఆటంకం రానపుడు మనుషులకు ఆనందం కుగుతుంది. అదృష్టవశాత్తు మా అమ్మకు పరమేశ్వరుడి మీద మనసు అంత ఏకాగ్రతతో లగ్నమైనట్లుంది. చీకూ చింతా లేకుండా బతుకుతోంది. ఆవిడా అదృష్టవంతురాు. మనమూ అదృష్టవంతులం’’ అనేవాడు.

ఎక్కడున్నా ఆవిడ హాయిగా ఆరోగ్యంగా ఉందని బంధువులందరూ కూడా అదో విశేషంగా చెప్పుకునేవారు. తన చదువు కారణంగా నాయనమ్మ అంత దూరాన ఒంటరిగా ఉంటుందనే దిగులు శారదకు లేకుండా సుబ్బమ్మ, రామారావు శారదతో నాయనమ్మ గురించి ఎన్నో సంగతులు చెప్పేవారు.

ఇపుడు ఈ వార్త విని నాయనమ్మ తట్టుకుంటుందా? వస్తుందా? రాకుండా అక్కడే బాధపడుతూ ఎలా ఉంటుంది?

నాయనమ్మకిలా టెలిగ్రాం ఇచ్చామని నాన్నకు చెప్పవచ్చా ? అసలు నాన్న ఆరోగ్యం ఎందుకింత పాడయింది?

ఎన్నో సందేహాలు?

మధ్యాహ్నం ‘‘అందరం కలిసి భోజనం చేద్దా’’ మన్నాడు రామారావు.

ముగ్గురూ కలిసి తింటున్నారు గానీ ఎవరికీ ముద్ద గొంతు దిగటం లేదు.

‘‘మన ఇల్లు  బాగు చేయించారట నాన్నా. ఎల్లుండి  మనం బయుదేరుతున్నాం’’ అంది శారద.

‘‘మనం బయలు దేరటమేమిటి? నన్ను గదా డాక్టర్లు వెళ్ళమన్నది’’ అన్నాడు రామారావు.

‘‘మీరొక్కరూ వెళ్ళి ఏం చేస్తారు?’’

‘‘ఊ ` నువ్వొచ్చి నాకు ఒండి పెడుతూ ఉంటే ఇక్కడ శారద పరీక్షలు ఎలా రాస్తుందనుకున్నావు? తన సంగతి ఎవరు చూస్తారు?’’

‘‘నేనీ సంవత్సరం పరీక్షలు  రాయను నాన్నా. వచ్చే సంవత్సరం రాస్తాను’’.

‘‘ఆ మాట వింటుంటేనే నా జబ్బు పెరిగిపోతోంది. నువ్వు పరీక్షలు  మానేసి నా పక్కన కూచుంటే నాకు నయమవుతుందనుకుంటున్నావా? చాలా అధ్వాన్నమవుతుంది నా పరిస్థితి’’.

‘‘మరి ఒక్కడివే ` ఎలా’’

‘‘మన ఊరమ్మా అది .  ఎంతమందో ఉన్నారు. పైగా మన సోమేశ్వర రావు తెలుసు గదా ` ఆయన నాతోవస్తానన్నాడు. ఇద్దరం వెళ్ళి నాకు కాస్త నెమ్మదించగానే తిరిగి వస్తాం. నా మంచి చెడ్డా అన్నీ చూసుకోగలడు. మీఅమ్మకంటే వంట బాగా చేస్తాడు. నేను అంతా మాట్లాడాను ` ’’

తల్లీ కూతుళ్ళ ముఖాల్లో నెత్తురు చుక్క లేదు. రామారావు గారు నెమ్మదిగా చెబుతాడుగాని ఆయన ఒక నిర్ణయం తీసుకుంటే దానినుంచి ఆయనను ఎవరూ మళ్ళించలేరని వాళ్ళకు తెలిసినట్లు ఎవరికీ తెలియదు.

‘‘నేను బయల్దేరి వెళ్ళేప్పుడు మీరిద్దరూ కంటతడి పెట్టుకుంటే నేనక్కడ నిశ్చింతగా ఉండలేను. శారద ! నీకు పరీక్షల్లో మంచి మార్కు రావటం, మెడికల్‌ కాలేజీలో సీటు రావటం ఇవి నా ఆరోగ్యాన్ని చక్కబరుస్తాయని నీకు తెలుసు. అది జరగకపోతే నా ఆరోగ్యం బాగుపడదని చెప్పక్కర్లేదుగా. నా సంగతి నాకు ఒదిలి నువ్వు నిశ్చితంగా చదివి పరీక్షలు రాయి. నిన్ను మెడికల్‌ కాలేజీలో చేర్చటానికి నేను ఆరోగ్యంగా తిరిగి వస్తా’’.

రామారావు మాటలు భరించలేక సుబ్బమ్మ అక్కడినుంచి వెళ్ళిపోయింది. శారద దు:ఖాన్ని నిగ్రహించుకుంటూ అక్కడే తలదించుకు కూచుంది. మర్నాడు రామారావు గారు మద్రాసు నుంచి రెండు మూడు నెలల కోసం స్వగ్రామం వెళ్తున్నారని తెలిసి నుగురైదుగురు మిత్రులు  వచ్చి చూసి వెళ్ళారు. వాళ్ళతో ఉత్సాహంగా తన పరిశోధన గురించి మాట్లాడుతున్న తండ్రిని చూసి శారదకు ధైర్యం వచ్చింది.

ధైర్యంగానే తండ్రిని రైలెక్కించి వచ్చి చదువులో మునిగింది.

సుబ్బమ్మ కూతురికి అన్నీ అమరుస్తుందే గాని లోలోపల కుంగిపోతోంది. అది శారద గమనించకుండా జాగ్రత్త పడుతోంది .

నరసమ్మ కాశీ నుంచి ఉత్తరం రాసింది. రామారావు ఆరోగ్యం జాగ్రత్త అని చెబుతూ, తాను కాశీ ఒదిలి ఎన్నటికీ రాలేననీ, తన బంధాలను  విముక్తం చేసుకునే క్రమంలో ఉన్నాననీ, ఏ బంధాలు  తనను గంగమ్మ నుండి విడదీయలేవనీ, తనను అర్థం చేసుకోమనీ రాసింది.

ఆ ఉత్తరం వచ్చిన రోజంతా సుబ్బమ్మ ఏడుస్తూనే ఉంది.

శారద చదువు అంత ముఖ్యమా అని మొదటిసారిగా అనిపించిందామెకు.

