మద్రాసు ఒదిలి వెళ్ళాలంటే శారదకు ఒకవైపు ఉత్సాహం గానే ఉన్నా ఇంకోవైపు దిగులూ ఉంది. బ్యాల్యంలోనే మద్రాసు వచ్చేసింది. ఆమె నేర్చుకున్నదంతా ఇక్కడే. శారద శారదలా తయారవటానికి కారణం మద్రాసే. ఆ పల్లెటూళ్లో ఉండిపోయినట్లయితే శారద నాన్నమ్మ కోరుకున్నట్టూ బాల్య వివాహం జరిగి ఉంటే శారదకీ పాటికి పిల్లలు పుట్టి వాళ్ళు మళ్ళీ పెళ్ళికి తయారయ్యేవారు. అన్నపూర్ణ పిల్లకప్పుడే పదేళ్ళు దాటుతున్నాయి. రామారావు శారదను డాక్టర్‌ చదివించాలనే పట్టుదతో మద్రాసు రావటం వల్లే శారద డాక్టర్‌ అయింది. శారద జీవితం విశాలమైంది ‘ఈ నగరం నాకు చాలా ఇచ్చింది’ అనుకుంది శారద. చిన్ననాడు చదివిన స్కూలు కి కూడా వెళ్ళి అందరినీ పలకరించి వచ్చింది.
మద్రాసు కాంగ్రెస్‌ పెద్దలనూ కలిసింది. శారదను అందరూ ఇష్టపడతారు. శారద మద్రాసు వదిలి వెళ్ళటం మంచిది కాదని చెప్పిన వాళ్ళూ ఉన్నారు. రాజకీయాల్లో గాని, డాక్టర్‌గా గానీ శారద ఇక్కడే బాగా రాణించగలదని వారి ఉద్దేశం. రాజకీయాలకు దూరమవుతావేమో ఆలోచించుకోమన్నారు. నాలుగైదేళ్ళు మద్రాసులోనే ఉండి ప్రాక్టీసు చేస్తే మంత్రి పదవి దక్కుతుందని ఆశ పెట్టారు. శారద నవ్వి ఊరుకుంది. రాజకీయాలకు బాగా దగ్గర కావాలనే ఆమె బెజవాడ వెళ్తోంది. కాంగ్రెస్‌లో కొందరికి రాజకీయాలంటే పదవులు మంత్రులవటం అనే ఆలోచన మొదలైంది. శారద ప్రజా రాజకీయాల కోసం బెజవాడ వెళ్తుందని చాలామందికి తెలియదు.
ఆంధ్ర నుంచి ఎన్నో పార్టీ రిపోర్టులు అందుతున్నాయి శారదకు. ఆ కార్యక్రమాలు , అక్కడ గ్రామాల్లో జరుగుతున్న పోరాటాలు శారదకు చాలా ఉత్సాహం కలిగించాయి. పార్టీ రిపోర్టు, డాక్యుమెంట్లు అధ్యయనం చేస్తూ, ఆకళింపు చేసుకుంటూ, తనకూ, హాస్పిటల్‌కు కావలసిన వస్తువులు కొనుక్కుంటూ క్షణం తీరిక లేకుండా తిరుగుతోంది శారద.
బెజవాడలో బంధువులు , స్నేహితులు కలిసి వెతికి రెండిళ్ళు శారద కోసం అద్దెకు తీసుకున్నారు. ఒకటి ఆస్పత్రికి ఒకటి ఉండేందుకు. రెండూ వసతిగానే ఉన్నాయి. సుబ్బమ్మ పనివాళ్ళ సాయంతో ఇల్లు సర్దిస్తుంటే, శారద ఆస్పత్రి పని చూసుకుంది.
బెజవాడ అప్పటికే కమ్యూనిస్టు కేంద్రం అవటానికి సిద్ధంగా ఉంది. పత్రిక ఆఫీసు తెరవబోతున్నారు. శారద ఆస్పత్రి పనితో పాటు కృష్ణ, గుంటూరు, గోదావరి జిల్లాల్లో పార్టీ పనులు , మహిళా సంఘం పనులూ వెంటనే మొదలు పెట్టింది.
