చూస్తూ చూస్తూ ఉండగానే శారద ఇంగ్లండ్‌ ప్రయాణం దగ్గర పడింది. విశాలకు ఎమ్‌.ఏ లో సీటు దొరికింది. విశాల ఇక ఆ ఇంట్లో ఉండదల్చుకోలేదు. హాస్టలు వసతులు సరిగా లేవు. ఐనా ఇంటినుంచి బైట పడింది. ఇంట్లో నుంచి విశాల వెళ్తున్న రోజు కోటేశ్వరి ఏడుపుకు అంతులేదు. విశాల తల్లిని ఓదార్చే ప్రయత్నం కొంతసేపు చేసి లాభంలేదని తనకవసరమైన సామాను తీసుకుని వెళ్ళిపోయింది. పద్నాలుగేళ్ల రాజ్యం కోటేశ్వరిని ఓదార్చి అన్నం తినిపించి పడుకోబెట్టింది . ‘‘ఇక నుంచీ ఇదే నా కూతురు. అది నా కడుపున పుట్టింది గానీ మనసున పుట్టలేదు’’ అనుకుని రాజ్యాన్ని దగ్గరకు తీసింది కోటేశ్వరి.
రెండేళ్ళు శారదను చూడలేననుకుంటే మూర్తికి ఊపిరాడనట్లుగా ఉంది. శారదకు ప్రయాణపు హడావుడి ఎంతున్నా మనసులో ఓ మూల శూన్యంగా అనిపిస్తుంది. అమ్మ, మూర్తి వీళ్ళిద్దరినీ ఒదిలి ఉండటం తననుకున్నంత తేలిక కాదని తెలుస్తూనే ఉంది.
అందరికంటే సుబ్బమ్మ సంతోషంగా ఉంది. కూతురిని ఇంగ్లండు పంపించాలని రామారావు కన్న కలలు ఆమెకు పూర్తిగా తెలుసు. ఆ కలల్లో ఆమెకూ భాగముంది. భారం ఆమె మీద వేసి తన కల నెరవేరుతుందనే పూర్తి నమ్మకంతో ఆయన వెళ్ళిపోయాడు. ఆ నమ్మకాన్ని వమ్ముకానీయకుండా ఇన్నాళ్ళూ సుబ్బమ్మ కూతురి బాధ్యత తీసుకుంది. శారద ఇంగ్లండ్‌ వెళ్ళి ఆ డిగ్రీ తీసుకువచ్చేస్తే భర్తకిచ్చిన మాట నిలబెట్టుకున్నానన్న ధీమాతో బతకొచ్చునని ఆమె ఆశ. శారద పెళ్ళి గురించి ఆలోచించే పని సుబ్బమ్మ ఏనాడూ తన నెత్తిన పెట్టుకోలేదు. శారద మేనమామలు శారద మెడిసిన్‌లో చేరగానే సంబంధాలు చూడబోయారు. శారద తన వివాహం తానే చేసుకుంటానని, ఎవరి జోక్యాన్ని సహించనని గట్టిగా చెప్పింది. సుబ్బమ్మ ఆనాటి నుంచీ శారద పెళ్ళి గురించి నిశ్చింతగా ఉంది. కూతురి మీద ఆమెకు కేవలం ప్రేమ మాత్రమే కాదు – గౌరవం నమ్మకం కూడా ఉన్నాయి. కూతురు ఏ నిర్ణయం తీసుకున్నా అది చాలా మంచిదని అనుకుంటుంది. ‘‘అమ్మా. అందరూ నన్ను ఆధునిక స్త్రీ అంటారు. నువ్వు ఆధునిక అమ్మవమ్మా’’ అనేది శారదాంబ. ‘‘అదంతా నాకేం తెలియదు. శారదకు తల్లిని అంతే’’ అనేది సుబ్బమ్మ.
శారద ప్రయాణం దగ్గర పడుతుండగా బంధువులందరూ వచ్చి శారదను అభినందించి వెళ్ళారు. మరో నాలుగు రోజుల్లో ప్రయాణమనగా పార్టీ సమావేశం కూడా జరిగింది. శారద ఇంగ్లండ్‌లో పార్టీ వారిని కలుసుకుని చేయాల్సిన పనుల గురించి మాట్లాడుకున్నారు. సమావేశం పూర్తయ్యాక శారదను ఇంటి దాకా దింపే బాధ్యత మూర్తి తీసుకున్నాడు.
‘‘ఒక రోజంతా మనం కలిసి గడపాలి శారదా. రేపు నాతో రాగలవా?’’ మూర్తి సాహసం చేస్తున్నాననుకున్నాడు.
‘‘రాగలను’’ అంది శారద స్థిరంగా.
‘‘ఎక్కడికని అడగవేం’’.