తల్లీ కొడుకు దూరమయ్యారు. తనకు అత్తగారి అండ లేకుండా పోయింది. ఇప్పుడు ఆ చదువు మూలంగానే తను భర్తకు సేవ చేయకుండా ఇక్కడ ఉండిపోవాల్సి వచ్చింది. కూతురంటే ప్రాణమిచ్చే తండ్రికి జబ్బుచేస్తే పక్కన లేకుండా ఆ కూతురు చదివి ఉద్ధరించాల్సిందేమిటి? ఎవర్ని? సరిగ్గా ఈ ప్రశ్నకు సమాధానమా అన్నట్లు రామారావు గ్రామం చేరుకోగానే ఒక ఉత్తరం రాశాడు.

ప్రియమైన సుబ్బమ్మకు `

నేను క్షేమంగా చేరాను. సోమేశ్వరరావు ప్రయాణంలో నన్ను కంటికి రెప్పలా చూసుకున్నాడు. ఇక్కడ నాకు విశ్రాంతి దొరుకుతుందని వైద్యులు అనుకున్నారు. విశ్రాంతి వ్ల నా ఆరోగ్యం కుదుటపడవచ్చని అనుకున్నారు. కానీ రెండూ నిజాలు  కావు. నాకు విశ్రాంతి కావసింది శరీరానికి కాదు. మనసుకి. సరిగ్గా చెప్పాంటే మెదడుకి. అది అసంభవం. నిరంతరం నా మెదడు ఆలోచిస్తూనే వుంది. చరిత్ర గురించి తేలవసిన విషయాలు  ఎన్నో ఉన్నాయి. జాతికి చరిత్ర అవసరం. చరిత్ర లేని జాతి ముందుకు పోలేదు. మనకు చరిత్ర ఘనమైనది ఉండికూడా చరిత్రహీనుల్లా బ్రతకవలసి రావటం ఎంత దురదృష్టమో, అది నన్ను ఎంత బాధిస్తున్నదో నీకు అర్థంకాదు. ఆ చరిత్రను నిర్మించాలంటే ఎన్నో చిక్కు ప్రశ్నలు . ఆధారాలకోసం కీకారణ్యంలో గుప్తనిధులకోసం ఒంటరిగా వెతుకుతున్న వాడి చందంగా ఉంది నా పరిస్థితి. పరిష్కరించవసిన విషయాల నుంచి మనసుకి విశ్రాంతి దొరకటం లేదు. దానికోసం చదవవలసినవి చదవకుండా రాయవలసినవి రాయకుండా నేను జీవించలేను. ఆ పని చేస్తే నాకు నేను జీవించనని వైద్యులు చెబుతున్నారు. సత్యమేమిటంటే నేను ఎక్కువ రోజులు జీవించబోవటం లేదు. దీనిని నువ్వు జీర్ణించుకోవాలి.

ఈ ఉత్తరం చదివి నువ్వు బలహీనురాలివి కాకూడదు. బలాన్ని పొందాలి. ఎందుకంటే మనిద్దరి ప్రాణాలు మన శారదాంబ మీద పెట్టుకుని ఉన్నాం. నా ప్రాణాలు  పోతే శారదాంబకు ఎలాంటి లోటూ కలగకూడదు. శారదకు నా మరణం అశనిపాతంలా తగులుతుంది. మన అమ్మాయిని దానినుంచి రక్షించుకోవలసింది నువ్వే. అందుకు నువ్వు నీ సర్వశక్తులతో సిద్ధం కావాలి. అమ్మాయి చదువు ఎట్టి పరిస్థితుల్లోనూ ఆగకూడదు. అమ్మాయి డాక్టర్‌ కావాలి. అది నాకు చరిత్ర రచనతో సమానమైన కోరిక అని నీకు తెలుసు. ఆ భారం, బాధ్యత నీవు ఒక్కదానివే వహించవలసి ఉంటుంది. నేను నీమీద ఇంత బరువు మోపి వెళ్ళటం అన్యాయమని నాకూ తెలుసు. కానీ నాకు వేరు గత్యంతరం లేదు. నాకు వచ్చిన జబ్బు ప్రాణాలు  తీసేదే గాని, ఆశను మిగిల్చేది కాదు.

నా మరణాన్ని శారద ఎట్లా తట్టుకుంటుందనే చింతే ప్రస్తుతం నా జబ్బు కంటే ఎక్కువ నన్ను బాధిస్తుంది. శారదకేం ఫరవాలేదు నేనున్నానని నీవు హామి ఇవ్వాలి. ఇది కఠినత్వమే. కానీ జీవించే రోజు తక్కువ ఉన్న మనిషికి కఠినత్వం కవచంలా రక్షణ ఇస్తుంది. ఆ కవచం ధరించే నేనీ ఉత్తరం రాస్తున్నాను. నన్ను క్షమించు, క్షమించకపో, అది నీ ఇష్టానికి, విచక్షణకు వదిలివేస్తున్నాను. కానీ శారదను స్వేచ్ఛగా ఏ లోటూ లేకుండా పెరగనివ్వు. మంచి డాక్టర్‌ కావాలి నా తల్లి. ఆధునిక మహిళ కావాలి నా కూతురు. ఈ దేశం గర్వించాలి మన అమ్మాయిని చూసి. చరిత్ర నిర్మించాలి నా చిట్టితల్లి. నాలా చరిత్ర రాయటం కాదు చరిత్ర నిర్మించాలి. అర్థమైందా? ఎంత పెద్ద ఆశతో జ్వలిస్తున్నదో నా ప్రాణం. సుబ్బూ ` ఇదంతా నీ వల్లే అవుతుంది. మన అమ్మాయి తెలివి, శక్తియుక్తులు మనకు తెలియనవి కావు. తప్పకుండా నా ఆశలన్నీ ఫలిస్తాయి.

ఇక్కడ ఎన్నిరోజు ప్రాప్తముంటే అన్ని రోజులుంటాను. శారద పరీక్షలయ్యాక మీరిద్దరూ కలిసి రండి.

నీవనుకుంటూ ఉండి ఉంటావు. శారద పరీక్షలు అంత ముఖ్యమా అని ? నువ్వనుకుంటున్నదానికంటే ముఖ్యం నాకు. శారద పరీక్షలు  మాని నా దగ్గర కూర్చుంటే నా అశాంతి, అనారోగ్యం పెరుగుతాయ్‌ కాని తరగవు. ఇంక రాయలేకపోతున్నాను. నేను రాయనివి, రాయలేనివి కూడా నీవు గ్రహించగవు.

నీ ప్రియమైన

రామారావు.