బెజవాడలో అప్పటికే రంగనాయకమ్మగారు మంచి లేడీ డాక్టర్‌గా పేరు తెచ్చుకున్నారు. ఆస్పత్రి పనులు ఒక కొలిక్కి రాగానే ఆవిడను వెళ్ళి చూడటం మర్యాదగా ఉంటుందనుకుంది శారద. రాత్రిళ్ళు వెళ్తేనే డాక్టర్లు తీరికగా ఉంటారు. ఒకరోజు రాత్రి ఎనిమిది గంటలకు సుబ్బమ్మ ఇచ్చిన పిండివంటలూ , పళ్ళూ తీసుకుని డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ దగ్గరకు వెళ్ళింది. శారదను చూసి ఆమె చాలా సంతోషించింది. ఆస్పత్రి, ఇల్లూ అంతా చూపించింది. చగారిని పరిచయం చేసింది. శారద గురించిలం చలం గారికి తెలుసు. లోకరీతికి భిన్నంగా బతుకుతున్న స్త్రీలంటే ఆయనకు ఆసక్తి. కానీ ఆయన ఎక్కువ మాట్లాడలేదు. శారద నమస్కారానికి చెయ్యి ఊపి చిరునవ్వుతో ‘‘మీరు కమ్యూనిస్టుటగా’’ అని అడిగారు.
‘‘ఔను’’ అంది శారద ధీమాగా.
‘‘ఇదొక శాఖ బయల్దేరుతోంది గాబోలు మనుషుల్ని విడదీయటానికి వెలివేయటానికి’’ అన్నారు నిదానంగా చలం.
శారదకు కోపం వచ్చింది.
‘‘కమ్యూనిజం ప్రపంచంలో ప్రజలందరినీ కలుపుతుందండి. విడదీయదు. మనుషులంతా ఒకటేనని అందరూ సమానులనీ కమ్యూనిజం చెబుతుంది’’ ఆవేశంగా అంది శారద.
‘‘నేను కమ్యూనిజాన్ని ఏమనలేదు. అది గొప్ప ఆదర్శం. నాకూ కమ్యూనిజంలో బతకాలని ఉంటుంది. నేనన్నది కమ్యూనిస్టు పార్టీ గురించి. ఐనా నా మాటలు అంత పట్టించుకోకు. నేనేదో మాట్లాడతాను. అందరికీ కోపం తెప్పిస్తుంటాను. కావాలంటే డాక్టర్‌గారి నడుగు’’. అంటూ ఆయన తను చదువుతున్న పుస్తకంలోకి తల వంచాడు.
రంగనాయకమ్మ శారదను ఇంట్లోకి తీసికెళ్ళి పిల్లలందరినీ పరిచయం చేసింది. ఒక్కరూ బడికో, కాలేజీకో వెళ్ళటం లేదు. చలంగారు బడి చదువుకి వ్యతిరేకి అని తెలుసుగానీ, స్వంత పిల్లలనును బడికి పంపనంతగా ఆయన తన ఆదర్శాలను పాటించే నిజాయితీగల మనిషి అని తెలియదు శారదకు. ఆ పిల్లల జ్ఞానం, సంస్కారం చూసి ఆశ్చర్యపోయింది. ఎవరో తెలియనివాళ్ళు ఆస్పత్రిలో కని వదిలేసి వెళ్ళిన పిల్లలు కూడా చలం గారి పిల్లలతో సమానంగా పెరుగుతున్నారు.
‘‘మీలా ఒక్కరినైనా డాక్టర్‌ చెయ్యరా’’ అడిగింది.