‘‘నువ్వెక్కడికి తీసికెళ్తే అక్కడికి’’ మూర్తి భుజం మీద స్నేహంగా చేయి వేసింది శారద.
‘‘రేపు ఉదయం పదిగంటలకు వస్తాను. సిద్ధంగా ఉండు. మళ్ళీ ఎల్లుండి పది గంటలకు మీ ఇంట్లో ఉంటావు’’.
‘‘అలాగే’’ మధురంగా నవ్వింది శారద.
రెండేళ్ళ ఎడబాటు ఒక రోజంతా కలిసి ఉండటంతో తీర్చుకోవాలని చూడటం గురించి వాళ్ళిద్దరికీ సందేహం లేదు.
మర్నాడు శారదను తీసుకుని తన స్నేహితుడి ఇంటికి వెళ్ళాడు మూర్తి. ఆ స్నేహితుడు కుటుంబంతో సహా స్వగ్రామం వెళ్ళాడు.
అంత ఏకాంతంలో వాళ్ళిద్దరికీ మాట్లాడుకోవాలని అనిపించలేదు. ఒకరి ఎదుట ఒకరు మౌనంగా కూర్చున్నారు. కొన్ని గంటలు అలా గడిచాక మూర్తి అడిగాడు.
‘‘ఏం చేద్దాం శారదా?’’
‘‘ఏ విషయం’’ తెలిసీ అడిగింది.
‘‘మన ప్రేమ గురించి’’
‘‘చెయ్యటానికేముంది? ప్రేమ ఉంది గదా – దానిని కాపాడుకుందాం’’
‘‘పెళ్ళి ’’
‘‘ఎలా కుదురుతుంది మూర్తీ ? నేను చాలా ఆలోచించాను. నీకు పెళ్ళి అయింది కాబట్టి నిన్ను ప్రేమించకూడదని అనుకోవటం, ప్రేమించకుండా ఉండటం నా వల్ల కాలేదు. అసలు ఆ ఊహే నాకు రాలేదు. స్నేహితుల్లా ఉందాం. పెళ్ళి చేసుకోవాలని ఏముంది? ఈ మూడు నాలుగేళ్ళ నుంచీ ఉన్నట్టే ఇకముందూ ఉందాం’’.
‘‘నువ్వు పెళ్ళి చేసుకోవా?’’
‘‘చేసుకోమంటావా?’’
‘‘నేను పెళ్ళాడి సంసార జీవితం గడుపుతూ నిన్ను ఒద్దని ఎలా అంటాను?’’
‘‘లేదు మూర్తీ – నేను నీ జీవితంలోకి రాకముందే నీకు పెళ్ళయింది. దానికి నీ బాధ్యత లేదు. కానీ నా మనసు నిండా నిన్ను పెట్టుకుని ఇంకొకరిని పెళ్ళాడటం నా వల్ల కాదు. పెళ్ళంటే చిన్నతనంలో ఒకందుకు భయపడ్డాను. చదువు ఆగిపోతుందని. ఇప్పుడూ భయపడుతున్నాను. ప్రేమ లేని పెళ్ళి చేసుకోటానికి. ఇంక ఆ విషయం మర్చిపోదాం. చెయ్యటానికి ఎన్నో పనులున్నాయి. ఇంతింత బాధ్యతలు నెత్తిన వేసుకుని, డాక్టర్‌ వృత్తిలో ఉండి పెళ్ళి చేసుకోవటం కంటే ఇలా ఉండిపోవటం మంచిదని నాకెప్పుడూ అనిపిస్తుంది.’’ చాలా స్పష్టంగా, బలంగా చెప్పింది శారద.
‘‘కానీ – కానీ – ఒంటరిగా’’ మూర్తి గొంతులో ఏదో దీనత్వం.
‘‘నేను ఒంటరినా? కమ్యూనిస్టు పార్టీ సభ్యురాలిని నేను ఒంటరినేమిటి? అంతర్జాతీయ వ్యక్తులం మనం.’’
‘‘ఆ అర్థంలో కాదు’’
‘‘ఏ అర్థంలోనూ నేను ఒంటరిని కాదు. నాకు నువ్వున్నావు. లేవా?’’ శారద అడిగిన తీరు మూర్తి గుండె గొంతులోకి వచ్చింది.
‘‘నా శారదా’’ అంటూ ఆమెను దగ్గరకు తీసుకున్నాడు. అలా చాలాసేపు ఉండిపోయారు.
‘‘ఇంతకు మించి దగ్గర కాలేం కదా’’ జీరబోయిన గొంతుతో అడిగాడు మూర్తి.