ఈ ఉత్తరం చదివి సుబ్బమ్మ గుండె రాయి చేసుకుంది. జరిగేది తొస్తూనే ఉంది జరగవసింది చూడాలి. అది కష్టమైనా సరే పళ్ళ బిగువున భరించాలి. శారద పరీక్షలు  అయ్యేంతవరకూ తన ముఖంలో బాధ కనపడకూడదు. తన కంట్లో కన్నీరు ఊరకూడదు.

ఒక కఠోర తపస్సులా ఆ రెండూ చేసింది సుబ్బమ్మ.

శారదకు తండ్రి క్షేమంగా ఉన్నానని ఉత్తరాలు  రాస్తున్నాడు. రెండు నెలలు  సుబ్బమ్మకు రెండేళ్ళలా గడిచాయి. శారద పరీక్షలు  ముగిశాయి. ఊరికి ప్రయాణమవుతున్నారు తల్లీ కూతుళ్ళు.

రామారావు మరి లేడనే వార్త ఆంధ్రదేశమంతా దావానలంలా  వ్యాపించింది. శారదకు స్పృహ తప్పింది. సుబ్బమ్మ కూతురిని గురించి అన్ని జాగ్రత్తలూ  తీసుకుంటూ ఊరికి వెళ్ళి భర్త అంత్యక్రియలన్నీ బంధువులు,  స్నేహితుల  సహాయంతో జరిపించింది.

ఆంధ్రదేశమంతా కన్నీరు కార్చింది. సాహితీవేత్తలు , పండితులు , చరిత్ర పరిశోధకులు , స్వతంత్రోద్యమ నాయకులు  ఒకరేమిటి రామారావు గారి నెరిగిన ప్రతివారూ తమ ఇంట్లో స్వంత మనిషి పోయినట్లుగా బాధపడ్డారు. జ్వరంతో మంచం పట్టిన శారదను తీసుకుని మద్రాసు వచ్చింది సుబ్బమ్మ.

***

గమ్యమే గమనం-6

 

Volga-1శారద బాధను మరిపించింది చదువే. మూడేళ్ళ పాటు చదువే లోకంగా గడిపి హైస్కూలు చదువు ముగించింది. కళాశాల శారద కోసం ఎదురు చూస్తోంది. హైస్కూల్లో చివరి సంవత్సరంలోనే శారదకు ఆంధ్రపత్రికతో అనుబంధం ఎక్కువైంది. దేశంలో ఏం జరుగుతోందనే ఆసక్తి పెరిగింది. అందుకే అహమ్మదాబాదులో ఆ సంవత్సరం జరుగుతున్న కాంగ్రెస్‌ సభల గురించి వస్తున్న వార్తలను అక్షరం ఒదలకుండా చదివి ఒంటబట్టించుకున్నది.

గాంధి భారతప్రజలందరిలాగానే శారద మనసులో క్రమంగా తిష్ట వేసుకుంటున్నాడు. అహమ్మదాబాద్‌ కాంగ్రెస్‌లో సహాయ నిరాకరణ స్వదేశీ నినాదాలు కాంగ్రెస్‌ పార్టీ ఇచ్చింది. దీంతో 1922 సంవత్సరం ఆరంభం నుంచీ కలకలం రేగుతూ వచ్చింది. శారద ఒకవైపు పరీక్షలు మరొకవైపు ఈ స్వదేశీ ఉద్యమ వార్తలతో సతమతమయింది. ప్రకాశం పంతులుగారు న్యాయవాదవృత్తి ఒదిలిపెట్టిన రోజున రామారావు మద్రాసులోనే ఉన్నాడు. ఆయనతో ఈ విషయం మాట్లాడటానికి చాలామంది వచ్చారు.

కొందరు ‘‘అదేమిటండీ అంత ఆవేశం. అంత సంపాదన హఠాత్తుగా ఎలా ఒదిలిపెడతాడు’’ అన్నారు. కొందరు ఆయన త్యాగాన్ని పొగిడారు. కొందరు ‘‘ఇప్పటికి ఆయన సంపాదించింది చాలు. రెండు తరాలు గడిచిపోతాయి. ఇంక ఇప్పుడు దేశసేవ చేసుకుని పేరు సంపాదించుకుంటాడు’’ అన్నారు. రామారావు ఆ మాటకి ఒప్పుకోలేదు. ‘‘కొద్దిరోజుల్లోనే ఆయన సంపాదించినదంతా దేశానికి ఇచ్చేస్తాడు. ఆయన పత్రిక పెట్టబోతున్నాడు. చాలా పనులు చేయబోతున్నాడు. ఆయనను తేలికగా అంచనా వేయకండి’’ అన్నాడు.

మొత్తానికి విద్యార్థి లోకంలో పెద్ద అలజడి రేగింది. శారద పరీక్షలు మొదలయ్యేరోజున గాంధి గారిని అరెస్టు చేశారు. ఆ ఆందోళనతోనే శారద పరీక్ష రాసింది. నాలుగు పేపర్లు రాయటం పూర్తయ్యేసరికి గాంధీగారిని విచారించటం, శిక్ష వేయటం కూడా జరిగిపోయాయి. ఆ రోజు గాంధీ కోర్టులో చేసిన ఉపన్యాసం ఆంధ్రపత్రికలో చదివి శారద శరీరమంతా పులకించిపోయింది.

ఎంత ధైర్యం! ఎంత సాహసం. బతికితే ఇలాంటి సాహసంతో బతకాలి. ఎదిరించాలి ఎంతటి అధికారాన్నయినా. ఒక్క చూపుతో, నవ్వుతో, ఒక తిరస్కారపు మాటతో, అనంగీకారంతో అధికారపీఠాన్ని గడగడలాడించాలి. శారద మర్నాడు పరీక్షకు చదవలేకపోయింది.

‘‘భారతదేశంలో జరిగే ఆందోళనలకూ, మరణాలకూ, హత్యలకూ నేనే బాధ్యత వహిస్తున్నాను. ఈ సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమాన్నీ, శాసనాధిక్కార ప్రణాళికనూ నడుపుతున్నది నేనే. నా ఉద్యమం వల్ల జరిగే సర్వ అనర్థాలకూ నేనే కారకుడిని. నన్ను మీరు శిక్షించండి. ఏ శిక్ష అయినా, ఆఖరికి మరణశిక్ష అయిన సరే ఆనందంగా అనుభవిస్తాను’’.

శాంతంగా గాంధీ పలికాడని పత్రికలో వచ్చిన ఆ మాటలు శారద మనసులో శిలాక్షరాల్లా నిలిచిపోయాయి. బాధ్యత తీసుకోవటమంటే ఏమిటో చెప్పాడాయన. అది శారదకు అర్థమైంది. గాంధీ కోసం దేశంలోని లక్షలమంది లాగే శారద మనసూ ఆక్రోశించింది. ఆయనను జైలులో పెట్టిన బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం మీద తెలియని పగ, కోపంతో శారద మనసు నిండిపోయింది.