‘‘వాళ్ళకిష్టమైతే ఒకరు చేసేదేమిటి – వాళ్ళే అవుతారు. వాళ్ళకిష్టంలేని పని ఈ ఇంట్లో ఎవరూ చేయించరు. చలంగారి బిడ్డల శిక్షణ చదవలేదా ` ’’
‘‘కానీ ఏం చెయ్యకుండా సమయమంతా ’’
‘‘శారదా అదంతా నువ్వు చలంగారితో మాట్లాడాల్సిందే – అది ఒదిలేయ్‌. నీ ఆస్పత్రి గురించి చెప్పు’’
శారద తనెలా ఆస్పత్రి నడపాలనుకుంటుందో చెప్పింది. దానిలో సాధక బాధకాలు రంగనాయకయ్య వివరించింది.
రాత్రి పొద్దుపోతోందని శారద లేచేవరకూ స్త్రీల ఆరోగ్యం గురించీ స్త్రీకు తమ శరీరాల గురించి కనీస జ్ఞానం లేకపోవటం గురించి డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ గారు చెబుతూనే ఉన్నారు.
‘‘అక్షరజ్ఞానం ఉన్న స్త్రీలకు కూడా ఈ విషయాలు చెప్పేవాళ్ళు లేరు. నీలాంటి వాళ్ళు తేలికభాషలో స్త్రీ ఆరోగ్యం, శరీరం వీటి గురించి రాస్తే చాలా ఉపయోగం ఉంటుంది’’ అన్నదావిడ.
‘‘తప్పకుండా రాస్తాను.’’ మాట ఇచ్చేసింది శారద.
కమ్యూనిస్టు కాంగ్రెస్‌ పార్టీలో చేరి సోషలిస్టుగా చెప్పుకుంటూ చేయాలనుకున్న పనులు చాలా జిల్లాల్లో మొదలయ్యాయి. జమిందార్లకు వ్యతిరేకంగా రైతులను, పెద్ద భూస్వాములకు వ్యతిరేకంగా వ్యవసాయ కూలీలనూ సమీకరించి, సంఘాలుగా చేసి, సమ్మెలు చేయించే పని ప్రధానంగా సాగుతోంది. చిన్న చిన్న రంగాలలో కూడా యూనియన్లు ఏర్పాటు చేస్తున్నారు. ప్రెస్‌ వర్కర్లు, మిల్లు కార్మికుల వంటి వారిని సంఘటితం చేసి జీతాల పెంపు కోసం, పని పరిస్థితుల పెరుగుదల కోసం డిమాండ్లు పెట్టిస్తున్నారు. రాష్ట్ర కమిటీ కృష్ణా, గోదావరి జిల్లా కమిటీలకు అనుసంధానం చేసుకుంటూ, జిల్లా కార్యకర్తల పనులు సమీక్షిస్తూ శారద తీరికలేకుండా పని చేస్తూనే, మహిళా ఉద్యమం మీద కూడా కేంద్రీకరించింది. మహిళలు చాలా చైతన్యంతో మహిళా సంఘ సభ్యులవుతున్నారు. వాళ్ళకు ఆరోగ్య విషయాలు చెబితే మరింతగా పార్టీకి దగ్గరవుతున్నారు. గర్భిణీ స్త్రీ ఆరోగ్యం గురించి, పౌష్టికాహారం గురించి, స్ల్రీ ఆరోగ్య సమస్య గురించీ శారద చెబుతుంటే ఎంతో ఆసక్తిగా వినేవారు స్త్రీలు.
అవి అంత ముఖ్య విషయాలు కాదనీ, వాటికి శారద అంత సమయం పెట్టనవసరం లేదనీ, రాజకీయాలకు ఎక్కువ సమయం ఇవ్వాలనీ ఒక విమర్శ పురుషుల నుంచి వచ్చింది.
‘‘స్త్రీల ఆరోగ్యం రాజకీయ విషయం కాదని మీరెందుకనుకుంటున్నారు’’ అని శారద అడిగిన ప్రశ్నకు అందరూ చాలా తేలికగా తీసేసి నవ్వేశారు.