‘‘కాలేం అనే నిస్సహాయత ఎందుకు? కాకూడదు అనే నియమం ఎందుకు? ఇంతకుమించి దగ్గర కావాలనే మహోధృతమైన కోర్కె మనలో పుట్టుకొచ్చిన నాడు ఇద్దరం ఒకరిలో ఒకరం ఐక్యమవుతామేమో. ఇపుడు ఆ కోర్కెకు అంత బలం ఉన్నట్టు కనిపించటం లేదు. మన రక్తంలో ఉన్న సంప్రదాయాలలో, నీతులలో, కొత్తగా అలవరుచుకుంటున్న భావాలో – ఏవో మనల్ని ఇంతకన్నా దగ్గర కానివ్వటం లేదు. ఆ అడ్డు మనం కావాలని ఏర్పరచుకున్నది కాదు. దానంతటది వచ్చింది. దానంతటది తొలగిపోవాలి. మన జీవితకాలంలో తొలిగిపోతుందో లేదో చూద్దాం’’.
ఇద్దరి మనసుూ భారమవుతూ, తేలిక పడుతూ గంటలు గడిచిపోతున్నాయి.
‘‘ఇంగ్లండ్‌లో మంచి మనిషి తటస్థపడి నీకు ప్రేమ కలిగితే నిరాకరించకు’’ ప్రాధేయపడినట్టు చెప్పాడు.
‘‘అలాగే’’ నవ్వింది శారద.
‘‘నవ్వటం కాదు. నిజంగా అలా చెయ్యాలి. మనస్ఫూర్తిగా చెబుతున్నాను’’.
‘‘నేనూ నిజంగానే అంటున్నాను. ప్రేమ ఎదురైతే నిరాకరించనివ్వదు. నీ ప్రేమ చూడు – నన్ను ఎలా నీ దగ్గరకు తెచ్చిందో’’.
‘‘నా ప్రేమలో విడ్డూరం లేదు శారదా. నాకూ – లోకానికి కూడా! ఎంతోమంది పురుషులు పెళ్ళాడి, ఆ తర్వాత ప్రేమ దొరికి, ఆ ప్రేమనూ పొంది లోకంలో గౌరవంగా బతుకుతున్నారు. కానీ ఆడవాళ్ళలా కాదు. మన సంబంధాల్ని లోకం గౌరవించదు. నిన్ను చిన్నచూపు చూస్తుంది. అది నేను భరించలేను.’’
‘‘లోకానికి విలువ ఇచ్చి కాదు మూర్తీ నేనిలా నీకు దూరంగా ఉంటున్నది. మగవాడు ఇద్దరిని ప్రేమించగలిగినపుడు – అది సహజమైనపుడు, విడ్డూరం కానపుడు స్త్రీ ఒకరికంటే ఎక్కువమందిని ప్రేమించగలదేమో – ప్రేమించగలుగుతుంది -మా విశాల తల్లి కోటేశ్వరి చూడు. ఆమె చాలామందితో జీవితం పంచుకుంది. ఇష్టంగానే పంచుకుంది. ఆ వృత్తిలో ఉన్న స్త్రీలు ఒకరి కంటే ఎక్కువ మందిని ప్రేమిస్తున్నారు ` మిగిలిన స్త్రీలు రకరకా విధి నిషేధాలతో మనసు కట్టేసుకుంటున్నారేమో ?”
‘‘మన ప్రేమను అలా పోల్చకు శారదా’’
‘‘పోల్చటం కాదు. స్త్రీ పురుష స్వభావాల్లో తేడాలు రకరకా కారణా వల్ల వచ్చాయి తప్ప పుట్టుక వల్ల కాదనిపిస్తుది. ఇంతకూ నాకు ఇంకో ప్రేమ ఎదురైతే ముందు నీకు చెప్తాను. సరేనా?’’
పేలవంగా నవ్వాడు.
‘‘నిన్ను పోగొట్టుకోవాలని లేదు శారదా’’.
‘‘నేనెక్కడికీ పోను. నిన్ను ఒదిలి నేనూ ఉండలేను. రెండేళ్ళు – ఎంతలో గడిచిపోతాయి ? దిగులుపడకురా’’ బుజ్జగించింది.
పగలు రాత్రయింది. రాత్రి కరుగుతూ ఉంది వాళ్ళ మాటల్లో. రాజకీయాలూ , సాహిత్యం, సంగీతం ఏవేవో మాటలు దొర్లుతునే ఉన్నాయి. నవ్వులు రాలుతూనే ఉన్నాయి. కన్నీళ్ళు జారుతూనే ఉన్నాయి.
‘‘అరే – మర్చిపోయాను’’ అంటూ పక్కనున్న సంచీలోంచి ఒక కెమెరా తీశాడు మూర్తి.
‘‘ఈ రోజు నీ ఫోటో ఒకటి తీసుకుని దాచుకోవాలనుకున్నాను’’
శారద నవ్వుతూ చూస్తోంది. మూర్తి ప్రత్యేకమైన దీపాలు వెలిగించి చైతన్యాన్ని, ప్రేమను, స్నేహాన్ని ఒలికిస్తున్న శారద ముఖాన్ని ఫోటోలో భద్రపరిచాడు.