పరీక్షలు రాసింది కానీ శారదకు ముందేం చేయాలో పాలు పోలేదు. దేశంలో వేలాదిమంది విద్యార్థులు కళాశాలలు బహిష్కరిస్తుంటే తాను వెళ్ళి చేరాలా? ఛీ! ఎట్లా చేస్తుందాపని. ఎంత అవమానం. కానీ చదువు. చదువుకోవాలనే తన జీవితాశయం. డాక్టర్‌ కావాలనే ఆశ  కాలేజీలో చేరకుండా ఎట్లా  ఎట్లా సాధ్యం? ఏం చెయ్యాలి? రాను రానూ ఈ సంఘర్షణ తీవ్రమై శారద తిండి, నిద్రకు కూడా దూరమైంది. చిక్కిపోతోంది. పరీక్ష ఫలితాలు వచ్చాయి. రావలసిన అవసరం కూడా లేదు. శారద ఫస్టున పాసవుతుందనే విషయంలో ఎవరికీ సందేహం లేదు.

సైన్సు గ్రూపుతో మంచి కళాశాలలో చేరేందుకు అప్లికేషన్‌ తెచ్చాడు రామారావు.

‘‘శారదా. ఇది పూర్తి చేసి ఇవ్వమ్మా. రేపు మనిద్దరం కాలేజీకి వెళ్ళి ఇచ్చివద్దాం’’. అంటూ శారద చేతికి ఇచ్చాడు.

నిప్పుని తాకినట్లు, పాముని పట్టుకున్నట్లు అనిపించింది శారదకు.

తండ్రితో ఏం చెప్పాలో తెలియలేదు. ఆ కాగితాలు అక్కడే బల్లమీద పెట్టి ఏమాటా మాట్లాడకుండా లోపలికి వెళ్ళిపోయింది.

మర్నాడు ఉదయం ఆ కాగితాలు ఎట్లా ఉన్నవి అట్లాగే ఆ బల్లమీదనే పడి ఉండటం చూసి రామారావుకేం అర్థం కాలేదు. అప్లికేషన్‌ నింపకుండా శారద ఏం చేస్తున్నట్లు?

‘‘శారదా! శారదా!’’

olga title

తండ్రి పిలుపు కోసం శారద ఎదురు చూస్తూనే ఉంది. రాత్రంతా శారద నిద్రపోలేదు. చిన్నతనం నుంచీ తన చదువు కోసం తల్లిదండ్రులు పెంచుకున్న ఆశలు, వీరేశలింగం గారికిచ్చిన వాగ్దానం, నాయనమ్మ కాశీవాసం ఇవన్నీ శారదను ఒకవైపు అశాంతిలోకి అలజడిలోకి నెట్టాయి. ఇంకోవైపు గాంధీగారి మాటలు, ఆయన వెనక నడుస్తున్న విద్యార్థులు, ప్లీడర్లు, స్వయంగా ఎరిగిన ప్రకాశం గారు, వీళ్ళంతా ఒక వైపు. కురుక్షేత్ర యుద్ధమే జరిగింది ఆ చిన్న మనసులో. చివరకు నిశ్చయించుకుంది. కళాశాలలో చేరే ప్రశ్నలేదు. ఈ నిర్ణయానికి తిరుగులేదు. ఎవరేమన్నా సరే ` ఎవరేమంటారు? తండ్రిని ఒప్పిస్తే  చాలు. తండ్రి తన కోరికను కాదనడు. తను ఉద్యమంలో చేరుతుంది. ప్రకాశం గారి దగ్గర, కాశీనాథుని నాగేశ్వరరావు పంతులు దగ్గర శిష్యరికం చేస్తుంది. ఖద్దరు తయారు చేస్తుంది. రాట్నం తిప్పుతుంది. శారద మనసు ఈ ఆలోచనలతో ప్రశాంతమయింది. తెల్లవారు ఝామున ఎప్పుడో  ఆలస్యంగా నిద్రలేచింది.

తనపనులు చేసుకుంటూ తండ్రి పిలుపు కోసం ఎదురు చూస్తోంది.

రామారావు శారద వంక ఆశ్చర్యంగా చూస్తూ

‘‘ఈ అప్లికేషను ఇలాగే ఉంచావేం. పూర్తి చెయ్యలేదేం. ఇవాళ ఇచ్చిరావాలిగదా’’ అన్నాడు.

‘‘నేను కాలేజీలో చదవాలనుకోవటం లేదు నాన్నా’’ అంది శారద. రామారావు నిర్ఘాంతపోయాడు.

‘‘ఏంటమ్మా’’ అన్నాడు అయోమయంగా.

‘‘దేశంలో అందరూ కళాశాలలు బహిష్కరిస్తుంటే నేను ఇప్పుడు చేరి చదవనా? ఎట్లా చదువుతాను నాన్నా?’’

రామారావుకి అర్థమైంది. భయం వేసింది. శారద ఒక నిర్ణయం తీసుకుంటే మార్చటం కష్టమని ఆయనకు తెలుసు. దేశంలో జరుగుతున్న అలజడీ, దాని ప్రాముఖ్యమూ ఆయనకు తెలియనిది కాదు. ఆయన మిత్రులు, సహచరులు ఎందరో ఆ ఉద్యమంలో ఉన్నారు. ఆయనకు అతి సన్నిహిత మిత్రుడు హరి సర్వోత్తమరావు ఈ స్వదేశీ ఉద్యమం మొదలు పెట్టకముందే, 1908లోనే బిపిన్‌ చంద్రపాల్‌ రాజమండ్రికి ఒచ్చినపుడు విద్యార్థిగా పరీక్షలు బహిష్కరించి కళాశాల నుంచి బైటికొచ్చారు. ఆ తర్వాత స్వరాజ్య పత్రికలో సంపాదకీయం రాసి, ఆంధ్ర దేశంలో స్వతంత్రం కోసం మొట్టమొదట జైలుకెళ్ళిన యోధుడయ్యాడు. ఆ జైలు జీవితం గురించి ఆయన చెప్తుంటే రామారావు ఒళ్ళు గరిపొడిచింది. అంత క్రూరం. అంత కఠినం. అదంతా వేరు. దానిలో ఆసక్తి అభినివేశం ఉన్నవారు అటు వెళ్తారు.

శారద ఆవేశంతో ఈ నిర్ణయం తీసుకుని, చదువు పాడుచేసుకుని, జీవితానికి అర్థం లేకుండా చేసుకుంటుందా?