శారద వాళ్ళనలా నవ్వులను ఒదలదల్చుకోలేదు. స్త్రీల ఆరోగ్యం రాజకీయ విషయం ఎలా అవుతుందో గంటసేపు చెప్పింది. స్త్రీ సంతానోత్పత్తి శక్తి ఎంత కీలకమైన విషయమో మార్క్స్‌, ఏంగెల్స్‌ మాటలతో శారద చెప్తుటే అందరూ విన్నారు. కొందరు అర్థం చేసుకున్నారు. కొందరికి అర్థం కాలేదు. నచ్చలేదు. వాళ్ళు విసుకున్నారు. ఈవిడ డాక్టరనీ, చదువుకున్నదనీ చూపించుకోవాలి గదా అని వాళ్ళలో వాళ్ళు అనుకున్నారు. అర్థం చేసుకున్నవాళ్ళు ఇకమీద జరిగే రాజకీయ తరగతుల్లో ఆరోగ్యం గురించి శారద తప్పకుండా ఒక క్లాసు తీసుకోవాలని తీర్మానించారు.
‘‘ఇక నన్ను స్త్రీ స్పెషలిస్టుని చేసి మిగిలిన రాజకీయాల నుండి దూరం చేస్తారా ఏంటి’’ అని నవ్వింది శారద.
అన్నది గానీ మహిళా ఉద్యమ నిర్మాణం అత్యవసరమనీ, ఆ పనిలో తను అలసిపోకూడదనీ అనుకుంది.
అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్య గుంటూరుకి రావటంతో మళ్ళీ శారదకు వాళ్ళతో స్నేహం గట్టిపడిరది. ఐనా ఇద్దరిమధ్యా తీవ్రమైన వాదోపవాదాలు జరిగేవి. అన్నపూర్ణకు కమ్యూనిస్టు కాంగ్రెస్‌ సభ్యులు గా చేరి తమ పని తాము చేసుకోవటం మీద చాలా విమర్శ ఉండేది.
‘‘మీ కమ్యూనిస్టు పార్టీ వాళ్ళంతా మా కాంగ్రెస్‌లో ఎందుకు చేరుతున్నారు? కాంగ్రెస్‌ని బలహీన పరుద్దామనా? అది మీరు ఎన్నటికీ చేయలేరు’’ అనేది.
‘‘కాదోయ్‌! కాంగ్రెస్‌లో సోషలిస్టు శక్తును బలపరచటానికి. మేం అలా చెయ్యకపోతే మీ కాంగ్రెస్‌ సనాతన వాదులతో కుళ్ళిపోతుంది. మీలో ఉన్న సోషలిస్టు కళ్ళు తేలేసి బైటికి నడవాలి. మేం ఉంటే వాళ్ళకు కాస్త అండ. వాళ్ళను బలపరుస్తాం. కాంగ్రెస్‌ సోషలిస్టు పార్టీ ఇవాళ జయప్రకాష్‌ నారాయణ వంటి యువకుల మాట మీద నడుస్తుందంటే, కాంగ్రెస్‌ ముసలి నాయకులు వీళ్ళని చూసి బెదిరి వీళ్ళకు కాస్త విలువ ఇస్తున్నారంటే అదంతా మా కమ్యూనిస్టుల పుణ్యమే’’ అని నవ్వేది శారద.
లాహోర్‌ సోషలిస్టు పార్టీ కాంగ్రెస్‌కి అన్నపూర్ణ, శారద ఇద్దరూ వెళ్ళారు. అక్కడ కాంగ్రెస్‌ సోషలిస్టుకూ, కమ్యూనిస్టుకూ మధ్య వచ్చిన విభేధాలలో శారదా, అన్నపూర్ణా తీవ్రంగా వాదించుకున్నారు.
‘‘కార్యవర్గాన్నంతా కమ్యూనిస్టులతో నింపాలని చూస్తే మేమేమన్నా పాలు తాగే పసిపిల్లలమా? ఆ మాత్రం తెలివిలేదా మాకు. ఆ పిచ్చిపని మానేసి మీరెంత వరకుండాలో అంతవరకు ఉండండి’’ అంటుంది అన్నపూర్ణ.