‘‘రోజూ చూస్తావా ఆ ఫోటో’’
‘‘పూజ చేస్తా’’
‘‘కమ్యూనిస్టు పార్టీ నుంచి పంపిచేస్తారేమో – పూజలూ అవీ చేస్తే’’
‘‘పిచ్చిదానా – దేవుళ్ళని పూజచేస్తే పంపించేస్తారేమో ` మనుషుల్ని- గొప్ప మనుషుల్ని పూజిస్తే ఎందుకు బహిష్కరిస్తారు?’’
‘‘నేనేం గొప్ప మూర్తీ `- నాలాంటి వాళ్ళు లోకం నిండా ఉన్నారు.’’
‘లేదు శారదా – నీలాంటి వాళ్ళు లేరు ` పోనీ కోటి కొకరు ఉంటారేమో. నువ్వు స్త్రీవే కాదు – మనిషివి `- నీ తెలివి, చురుకు, మానవత్వం, స్నేహ గుణం, కమ్యూనిస్టు మేనిఫెస్టో చదివి అట్లా పులకరించి పోయిన మొదటి తెలుగు యువతివి నువ్వేనేమో – ప్రపంచాన్ని అంతా ఆలింగనం చేసుకోగల ఆధునిక యువతివి నువ్వేనేమో – పోనీ ` నాకింకొకరు తెలియదు. సంగీతం, సాహిత్యం, విజ్ఞానం, సాహసం, త్యాగం – శారదా ` నువ్వు అపురూపం’’.
శారద మూర్తి నోరు మూసి ‘‘నాకున్న అవకాశాలుంటే లక్షల మంది శారదలు తయారవుతారు. అతి చెయ్యకు’’ అంది చిరుకోపంతో.
‘‘నీకున్న అవకాశాలు లక్షమందికి లేవు గానీ, కొందరికి ఉన్నాయి. వాళ్ళు హాయిగా భర్త నీడన బతుకుతున్నారు. నువ్వు స్వేచ్ఛాగామివి. స్వేచ్ఛను ప్రేమించే, స్వేచ్ఛ కోసం తపన పడే నీ స్వభావమే నీ ప్రత్యేకత – దాన్ని దేశం కోసం, ప్రపంచం కోసం ఉపయోగించాలనే బాధ్యతే నీ ప్రత్యేకత’’.
‘‘ఇంక ఆపు. నీకు స్త్రీల గురించి తెలిసిందెంతా? స్వేచ్ఛ కోసం స్త్రీలు చేసే పోరాటాలు నువ్వు ఊహించలేవు. బహుశ ఎవరూ ఊహించలేరు – ఆఖరికి చలంగారు కూడా’’
‘‘సరే నువ్వు ఏ ప్రత్యేకతా లేని మామూలు స్త్రీవి – ఐనా నిన్ను నేను ప్రేమిస్తున్నాను – సరేనా’’ కోపంగా అన్నాడు మూర్తి.
శారద గలగలా నవ్వింది.
మాటలతో, నవ్వులతో కాలం ఆగదు. తెల్లవారింది. మూర్తి శారదను ఇంటివరకూ అనుసరించి వెళ్ళి వీడ్కోులు చెప్పాడు.
***
శారద వెళ్ళిపోయింది. మూర్తికి అన్ని విధాలుగా కాలం స్థంభించినట్లయింది. పార్టీ పనులు సాగుతున్నాయి. జాతీయోద్యమంలో ఒక రకమైన స్థబ్దత. ఎన్నిక గురించిన చర్చలు . హడావుడి. ప్రపంచ పరిస్థితులే ఉద్రిక్తంగా ఉన్నాయి. జర్మనీలో హిట్లర్‌ చర్యతో రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం తప్పదని రాజనీతిజ్ఞులు అంచనా వేస్తున్నారు. ఆర్థిక మాంద్యంలో ప్రజల జీవితాలు తల్లకిందులవుతున్నాయి. శారద ప్రపంచ యుద్ధానికి సిద్ధమవుతున్న ఇంగ్లండ్‌ గురించి మూర్తికి ఉత్తరాలు రాస్తోంది. శారద ఉత్సాహం ఆమె ఉత్తరాల్లో కనబడుతూనే ఉంది. చదువు, పార్టీ పనులు , చిన్న ఉద్యోగాలు , ఇంగ్లండ్‌ కార్మికులతో వారి జీవితాలతో పరిచయం చేసుకోవటం, యూనియన్‌ నాయకులను కలవటం ` ఒక్కక్షణం తీరిక లేకుండా బతుకుతోంది శారద.
***