‘‘ఎందుకమ్మా అనవసరంగా ఆవేశపడుతున్నావు’’ కూతురిని కొంచెం మార్చాలనుకున్నాడు రామారావు. ఇంతవరకూ శారద సందేహాలకు సమాధానమివ్వటమే ఆయనకు తెలుసు. ఇప్పుడు ఆయన శారదను ప్రశ్నించి మార్చే పనిచేయటం ఎలాగో ఆయనకు కాస్త కష్టంగానే ఉంది.

శారదకూ తండ్రితో ఇలా నచ్చని విషయాలు మాట్లాడాల్సిన అవసరం రాలేదు. ఇంతవరకూ వారిద్దరికీ ఒకటే మాట. ఈ పరిస్థితి శారదకూ తేలికగా లేదు.

‘‘ఆవేశం కాదు నాన్నా. ఆలోచించే ఈ నిర్ణయానికొచ్చాను’’ అంది శాంతంగా.

‘‘ఆలోచించటానికి నీకేం తెలుసమ్మా’’

శారద ఆ మాట అర్థం కానట్లు చూసింది.

‘‘రోజూ పత్రికలు చదివి, ప్రకాశం పంతులు వంటి వారిని చూసి ఆవేశపడుతున్నావు. అంతేగాని ఈ ఉద్యమం ఏమిటి, దాని మంచి చెడ్డలేమిటి అనేది నీకు తెలుసా?’’

‘‘నాకు తెలుసు నాన్నా. అన్నిటికంటే ముఖ్యం స్వతంత్రం’’.

‘‘నిజమే. కానీ కళాశాల మానేస్తే స్వతంత్రం ఒస్తుందా? మానెయ్యమన్న కాంగ్రెస్‌ వారికి స్వతంత్రం గురించి పట్టుదల ఉందా? ఇంతవరకూ వాళ్ళు ఆ మాట అనలేదు. మాకు పూర్తిగా స్వతంత్రం కావాలని వారింకా అడగలేదు. సందేహిస్తున్నారు. కాంగ్రెస్‌లో కూడా రకరకాల ధోరణులున్నాయి. నాయకులంతా ఒకే ఆలోచనతో లేరు. నీకు అన్నీ తెలిసి ఈ నిర్ణయం తీసుకున్నావని నాకు నమ్మకం లేదు. కేవలం ఆవేశంతో ఒక జీవితకాలపు నిర్ణయం తీసుకుంటే ఎలాగమ్మా?’’.

‘‘గాంధీగారు జైలులో ఉన్నారు. ఆయన ఆదేశాల ప్రకారం నడవొద్దా నాన్నా’’ శారద కొంచెం బలహీనంగా అంది.

‘‘గాంధీ ఇవాళో కార్యక్రమం ఇస్తాడు. రేపు ఇంకొకటి ఇస్తాడు. అవి రాజకీయాలు. నేను వాటిని తప్పు పట్టను. పట్టేంత పరిజ్ఞానం ఆ రాజకీయాల గురించి నాకు లేదు. కానీ వాటి గురించి ఏమీ తెలియకుండా దాన్లోకి దూకటం మంచిది కాదు. కాలం విలువైంది. ఒకటి రెండు సంవత్సరాలు వృధా చేసుకోవటం తప్ప జరిగేదేం ఉండదమ్మా’’.

‘‘అసలు ఈ చదువే మానేస్తా నాన్నా.’’

olga

‘‘డాక్టరవవా అమ్మా’’ రామారావు అడిగిన తీరుకి శారద గుండె కరిగిపోయింది. తండ్రికి తనమీద ఉన్న ఆశ ఆ పిల్లకు తెలిసినట్లు మరెవరికి తెలుసు? మాట్లాడలేకపోయింది.

‘‘దేశంకోసం కొందరు విద్యార్థులు కళాశాలలు, చదువులు బహిష్కరిస్తున్నారు. అది వారి పద్ధతి. దాని మంచి చెడ్డలు ఎంచొద్దు. స్వతంత్రం కోసం వారు త్యాగం చేస్తున్నారని అనుకుందాం. నువ్వు ఇంకో రకం త్యాగం చెయ్యమ్మా’’ శారదకు ఆ మాట అర్థం కాలేదు.

‘‘రేపు దేశం స్వతంత్రమైతే డాక్టర్లు, ఇంజనీర్లు, రకరకాల చదువులు చదివిన వారూ అవసరం కాదా? ఒక్క లేడీ డాక్టరు కూడా లేకుండా స్వతంత్ర దేశం అభివృద్ధి చెందుతుందా? అప్పుడు చదవటం మొదలు పెడితే ఆలస్యం కాదా? స్వతంత్రం వచ్చేనాటికి నువ్వు సర్వసన్నద్ధంగా ఉంటావు ప్రజలకు సేవ చెయ్యటానికి. దాని కోసం ఇప్పటికిప్పుడు ఉద్యమంలో చేరి నీ స్వతంత్ర కాంక్షను ప్రదర్శించాలనే కోరికను త్యాగం చెయ్యి. ఇవాళ ఏదో ఒక మార్గంలోనే దేశం కోసం పనిచేస్తే సరిపోదమ్మా. అన్నివైపుల నుంచీ సన్నద్ధం కావాలి. నువ్వింకా చిన్నదానివి. ఉద్యమం లోతుపాతులు తెలియాలన్నా ఇంకా కొన్నేళ్ళు పోవాలి. మహా మహా వాళ్ళే ఈ కాంగ్రెస్‌లో ఇమడలేక, ఈ ఉద్యమంలో ఇమడలేక వేరేవేరే పనులు చేస్తున్నారు. ప్రకాశం అనుభవజ్ఞుడు అపారంగా చదివాడు. అన్నీ తెలిసినవాడు. ఆయనా, నువ్వూ ఒకటి కాదు, అతను నీ ఆదర్శం కాదు. నువ్వు వేరే దారి వెయ్యాలి. నీ ఆదర్శం నీకుండాలి. అది డాక్టరువై  ప్రజాసేవ చెయ్యటం. ఎన్ని ఆటంకాలచ్చినా దానిని నువ్వు ఒదలకూడదు. అలాగని నాకు నువ్వు మాట ఇవ్వాలి.’’