‘‘మా వాళ్ళు ఎక్కువమంది ఉన్నపుడు ఎక్కువ ప్రాతినిధ్యం కావాలని కోరుకోవటంలో తప్పేమిటి? తమిళనాడులో, ఆంధ్రాలో ఉన్నదంతా మావాళ్ళే. మేం ఎందుకు ఊరుకుంటాం? పోటీ పడతాం. మా ప్యానల్‌ మేం పెడతాం’’ అంది శారద.
‘‘పెట్టండి – ఆ వచ్చే కొందరు కూడా కార్యవర్గంలోకి రాకుండా పోతారు’’ అని విసురుగా వెళ్ళిపోయింది అన్నపూర్ణ.
అన్నపూర్ణ మాటే నిజమయింది. కమ్యూనిస్టు ప్యానెల్‌ ఓడిపోయింది.
కమ్యూనిస్టు బలం ఎక్కువవుతోందని సోషలిస్టు పార్టీ చాలా జాగ్రత్తగా వ్యవహరించింది. కమ్యూనిస్టులు తాము ఎక్కువ అంచనా వేశామనుకున్నారు. అన్నపూర్ణ వచ్చి ‘‘చూశావా – నేను చెప్పినట్లే జరిగింది’’ అంది గర్వంగా.
‘‘నీ రాజకీయ పరిజ్ఞానానికి నా జోహార్లు’’ అని నవ్వేసింది శారద.
‘‘నిన్న మన వాదనతో నువ్వింక నాతో మాట్లాడవేమో అనుకున్నానే’’ అంది అన్నపూర్ణ స్నేహంగా శారద భుజం మీద చెయ్యివేసి.
‘‘అందరం దేశంకోసమే కదోయ్‌ పనిచేస్తున్నాం. భిన్నాభిప్రాయాలుండవా? అంత మాత్రాన మనం మాట్లాడుకోకుండా విరోధం తెచ్చిపెట్టుకుంటామా?’’
‘‘అలాగే ఔతున్నారు శారదా – కాంగ్రెస్‌లో ఒకరి వెనకా ఒకరు ఏవేవో గోతులు తీస్తుంటారు. అవి భరించలేక మా ఆయన దూరంగా ఉంటున్నారు. నేనూ అంతే. నన్ను భరించలేరు. ఆడదాన్నిగదా. ఇంకా లోకువ.’’
‘‘మీలాంటి వాళ్ళను దూరం చేసుకుంటే కాంగ్రెస్‌కి తీరని నష్టం’’ అన్నపూర్ణ నిరాశగా నవ్వి చెప్పింది.
‘‘కాంగ్రెస్‌లో డబ్బుకి, పదవుకి, పలుకుబడికి విలువ పెరుగుతోంది. నిజాయితీకి, నిస్వార్థానికి మునుపున్న గౌరవం లేదు. ఉన్నవ వారు ఈ విషయంలో చాలా విచారంగా ఉన్నారు.’’
‘లక్ష్మీబాయమ్మ గారెలా ఉన్నారోయ్‌ ` గుర్తుందా. మన చిన్నతనంలో ధనలక్ష్మి పెళ్ళి తప్పించి లక్ష్మీబాయమ్మగారి దగ్గరకు పంపాలనుకున్నాం.’’
‘‘ఔను. ఆ రోజుల్లో ఆమె గురించి నీకే ఎక్కువ తెలుసు. నాకేం తెలియదు. ఇప్పుడు నేనావిడ శిష్యురాలిని. శారదనికేతన్‌, ఆపనీ లేకపోతే నాకు పిచ్చెక్కేది – నువ్వొకసారి వచ్చి చూడు. ఆడపిల్లల చదువు కోసం మేం పడుతున్న కష్టాలు చూడవా? నువ్వు సునాయాసంగా డాక్టరువయ్యావు. అందరూ అలా కాలేరు’’.