శారద తండ్రి మాటలకు ఉక్కిరిబిక్కిరయింది. కళాశాలలో చేరి చదివి డాక్టరవటం త్యాగం అనుకోవటం ఆమెకు బొత్తిగా నచ్చలేదు. తనకెంతో ఇష్టమైనదాన్ని దేశం కోసం ఒదిలెయ్యటం త్యాగం అని ఆమె నమ్మింది. కానీ చదవటం కూడా దేశసేవకు ఒక మార్గమని తండ్రి చెప్పిన మాటను అంత తేలికగా తీసివెయ్యటం కూడా చేతకాలేదు. ఉద్యమం లోతుపాతులు తెలియవన్న మాటా నిజమే! కానీ దిగకుండా లోతు ఎలా తెలుస్తుంది. శారద అంతరాత్మ పోరాటం, శాసన ధిక్కారం వైపే ఉన్నాయి. ఆలోచనలో పడిన శారదను చూస్తే రామారావు మనసులో ఆశ రేకెత్తింది.

‘‘ఆలోచించు శారదా! తొందరేం లేదు. నాలుగు రోజులు ఆగి, ఆలోచించే అప్లికేషన్‌ ఇవ్వొచ్చు. నువ్వు తెలివైనదానివి. నేను చెప్పిన మాటల గురించి కూడా ఆలోచించు. అవసరమైతే పెద్దవాళ్ళ సలహా తీసుకో. హరిగారితో మాట్లాడు. తొందరపడొద్దు’’.

నిదానంగా నచ్చజెప్పి బైటికి నడిచాడు రామారావు.

ఆ రోజే శారదకు అన్నపూర్ణనుంచి ఉత్తరం వచ్చింది.

ప్రియ శారదా

క్షేమంగా ఉన్నావు కదా? దేశం ఎలా ఉందో చూస్తున్నావా? అందరూ దేశం కోసం నిలబడవలసిన సమయం వచ్చినట్లుంది కదూ. మా ఆయన కూడా చదువు మానేసి వచ్చాడు. రాట్నాలు తెచ్చాడు. నాకొకటి పంపాడు. నేనూ రాట్నం ఒడుకుతున్నాను. మన ఊళ్ళో అందరూ గాంధీని దేవుడిలా పూజిస్తున్నారు. నువ్వు కళాశాలలో ప్రవేశిస్తావా?లేదా? నాకు సందేహంగా ఉంది. ఇదంతా ఎంతో ఉత్సాహంగా ఉంది గానీ చదువులు మానెయ్యటం సరికాదేమోననే అనుమానం కూడా ఒక చెంప నన్ను వేధిస్తోంది. మా ఆయన చదువు ఈ ఏడాదితో పూర్తయ్యేది. ఆ తర్వాత ఉద్యోగం చూసుకుంటే మేమిద్దరం ఒకచోట ఉండేవాళ్ళం. ఇప్పుడు ఏం చేస్తారో తెలియదు. సంపాదన లేకుండా కాపురం ఒద్దని ఇన్నాళ్ళూ చెప్పారు.

ఇప్పుడు చదువు ఉద్యోగం లేకుండా సంపాదన ఎలా వస్తుంది. మా కాపురం సంగతేమిటి? మా అమ్మానాన్నలను కూడా ఈ ఆందోళన వేధిస్తోంది. నాకు ఒకపక్క ఆయన ఉద్యమంలో ఉన్నారని గర్వం. ఇంకోపక్క మా భవిష్యత్తు తల్చుకుంటే అయోమయం. భయం. ఆయన జైలుకెళ్తారనుకుంటే పట్ట లేని దు:ఖం. మళ్ళీ జైలుకెళ్ళిన వారి గురించి ఆలోచిస్తే చాలా గౌరవంగా ఉంటుంది. అంతా గందరగోళంగా ఉంది. విశాలాక్షి చదువుమానదట. గుంటూరు కాలేజీలోనే చదువుతుందట. వాళ్ళిప్పుడు అక్కడే ఉన్నారుగా. నువ్వు ఏమనుకున్నావో  రాయి. నీ చదువు మానొద్దనే నా సలహా. నువ్వు డాక్టర్‌వి కావాలి.

నీ ప్రియ నెచ్చెలి

అన్నపూర్ణ.

శారదకు ఆ ఉత్తరం చదివి చాలా ఉద్వేగం కలిగింది. అబ్బయ్య చదువు మానేశాడనే విషయం ఎక్కినట్లు ఆ అమ్మాయి మనసులోకి మరేదీ ఎక్కలేదు. తన నిర్ణయానికి బలం వచ్చినట్లనిపించింది.

రామారావు శారదను కళాశాలలో చేర్పించి హైదరాబాదు వెళ్దామనుకున్నవాడు కాస్తా ఆ ప్రయాణం వాయిదా వేసుకున్నాడు. ఆయనకు ఇంత పెద్ద సమస్య ఎన్నడూ రాలేదనిపించింది. తల్లి కాశీ ప్రయాణం ఆయన మనసుని చాలా బాధించింది గానీ కూతురి భవిష్యత్తు ఉజ్వలంగా కనిపిస్తుంటే ఆ బాధను తొందరగానే స్థిర నిర్ణయంగా మార్చుకోగలిగాడు.

కానీ కూతురు ఇప్పుడు తన నిర్ణయం మార్చుకోకపోతే ఎలా? కూతురి నిర్ణయం సరికాదని ఆయనకు బలంగా అనిపిస్తోంది. చదువుమాని దేశసేవ చెయ్యనక్కరలేదు. చదువుకుని దేశానికెంతో చెయ్యొచ్చు. అందులో అదెలాంటి చదువు? ప్రజలకు ప్రాణం పోసే చదువు. శారదను ఇంగ్లాండ్‌ పంపాలనుకున్నాడాయన. ఇక్కడే చదవనంటున్న శారద ఇంగ్లండ్‌ వెళ్తుందా? ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళి చదవటం మహాపాపమంటుంది. కానీ గాంధి, నెహ్రూ, ప్రకాశం అందరూ ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళి చదివాకనే ఇట్లా దేశం కోసం పనిచేస్తున్నారని శారదకు అర్థమయ్యేలా చెప్పాల్సిన బాధ్యత తనమీదనే ఉందనుకున్నాడాయన. తనొక్కడే కాకుండా హరిసర్వోత్తమరావుతో వీలైతే ప్రకాశం గారితో కూడా చెప్పించాలనుకున్నాడు. ప్రకాశం గారు చెబుతారా? ఆయన శారద నిర్ణయాన్ని బలపరుస్తాడేమోననే భయం కూడా రామారావు మనసులో ఓ మూల ఉంది.

రెండేళ్ళుగా ఆయన తన పరిశోధను, చరిత్ర రచనలో పడి  శారద గురించి పట్టించుకోలేదనే అపరాధ భావనకు లోనయ్యాడు. ఎప్పటికప్పుడు ఈ ఉద్యమ విషయం శారదతో మాట్లాడి  ఆ అమ్మాయి ఆలోచనను ఒక క్రమంలో పెట్టి

ఉండాల్సిందని ఆయనకు బలం గా అనిపించింది. కానీ దేశ పరిస్థితి చూస్తే  శారద వయసులోని విద్యార్థులలో చాలా మంది  శారదలాగానే నిర్ణయం  తీసుకుంటున్నారు. . భయం అంటే తెలియని ఆయన మనసులో మొదటిసారి భయం మొదలై శరీరాన్ని  బలహీనం చేసింది. తన భయాన్ని పోగొట్టగలవాడు హరిసర్వోత్తమరావు ఒక్కడే అనిపించి ఆయన దగ్గరకు వెళ్ళాడు. ఆయన సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమంలో ముమ్మరంగా తిరుగుతున్నాడు . చదువునూ, కోర్టునూ బహిష్కరించమని పిలుపు ఇచ్చిన కాంగ్రెస్‌ సభలో పాల్గొన్నవాడు. కానీ ఆయన రామారావుకి  ఆప్తమిత్రుడు. తన బాధను అర్థం చేసుకుని సరైన దారి చూపగలవ్యక్తి అనిపించింది. అదష్టవశాత్తు ఆయన మద్రాసులోనే ఉన్నాడు. రామారావుని చూసి ఆనందంగా కౌగిలించుకున్నాడు.

కుశల ప్రశ్నలయ్యాక హరిగారు సంభాషణను రాజకీయాల  వైపు మళ్ళించాడు.

‘‘దేశం ఉద్యమాల బాట పట్టింది రామారావ్. మనం కూడా శక్తివంచన లేకుండా పనిచెయ్యాలి’’.

రామారావుకి ఆ మాటతో పట్టలేని ఆవేశం వచ్చింది.

‘‘మనం చెయ్యాలి గానీ అభంశుభం తెలియని యువకులు, యువతులు చదువు మానటం మంచిదంటావా?’’

‘‘విదేశీ చదువు స్థానంలో స్వదేశీ చదువు తీసుకురావాలి గదా’’ రామారావుకి ఒక్కసారి అంత ఆవేశమెందుకొచ్చిందో హరి గారికి అర్థం కాలేదు.

‘‘మనలాంటివాళ్ళం స్వదేశీ చదువు గురించి ఆలోచించి ఆ చదువు చెప్పే సంస్థను ఒక పద్ధతి ప్రకారం ఏర్పరిచాక పిల్లలు అటు రావచ్చు. ఇపుడు దారీ తెన్నూ లేకుండా ఏం చేస్తారు?’’

‘‘జాతీయ పాఠశాల ఏర్పాట్లవుతున్నాయి గా?’’

olga title

‘‘అవి చిన్నపిల్లలకు, కళాశాలో ఉన్నత విద్య సంగతేమిటి? ఆ జాతీయ పాఠశాల కూడా నిబడటం లేదే వాటికే అంకితమై వాటిని  మహా సంస్థగా రూపొందించే సమయం ఎవరి దగ్గరుంది? అందరూ ఉద్యమంలో తలమునకులుగా  ఉన్నారు. ఉన్నత విద్యా సంస్థను ఏర్పరచి అభివృద్ధి చేయటం నిర్మాణ  కార్యక్రమం. ఇపుడు నిర్మాణాన్ని  ధ్వంసం చేసే  కార్యక్రమం నడుస్తోంది. దాంతో పాటు జాతీయ విద్యలాంటి అతిపెద్ద బాధ్యతను అంకితభావంతో చేపట్టగలవారెవరున్నారు? ఈ జాతీయ పాఠశాలలు, కళాశాలలు  నిలుస్తాయనే నమ్మకం నాకు లేదు’’.

రామారావు లో  పెరుగుతున్న ఆవేశాన్ని అర్థం చేసుకోలేకపోయారు హరిగారు .

‘‘వాటి గురించి మీరెందుకు ఇంతగా ఆవేశపడుతున్నారు. కాలక్రమాన అన్నీ జరుగుతాయి’’.

‘‘హరీ! శారద చదువు మానేస్తానంటోంది’’.

హరికి వెంటనే రామారావు ఆవేశం అర్థమైంది. రామారావు వంక సానుభూతిగా చూశారు.

‘‘హరీ! శారద చదువు కోసం నేను పడే తపన నీకు తెలుసు. అసలు  ఆడపిల్లలని చదివించే వారు ఎంతమంది? నేను మా అమ్మను ఎదిరించటానికి, ఆమెను కాదని, ఆమె ఇల్లు ఒదిలి కాశీవెళ్ళి, మళ్ళీ నా  ఇంటికి రానని  చెబుతుంటే విని తట్టుకుని ఆమెను కాశీ పంపింది ఎందుకు? శారద డాక్టరవ్వాలనే  కదా? ఇప్పుడదంత మర్చిపోయి చదువు మానేస్తానంటే శారద ఏమవుతుంది? ఎక్కడ కి చేరుతుంది? తెలియని మహా సముద్రంలో దూకుతానంటే ఏం చెయ్యను చెప్పు. ఎలాగైనా  శారద మనసు మార్చాలి . కళాశాలో చేర్పించాలి .

రామారావులోని ఆవేశం హరిగారికి పూర్తిగా అర్థమైంది.

‘‘నేనేం చెయ్యను రామా?”

‘‘శారదతో మాట్లాడు. డాక్టరయ్యి దేశానికి సేవ చెయ్యటం ఉత్తమమని చెప్పు’’

‘‘నాకా అర్హత ఉందా? నేను గాంధీతో కలిసి ఆంధ్రదేశమంతా తిరిగి సహాయ నిరాకరణ గురించి చెప్పినవాడిని.’’

‘‘అందుకే నిన్ను చెప్పమంటుంది .శారద శక్తీ తెలివి తేటలు ఇంట్లో కూర్చుని రాట్నం ఒడకటానికీ, జైలుకి వెళ్ళి ఏ పనీ లేకుండా కూచోటానికి ఖర్చవ్వాలా? ’’

‘‘నీకు ఆవేశంలో ఏమీ తెలియటం లేదు రామా. మన అభిప్రాయాలు  కూడా ఈ విషయంలో వేరు. కానీ శారద తండ్రిగా నాకు నువ్వు అర్థమవుతున్నావు. శారదని చదువుకోమని నేను చెబితే ఆ అమ్మాయి వింటుందా?’’

‘‘వింటుంది. ఆ  రాజకీయపు లోతు శారదకు తెలియవు. అక్కడ ఇమడలేదు. డాక్టర్‌ చదివి దేశానికెంతో సేవ చేయగలుగుతుంది. స్వతంత్ర దేశానికి డాక్టర్లు అక్కర్లేదా?’’