‘‘సునాయాసంగా? మర్చిపోయావా? మా నాన్నకి ఎంత పెద్ద కష్టం. మా నాన్నమ్మను నా తొమ్మిదో ఏట చూడటమే. మా నాన్న, నాన్నమ్మ ఒకరంటే ఒకరు ప్రాణం విడిచేవారు. మా నాన్న ముందు చనిపోయాడు. మా నాన్నమ్మకు చివరిచూపు కూడా లేదు. నా చదువుకి నాన్నమ్మ ఆ మూల్యం చెల్లించింది. నాన్న తల్లి ఉండీ లేనివాడయ్యాడు. ఇక మా అమ్మ బంధువులతో ఎన్ని మాటలు పడిరదో. ఒంటి చేత్తో ఎన్ని యుద్ధాలు చేసిందో. శారద గొంతు తనవారి కష్టాలతో పూడుకు పోయినట్లయింది.
‘‘నిజమేలే. ఒక ఆడపిల్ల డాక్టర్‌ కావాలంటే మాటలు కాదు. కానీ నిన్నూ, నీ నవ్వునీ చూస్తే అసలే కష్టమూ లేకుండా పూల మీద నడిచొచ్చినట్లుంటావు. సరేగాని పెళ్ళి చేసుకోవా? మీ అమ్మముఖం చూసైనా ఎవర్నో ఒకర్ని వరించవే’’ తమాషాగా అంది.
‘‘వరించటం వల్లే వచ్చాయి తిప్పలు ’’ నిట్టూర్చింది శారద.
‘‘ఐతే నే విన్నది నిజమేనా?’’ కుతూహలం గా అడిగింది అన్నపూర్ణ.
‘‘ఏం విన్నావోయ్‌’’
‘‘నువ్వు ఎవర్నో ఒక పెళ్లయినాయనతో ` ’’
‘‘మీ కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళకేం పని లేదా?’’ మధ్యలోనే ఆపేసింది శారద.
‘‘మా కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళే కాదు. మీ కమ్యూనిస్టులే అంటున్నారు. మీ వాళ్ళే అబ్బయ్యతో చెత్తగా మాట్లాడారంట. అబ్బయ్య వాళ్ళను కొట్టినంత పనిచేసి డాక్టర్‌గారంటే ఏమనుకుంటున్నారు. ఆమె పేరెత్తే అర్హత లేదు మీకు’ అన్నాడట. వాళ్ళింకా వెకిలిగా ‘నీకూ ఆవిడికి ఏంటి – నీకు పొడుచుకొచ్చిందేంటి అని అసహ్యంగా మాట్లాడారట’’ అన్నపూర్ణ శారద ముఖం చూసి ఆగిపోయింది. కాస్త ఆగి ‘‘క్షమించు శారదా ` ఆడవాళ్ళ గురించి వాగటంలో కాంగ్రెసనీ, కమ్యూనిస్టులనీ తేడాల్లేవు. ఇంకా నీ హోదా, ఇంటా, బైటా మీ కుటుంబానికున్న పలుకుబడి, పార్టీ నాయకురాలివవటం వీటన్నిటితో నిన్ను ఉపేక్షిస్తున్నారు. ఇవేవీ లేని ఆడదాని పరిస్థితి ’’
శారద నిరుత్సాహంగా నవ్వింది.
‘‘నాకు తెలుసు గానీ – కమ్యూనిస్టులు ఆడవాళ్ళని చాలా గౌరవిస్తారు. కొందరింకా పాత సంప్రదాయాల నుంచి బైటపడలేదంతే – వాళ్ళు ఎడ్యుకేట్‌ అవుతారు. మనం వాళ్ళని మార్చాలి. నా గురించి ఎవరేమనుకున్నా నేను లెక్కచేయను. నా గౌరవానికి భంగం కలుగుతుందనుకోను. నన్ను నేను గౌరవించుకున్నంత కాలం ఇతరుల అగౌరవం నన్నేం చెయ్యలేదు. నన్నసలు తాకదది’’
అన్నపూర్ణ శారదను దగ్గరకు లాక్కుని తనకు హత్తుకుంది.
***