‘‘అందరూ కావాలి. కానీ ఇప్పటి ఉద్యమ అవసరం వేరు.’’

‘‘నా కోసం నువ్వు శారదతో మాట్లాడు హరీ! ఆమెను చదువుకోమను.’’

‘‘డాక్టరవటం వల్ల దేశానికి సేవ చెయ్యొచ్చని మాత్రం చెబుతాను. అంతకు మించి నా వల్ల కాదు’’.

రామారావు ముఖంలో కనిపించిన నిరాశ, కుంగుబాటు చూసి హరి గారికి కళ్ళవెంట నీళ్ళొచ్చాయి.

‘‘రామా! నేను నా ఆశయాలకు భంగం రాకుండా శారదను ఒప్పించటానికి ప్రయత్నిస్తాను.’’

‘‘అదే చాలు. నేనూ శారదను బతిమాలుకుంటాను.’’

రామారావు పరిస్థితి, ఆ తీవ్రత హరిగారికి అర్థమైంది. ప్రాణమిత్రునికి వీలైనంత సహాయం చెయ్యాలనే ఆయనకు అనిపించింది. రామారావు తన పనిలో ఆరోగ్యాన్ని కూడా లెక్కచేయటం లేదు. ఇపుడు శారద గురించిన మనోవేదన కూడా తోడైతే అది మంచిది కాదనిపించింది. రామారావులాంటి మనుషులు  దేశానికి ఎంతో అవసరం. రామారావు ని  కాపాడటం స్నేహితునిగా తన కనీస ధర్మం అనుకున్నాడు. కానీ రాజీపడటం ఆయనకు బొత్తిగా చేతకాదు.

కళాశాలను బహిష్కరిస్తాననే నిర్ణయం తండ్రి కి చెప్పిన తరువాత  శారదకు పట్టలేనంత ఉత్సాహం  వచ్చింది. ఆ ఉత్సాహం లో  అన్నపూర్ణకు ఉత్తరం రాసింది.

ప్రియమైన అన్నపూర్ణ !

నీ ఉత్తరం, అందులోని విషయాలు నాకు ఎంత సంతోషం కలిగించాయో నీకు చెప్పలేను. నీ భర్త ఉత్తముడు. అతను చదువుమానటం చాలా గొప్పపని. మద్రాసు నుంచి అతను వెళ్ళేముందు నన్నొక్కసారి కలిసి ఉంటే ఎంత బాగుండేది. నా నిర్ణయం ఇంకొంచెం ముందుగా ధైర్యంగా, నిస్సందేహంగా తీసుకోగలిగేదాన్ని. ఇంతకూ నా  నిర్ణయం ఏమిటంటావు ? మనందరిది ఒకటే మార్గం.     నేను కూడా చదువు మానేస్తున్నాను . రాట్నం ఒడుకుతాను. ఖద్దరు ధరిస్తాను. దేశం కోసం పని చెయ్యమని నా  మనసు చెబుతోంది. అంతకంటే మహత్తరమైన పని లేదని చెబుతోంది. నా  మనసు మాట వింటాను. మా నాన్నకు బాధ కలిగిస్తున్నానని తెలుసు  గానీ ఎంతో మంది బాధ పడందే, త్యాగం  చెయ్యనిదే దేశానికి స్వతంత్రం వస్తుందా? ఇపుడు నా  మనసంత అదే ఆలోచన. ఇన్నాళ్ళు  ఇలా ఆలోచించలేదేమిటా అని సిగ్గుపడుతున్నాను.

ఇవాళే కళ్ళు తెరిచి దేశాన్ని కొత్తగా చూస్తున్నాను.. ప్రజల బానిసత్వం,  పరాయి పాలకుల దుర్మార్గం నాకు అర్థమవుతోంది. ఈ బానిస బతుకు మనం బతకవద్దు. నువ్వు నీ భర్తను అనుసరించు. ఉద్యమంలోకి  రా ! మీ కాపురం గురించే ఆలోచించి విలువైన  విషయాలను పక్కన పెట్టకు. నేనింకా నాన్నను ఒప్పించాల్సి ఉంది.  ఏం పని చెయ్యాలో నిర్ణయించుకోవాల్సి ఉంది. నేనింకా చిన్నదాన్ని, అనుభవం లేనిదాన్ని అంటారు నాన్న. ఈ వయసు నుంచే పనిచేసి అనుభవం సంపాదించే అవకాశం వచ్చింది కదా అనిపిస్తుంది నాకు. నా రక్తం ఉప్పొంగుతోంది. గాంధీ గారు కోర్టులో చెప్పిన మాటలు  పత్రికలో చదివావు కదూ? ఆ మాటలు  చదివి నేను రోమాంచితనయ్యాను. ఆ క్షణాన వెళ్ళి బ్రిటీష్‌ అధికారులు  ముందు నిలబడి నన్ను బంధించండి . నన్ను ఉరి తియ్యండి కావాలంటే ? నేనూ ఉద్యమానికి చెందిన దానినే అని అరవానిపించింది. నా  ప్రాణాలు  ఇవ్వాలనిపించింది దేశం కోసం. గాంధీ గారి కోసం.

అన్నపూర్ణా! నువ్వు, నీ భర్త , నేనూ అందరం దూకుదాం. అందరం కలిస్తే  ఎంత బలం?

నా  చదువు గురించి నాన్న నాలుగు  రోజులు  ఆలోచించి నిర్ణయం తీసుకోమన్నారు. నాలుగు  రోజులు  తర్వాత  మారని నా  నిర్ణయం గురించి నాన్నకు చెప్పి నా కర్తవ్యం నిర్వహిస్తాను. నేనేం చెయ్యాలో చెప్పమని నాయకులను  అడుగుతాను. వారు చెప్పిన పని ఆనందంగా, త్రికరణ శుద్ధిగా చేస్తాను.

విశాలాక్షి చదువుకుంటున్నందుకు నాకు సంతోషంగా లేదు. నా లాగా తనెందుకు ఆలోచించటం లేదు? నువ్వు గుంటూరు దగ్గర్లోనే ఉన్నావు గదా విశాలాక్షితో మాట్లాడరాదూ? చదువు మానెయ్యమని చెప్పించు . విశాలాక్షికి కూడా ఉత్తరం రాస్తాను నేను.

నీ ప్రియమైన

శారద.

 

ఆ ఉత్తరం రాశాక ఇక శారదకు సందేహమే లేదు. ఆనందంగా పత్రిక చదువుతోంది. ఆ వేడిలోనే విశాలాక్షికి ఉత్తరం రాసేసింది.

***